Hâkim el-Cüşemî'nin Tefsiri Bağlamında Mutezilî Tefsir Geleneğinde Münasebet

Year 2025, Issue: 29, 297 - 310, 20.10.2025

Murat Türkmen , Muhammet Yılmaz

https://doi.org/10.32950/rid.1499197

Abstract

Kur’ân-ı Kerîm, insanları hidâyete ulaştırmak için farklı zaman ve mekânlarda yirmi üç yıllık bir süreçte peyderpey indirilmiş ilahi bir kelâmdır. İnsanlar bu kelâmı anlamak için okurlar ve anladıkları şekliyle de hayatlarına tatbik ederler. Dolayısıyla Kur’ân’ı doğru anlamak ve hayata doğru bir şekilde tatbik etmek önemli görülmüştür. Bu çerçevede ilahi mesajı doğru anlamak için müfessirler birtakım metoda başvurmuşlardır. Bu metotlardan birisi de “münâsebâtü’l-Kur’ân”dır. Âyetler ve artarda gelen sûreler arasındaki anlam ilişkisi şeklinde tanımlanan münasebet, bazı müfessirler tarafından önemli görülüp başvurulan bir yöntem olarak kullanılırken bazı müfessirler tarafından ise boşa vakit harcama ve sakıncalı bir uygulama olarak değerlendirilmiştir. Âyetler ve sûreler arasındaki anlamsal ilişkiyi önemli gören müfessirler, münasebeti hem Kur’ân’ın mesajını doğru anlamada etkili bir yöntem olarak kullanmışlar hem de âyet ve sûrelerin Mushaf’taki tertibiyle ilişkilendirmişlerdir. Çünkü, sûre ya da âyetlerin tertibinin tevkîfî mi içtihadî mi olduğu tartışmaları bu meseleyle doğrudan alakalıdır. Âyetler ya da sûreler arasında münasebetin olduğunu savunan müfessirlerin Mushaf tertibinin tevkîfî olduğu görüşünü savundukları görülmektedir. Zira bu görüşü savunan müfessirler, âyet ve sûreler arasındaki anlam ilişkisinin de ilahî kaynaklı olmasını zorunlu görmüş, insanın buna müdahil olamayacağına inanmışlardır. Geçmişe dönük telif edilen tefsirlere bakıldığında münasebet konusunun h. 6. yüzyıldan itibaren tefsirlerde açık bir şekilde yer almaya başladığı görülmektedir. Özellikle bu konunun ilk olarak Zemahşerî (öl. 538/1143), Fahreddîn Râzî (öl. 606/1209), el-Bikâî (öl. 885/1480) ve Âlûsî (öl. 1270/1853) gibi müfessirlerin tefsirlerinde kendine yer bulduğu ifade edilmektedir. Râzî’nin münasebete dair Kur’ân’ın tek bir cümle gibi olduğu yönündeki ifadesi onun bu konuya verdiği değeri göstermektedir. Yine çalışmalarda Bikâî tefsirinin de münasebet konusuyla temayüz ettiği ifade edilmektedir. Bunlara ek olarak münasebâtü’l-Kur’ân konusuna tefsirinde ilk olarak yer veren müfessirin Zemahşerî olduğu zikredilmektedir. Ancak ismi geçen müfessirler arasında et-Tehzîb fi’t-tefsîr isimli eserin müellifi Mu‘tezilî müfessir Hâkim el-Cüşemî’nin (öl. 494/1101) ismi zikredilmemektedir. Oysa bu müfessirlerden daha önce yaşamış olan Cüşemî’nin tefsiri incelendiğinde onun münasebet konusuna açık ve net bir şekilde yer verdiği görülmektedir. Âyetleri kendine has bir yöntemle başlıklar hâlinde tefsir eden Cüşemî’nin bu başlıklarından birisini de münasebet konusu oluşturmaktadır. Dolayısıyla bu yönüyle onun tefsiri münasebet konusunu müstakil olarak ele alan ilk tefsir hüviyetindedir. Müfessir, hemen hemen bütün âyetlerde, âyet gruplarında ya da sûrelerde münasebete değinmeden bir sonraki âyetin tefsirine geçmemiştir. O, münasebet başlığını atmadığı âyetlerde bile âyetlerin tefsirine bir önceki âyetle aralarındaki anlamsal ilişkiyi zikretmekle başlamıştır. Tefsirinde bu konuya son derece önem veren müellifin, yukarıda isimlerini verdiğimiz müfessirlerden daha önce yaşamış olması ve bu konuyu tefsir bağlamında ele alan ilk müfessir olması itibarıyle önemli görülüp çalışılmaya değer bulunmuştur. Ayrıca erken dönemde yaşamış Cüşemî’nin konuya dair yaklaşımlarını ve bu konuda uyguladığı metotlarını tespit etmek alana önemli katkı yapacaktır.

Keywords

Tefsir , Hâkim el-Cüşemî , et-Tehzîb fi’t-tefsîr , Ulûmu’l-Kur’ân , Münâsebâtü’l-Kur’ân.

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur. Bu makale Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı’nda hazırlanan “Mu'tezilî Müfessir Hâkim el-Cüşemî’nin ‘et-Tehzîb fi’t-Tefsîr’ Adlı Eserinde Kur’ân İlimleri” isimli doktora tezinden üretilmiştir.

Supporting Institution

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi

The Issue of Relationship in the Mut‘azilī Tradition of Tafsīr in the Context of the Tafsīr of Hākim al-Jushamī

Abstract

The Holy Qur’ān is a divine word that was revealed gradually over a period of twenty-three years at different times and places in order to guide people. People read this word to understand it and apply it to their lives as they understand it. Therefore, it is considered important to understand the Qur’ān correctly and apply it to life correctly. In this context, commentators have resorted to some methods in order to understand the divine message correctly. One of these methods is “Munāsabāt al-Qur’ān.” While the relationship, defined as the meaning relationship between verses and successive surahs, is considered important and used as a method used by some commentators, it is considered as a waste of time and a harmful practice by some commentators. Commentators, who consider the semantic relationship between verses and surahs important, have used the relationship as an effective method to understand the message of the Qur’ān correctly and also associated the verses and surahs with the arrangement in the Mushaf. Because the debates on whether the order of the surahs or verses is taqqif or ijtihad are directly related to this issue. It is seen that commentators who argue that there is a relationship between verses or surahs defend the view that the composition of the Mushaf is taqqifi. Because the commentators advocating this view considered it necessary that the meaning relationship between the verses and surahs be of divine origin, and they believed that humans could not intervene in it. When looking at the interpretations written retrospectively, the issue of relationship h. It is seen that it began to appear clearly in commentaries from the 6th century onwards. It is especially stated that this subject first found its place in the commentaries of commentators such as Zamahsarī (d. 538/1143), Rāzī (d. 606/1209), al-Biqāī (d. 885/1480) and al-Ālūsī (d. 1270/1853). Rāzī’s statement that the Qur’ān is like a single sentence regarding the relationship shows the value he attaches to this subject. Again, it is stated in the studies that Bikāī's commentary also stands out with the issue of relationship. In addition, it is mentioned that the first commentator who included the subject of relationship of the Qur’ān in his commentary was Zamahsarī. However, among the mentioned commentators, the name of the Mu‘tazilī commentator Ḥākim al-Jushamī (d. 494/1101), the author of the work named al-Tahdhīb fī al-Tafsīr, is not mentioned. However, when the commentary of Jushamī, who lived before these commentators, is examined, it is seen that he included the issue of relationship clearly and clearly. One of the headings of Jushamī, who interprets the verses under headings with his own unique method, is the subject of relationship. Therefore, in this respect, his commentary is the first commentary that deals with the issue of relationship independently. In almost all verses, verse groups or suras, the commentator did not move on to the interpretation of the next verse without mentioning the relationship. Even in the verses where he did not title the relationship, he started the interpretation of the verses by mentioning the semantic relationship between them and the previous verse. The author, who gave great importance to this issue in his Tafsīr, lived before the commentators named above and was the first commentator to deal with this issue in the context of Tafsīr. He was deemed important and worth studying. In addition, determining the approaches of Jushamī, who lived in the early period, on the subject and the methods he applied on this subject will make a significant contribution to the field.

Keywords

Tafsīr , Ḥākim al-Jushamī , al-Tahdhīb fī al-Tafsīr , Ulūm al-Qurān

References

• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahmân İbn Süleyman es-Sâlimî. Mısır: Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî-Beyrut: Dâru’l-Kitâb’l-Lübnânî, 2018.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahman el-Halil b. Ahmed el-Ferâhidî. Kitâbü’l-Ayn. thk. Abdulhamîd Handâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddin Muhammed b. Mükrem el-lfrîkî el-Mısrî. Lisânu’l-Arab. thk. Muhammed Abdülvehhâb, Muhammed es-Sâdık el-‘Ubeyd. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 3. Basım, 1999.
• Kabakçı, Ersin. “Âyetler Arası Münasebet Meselesinin Tefsirlere Yansımasının Tarihî Kökenine Yönelik Bir Sorgulama: Tefsîru Mukâtil Örneği”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/2 (2020), 420-442.
• Kabakçı, Ersin. “Erken Dönem Ulûmu’l-Kur’an Literatüründe Münâsebâtü’l-Kur’ân’ın İzlerine Dair Bir İnceleme: Te’vîlu Müşkili’l-Kur’ân ve el-Akl ve Fehmü’l-Kur’ân Örneği”. Rize İlahiyat Dergisi 23 (2023), 19-29.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmî’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. Lübnân-Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2006.
• Pamuk, Fatih. Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Eseri Çerçevesinde Mu’tezile’nin Kur’ân Tasavvuru. Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Pamuk, Fatih. “Mu’tezile’nin İki Temsilcisi: Cüşemî-Zemahşerî İrtibatı ve el-Keşşâf’ın Orijinalliği”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2024), 228-256.
• Sarı, Halil. “Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb Fi’t-Tefsîr Adlı Eserinde Mu‘tezilî Müfessir ve Kelâmcıların Görüş ve Yorumları”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 20 (2023), 1-45.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye. Suudi Arabistan: Mektebetü’l-Arabiyye, t.s.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Esrâru tertîbu’l-Kur’ân. thk. Abdülkadir Ahmet Ata. Dâru’l-İ’tisâm, 2. Basım, 1978.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmi’u’l-beyân ‘an te’vîl-i âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsîn et-Türkî. Kâhire: Dâru Hicr, 1. Basım, 2001.
• Yıldırım, Ramazan. Mutezîle’nin Kelamî Polemikleri Hâkim el-Cüşemî Örneği. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Yılmaz, Mehmet Faik. Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münâsebet. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Yılmaz, Mehmet Faik. “Münâsebâtü’l-âyât ve’s-süver”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/568. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Muhammed ebu’l-Fadl İbrahim. Kâhire: Dâru’t-Turâs, 1984.
• Zerzûr, Adnân. el-Hâkim el-Cüşemî ve menhecuhû fî tefsîri’l-Kur’ân. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 1970.