Ḳarābās̲h̲ al-Walī’s Commentaries (Sh̲arḥs) on Fusūs al-ḥikam and His Role as a Commentator

Year 2025, Issue: 29, 183 - 198, 20.10.2025

Ömer Dursun , Mesut Sandıkçı

https://doi.org/10.32950/rid.1603211

Abstract

Fuṣūṣ al-ḥikam which had a profound impact on the Islamic intellectual tradition is an essential Sufi classic that Prophet Muhammad dictated to Ibn al ‘Arabī through dream. The Fuṣūṣ written with the aim of explaining divine wisdoms by associating them with prophets consists of twenty-seven chapters. Each chapter was allocated to a prophet and deals with the divine truth that is represented by that prophet. Truths are expressed as the “kalima” (word), representing divine knowledge in Ibn al-ʿArabī’s terminology. Words are directly related to the concept of “ḥaqīqat al-Muḥammadiyya”, representing divine knowledge and maʿrifat. In this context, the “al-nūr al-Muḥammadiyya”, which is accepted as the first starting point of creation, is seen as the knowledge and source of everything in the universe. Because while other prophets reflect the manifestations of specific Divine Names, the “ḥaqīqat al-Muḥammadiyya” is the manifestation of all Divine Names. According to this approach, each prophet represents an aspect of the “ḥaqīqat al-Muḥammadiyya”. The complex structure of Fuṣūṣ al-ḥikam has been the subject of intense debates and various criticisms in the post-Ibn al ‘Arabī period. In order to facilitate the understanding and clarification of this text, many works have been written in the form of commentaries (sh̲arḥ), introductions (muqaddima), and treatises (risāla). In the Sufi tradition of the Ottoman period, Ḳarābās̲h̲ al-Walī made significant contributions in a rare way by trying to understand Fuṣūṣ al-ḥikam from an original point of view in the context of the of heart (qalb) and self (nafs) through his commentaries he wrote on Fuṣūṣ. His Works Kās̲h̲if al-Asrār and Magz al- Fuṣūṣ deal with the divine wisdom expressed by the prophets allocated to the chapters of the Fusūs through the levels of the heart (qalb) and self (nafs) by adapting it to the processes of the spiritual journey of the human being the Al-Sayr wa-l-sulūk. This approach of Ḳarābās̲h̲ al-Walī does not remain only with theoretical explanations but also finds a response to the inner world of the human as a part of the reflection of the divine truth. Because each prophet represents a specific stage in the individual’s inner spiritual journey. In this context, Ḳarābās̲h̲ al-Walī establishes a Sufi epistemology by associating Ibn ‘Arabī’s explanations in the Fuṣūṣ with the processes of acquiring spiritual knowledge of a human. The elements of this theory are the self (nafs) which expresses the inner aspects of the human being degrees of ammāra (commanding), lawwāma (selfreproaching), mulhima (inspired), muṭma⁠ʾinna (tranquil), rāziyya (content), marziyya(pleasing), kāmila (perfected), and the stations of heart (qalb) which is the manifestation of divine knowledge and the reflection of “al-nūr al-Muḥammadiyya” ṣadr (breast), qalb (heart), fuʾād (core), sir (secret), sirr al-sirr (secret of the secret), sirr al-ahfā (most hidden secret), and sirr al-hafayī al-muṭlaq (absolute hidden secret). While perception is at the lowest level in al-nafs al-ammāra (commanding self) and ṣadr (breast), these levels are overcome with the journey towards Allah and it reaches the highest level in the al-nafs al-kāmila (perfected self) and sirr al-hafayī al-muṭlaq (absolute hidden secret). This approach of Ḳarābās̲h̲ al-Walī not only makes the Fuṣūṣ comprehensible but also deepens the comprehension and internalisation of divine knowledge. This study aims to analyse in depth of Ḳarābās̲h̲ al-Walī’s unique interpretation of epistemology and the path of wisdom by focusing on the levels of the (nafs) and the heart (qalb) in his commentaries on Fuṣūṣ al-ḥikam. This study will examine how these levels are adapted to the content of the Fuṣūṣ what they mean in terms of epistemology and what kind of a model they offer in explaining the human journey of Al-Sayr wa-l- sulūk (spiritual wayfaring). With the method of textual analysis, this studt will analyze the process of spiritual perception developed by Ḳarābās̲h̲ al-Walī in his commentaries on Fuṣūṣ and reveal his contributions to the intellectual tradition of Sufi and commentary (sharh) literature.

Keywords

Sufism , Ibn al-ʿArabī , Fuṣūṣ al-ḥikam , Ḳarābās̲h̲ al-Walī , Kās̲h̲if al-Asrār and Magz al- Fuṣūṣ

Karabâş-ı Velî’nin Fusûsu’l-hikem Şerhleri ve Şarihliği

Abstract

İslam düşünce geleneğinde derin etkiler bırakan Fusûsu’l-hikem, Hz. Peygamber’in rüya yoluyla İbn Arabî’ye yazdırdığı önemli bir tasavvuf klasiğidir. İlâhî hikmetleri peygamberlerle ilişkilendirerek açıklanması gayesiyle kaleme alınan Fusûs, yirmi yedi fastan oluşmaktadır. Her fas bir peygambere tahsis edilmiş olup o peygamberin temsil ettiği ilâhî hakikati ele almaktadır. Hakikatler ise İbn Arabî terminolojisinde ilâhî bilgiyi ifade eden “kelime” olarak ifade edilmektedir. Kelimeler ilâhî bilgiyi ve marifeti temsil eden “Hakikat-i Muhammediye” kavramı ile doğrudan ilişkilidir. Bu bağlamda, yaratılışın başlangıç noktası olarak kabul edilen “Nur-i Muhammediye”, evrendeki her şeyin bilgisi ve kaynağı olarak görülmektedir. Çünkü diğer peygamberler, belirli ilâhî isimlerin tecellilerinin birer yansımasını taşırken, “Hakikat-i Muhammediye” tüm ilâhî isimlerin tecellisidir. Bu yaklaşıma göre her bir peygamber “Hakikat-i Muhammediye”nin bir yönünü temsil eden parçadır. Fusûsu’l-hikem’in bu kompleks yapısı, İbn Arabî sonrası dönemde yoğun tartışmalara ve çeşitli eleştirilere konu olmuştur. Bu eserin anlaşılması ve açıklığa kavuşturulması amacıyla şerh, mukaddime ve risale türünde birçok eser yazılmıştır. Osmanlı dönemi tasavvuf geleneğinde Karabâş-ı Velî, yazdığı şerhlerle Fusûsu’l-hikem’i kalp ve nefs mertebeleri bağlamında özgün bir bakış açısıyla anlamaya çalışarak nadir görülen bir yöntemle önemli katkılar sunmuştur. Onun Kâşifü’l-esrâr ve Magzü’l-Fusûs adlı eserleri, Fusûs faslarına tahsis edilen peygamberlerle ifade edilen ilâhî hikmetleri insanın manevî yolculuğu olan seyru-sulûk süreçlerine uyarlayarak kalp ve nefs mertebeleri üzerinden ele almaktadır. Karabâş-ı Velî’nin bu yaklaşımı sadece teorik açıklamalarla kalmamakta ve insanın kendi iç dünyasında ilâhî hakikatin bir yansımasının parçası olarak karşılık bulmaktadır. Çünkü her bir peygamber insanın içsel yolculuğunda bir mertebeyi temsil etmektedir. Bu bağlamda Karabâş-ı Velî, İbn Arabî’nin Fusûs’ta zikretmiş olduğu açıklamaları kişinin manevî bilgi edinme süreçleriyle ilişkilendirerek tasavvufî bir bilgi teorisi ortaya koymaktadır. Bu teorinin yapı taşlarını insanın içsel yönlerini ifade eden nefsin; emmâre, levvâme, mülhime, mutmainne, râziyye, merziyye ve kamile dereceleriyle ilâhî bilginin tecelligâhı ve “Nur-i Muhammediyye”nin yansıdığı kalbin; sadr, kalp, fuâd, sır, sırr-ı sır, sırr-ı ahfâ ve sırr-ı hafaî mutlak makamları oluşturmaktadır. İdrak nefs-i emmâre ve sadırda en alt düzeydeyken Allah’a olan seyirle birlikte bu mertebeler aşılarak nefs-i kâmile ve sırr-ı hafaî mutlakta en üst düzeye çıkmaktadır. Karabâş-ı Velî’nin bu yaklaşımı Fusûs’u anlaşılır kılmanın yanı sıra ilâhî bilginin idrak edilmesi ve içselleştirilmesini de derinleştirmektedir. Bu çalışma, Karabâş-ı Velî’nin Fusûsu’l-hikem şerhlerindeki nefs ve kalp mertebelerini merkeze alarak, onun bilgi teorisi ve irfan yolundaki özgün yorumunu derinlemesine analiz etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, bu mertebelerin Fusûs’un içeriğine nasıl uyarlandığı, bilgi teorisi açısından ne anlam ifade ettiği ve insanın seyr-u sulûk yolculuğunu açıklamada nasıl bir model sunduğu incelenecektir. Metin analizi yöntemiyle Karabâş-ı Velî’nin Fusûs şerhleri üzerinden geliştirmiş olduğu manevî idrak süreci analiz edilerek tasavvufî düşünce geleneğine ve şerh literatürüne yapmış olduğu katkı ortaya çıkarılacaktır.

Keywords

Tasavvuf , İbn Arabî , Fusûsu’l-hikem , Karabâş-ı Velî , Kâşifü’l-esrâr-Magzü’l-Fusûs

References

• Acer, Abdulrahman. “Abdülgafûr-i Lârî’nin Hayâtı ve Eserleri”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2023), 249-283.
• Akar, Ayşe Mine. “Müeyyed Cendî’nin Hayatı, Eserleri ve Ekberî Gelenekteki Yeri”. Eskiyeni 41 (2020), 703-730.
• Akkaya, Veysel. “Kemalpaşazâde’nin Beyânü’l-Vücûd Risâlesinde Vahdet-i Vücûd İle İlgili Görüşleri”. Kemalpaşazâde’nin Felsefe, Edebiyat ve Dinî İlimlerdeki Yeri. ed. Murat Demirkol. 50-57. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2022.
• Alkan, Ercan. “Osmanlı Dönemi Fusûsü’l-hikem Şerh Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/30 (2017), 211-240.
• Âştiyânî, Celâleddin. Kitâb-ı Şerh-i Mukaddime-i Kayserî Ber Fusûsi’l-Hikem: Dâvûd Kayserî’nin Fusûsu’l-Hikem Mukaddimeleri Şerhi. çev. Tahir Uluç. İstanbul: Ketebe Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Ayiş, Mehmet Şirin. “Sünbül Sinan ve Atvâr-ı Seb’a Risalesi Bağlamında Nefis Mertebeleri”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/13 (2017), 119-138.
• Baâeddinzâde. Vahdet-i Vücûd Risâlesi. çev. M. Fatih Demirci - Mehmet Tabakoğlu. thk. M. Fatih Demirci - Mehmet Tabakoğlu. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2022.
• Bakhtari, Muhammed Zakir - Kocaoğlu, Soner. “Kemalpaşazâde’nin Beyânu’l-Vücûd Risâlesinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. Universal Journal of Theology 1/6 (2021), 247-288.
• Başer, Hacı Bayram. “Tasavvufta Savunmacı Söyleme Dönüş: Sofyalı Bâlî Efendi (ö. 960/1553) Örneği”. Sahn-ı Semândan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVI. Yüzyıl Sempozyum Tebliğleri. ed. Ekrem Demirli vd. 245-254. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Daglı, Caner K. From Mysticism to Philosophy (and Back): An Ontological History of the School of the Oneness of Being. New Jersey: A Dissertation Presented To The Faculty Of Princeton University In Candidacy For The Degree Of Doctor Of Philosophy Recommended For Acceptance By The Department Of Near Eastern Studies, Doctoral Dissertation, 2006.
• Demirli, Ekrem. “Bir Tasavvuf Klasiği Olarak Fusûsu’l-Hikem: İbnü’l-Arabî’nin Fusûsu’l-Hikem’i ve Ekberî Geleneğin Teşekkülündeki Rolü”. İslam ve Klasik. 319-328. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2008.
• Erginli, Zafer - Acer, Abdulrahman. “İbnü’l-Arabî Tâkipçisi Olarak Abdurrahman Câmî ve Şerhu Fusûsi’l-Hikem’i”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2019), 548-575.
• Gelenbevî, İsmail. Risâletün fî vahdeti’l-vücûd. thk. Rıfat Okudan. Isparta: Fakülte Kitapevi, 1. Basım, 2007.
• Gültaş, Serhat. Abdürrezzâk Kâşânî ve Tasavvufî Görüşleri. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2022.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-hikem. thk. Ebu’l-Alâ Afîfî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem Çeviri ve Şerh. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1. Basım, 2006.
• İbn Türke, Sâinüddin. et-Temhîd fi Şerhi Kavâidi’t-Tevhîd: Vahdet-i Vücûdun Kâideleri. çev. Mesut Sandıkçı - Osman Bayder. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2022.
• Kara, Kerim. Karabaş Velî Hayatı, Fikirleri, Risaleleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. baskı., 2003.
• Karabâş-ı Velî. Kitâbu şerh-i Fusûsi’l-hikem el-müsemmâ bi Kâşifi’l-esrâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi, No. 2225, ts.
• Karabâş-ı Velî. Magzü’l-Fusûs. İstanbul: Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Hüdâyi Efendi, No. 309, ts.
• Karabâş-ı Velî. “Miyâr-ı Tarîkat”. Halvetî Şabânî Yolunun Adâbı: Miyâr-ı Tarîkat. haz. Mustafa Tatcı. İstanbul: H Yayınları, 1. Baskı., 2013.
• Karabâş-ı Velî. Mi’yâru’t-Tarikâ Tercümesi. çev. Nûreddîn Efendi. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Yazmaları, No. 383, ts.
• Karabâş-ı Velî. Nesefi Akaidi Şerhi: Kelam-Tasavvuf İlişkisi. ed. Kurt Fatih. Ankara: Akçağ Yayınları, 2019.
• Karabaş-ı Velî, Ali Alâeddin Atvel. Câmi’u Esrâri’l-Fusûs Fusûsu’l-Hikem’de İlâhî İlimler. çev. Muhammed Bedirhan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2024.
• Kartal, Abdullah. “Türkçe İlk Fususu’l-Hikem Şerhi: Tecelliyâtü Arâisi’n-Nusûs fî Manassâti Hikemi’l-Fusûs”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (1999), 305-315.
• Kayserî, Dâvûd. Muhyiddin İbn Arabî Fusûsu’l-Hikem Şerhi. çev. Tahir Uluç. 2 Cilt. İstanbul: Ketebe Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Konevî, Sadreddin. el-Fükûk fî esrârı müstenidâti hikemi’l-Fusûs: Fusûsü’l-Hikem’in Sırları. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 4. Basım, 2012.
• Konevî, Sadreddin. en-Nusûs fî tahkîki tavri’l-mahsûs:Vahdet-i Vücûd ve Esasları. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Basım, 2004.
• Konevî, Sadreddin. Miftâhu’l-Gayb: Tasavvuf Metafiziği. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2014.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem: Tercüme ve Şerhi. ed. Mustafa Tahralı. haz. Mustafa Tahralı, Selçuk Eraydın, M. Nedim Tan, Ercan Alkan. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2017.
• Musakhanov, Orkhan. Tilimsânî İlâhî İsimler Nazariyesi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2018.
• Muslu, Ramazan. “Halvetiyye’de ‘Atvâr-ı Seb‘a’ Yazma Geleneği ve Sofyali Bâlî’nin Atvâr-ı Seb‘a Risalesi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 18 (2007), 43-63.
• Öngören, Reşat. “Füsus Şârihi Sofyalı Bâlî Efendinin Tasavvufî Çizgisi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 21 (2008), 57-66.
• Özdemir, Sema. Dâvûd Kayserî’de Varlık, Bilgi ve İnsan. İstanbul: Nefes Yayınları, 2014.
• Öztürk, Yunus. “Şerh ve Otorite İlişkisi: XVII. Yüzyıla Ait Bir Şerhin Analizi”. Milel ve Nihal 14/1 (2017), 288-311.
• Sandıkçı, Mesut. İbn Türke’de Varlık ve İnsan: Vahdet-i Vücûdun Temellendirilmesi ve Meşşâî Metafiziğin Eleştirisi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Sandıkçı, Mesut. “Sâinüddin İbn Türke’nin Temhîdü’l-Kavâid Adlı Eseri ve Tasavvuf Metafiziğindeki Yeri -Sadreddin Konevî, Davud Kayserî Ve Molla Fenarî Bağlamında Bir Karşılaştırma-”. Bilimname 35/1 (2018), 431-455.
• Sayacı, Ülkü. Ömer Fuâdî’nin Risâle-i Sadefiyye Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitisü İlâhiyat Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Sofyalı Bâlî Efendi. “Etvâr-ı Seb’a min Te’lîfâti’ş-Şeyh Bâlîyyi’s-Sofyevî”. Halvetî Azizlerinin Etvâr-ı Seb’a Risaleleri. haz. Fatih Yıldız. 223-275. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Şahin, Mehmet Emin - Doğrusözlü, Zekeriya. “Arapgirli Karabaş-ı Veli’nin Kelam Görüşleri ve Taha Suresi’nin İlk Sekiz Ayetinin Tefsiri”. Uluslararası Geçmişten Günümüze Malatyalı İlim ve Fikir İnsanları Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Malatya: İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Şeyh Mehmed La’lî el-Gülşenî. “Etvâr-ı Seb’a”. Halvetî Azizlerinin Etvâr-ı Seb’a Risaleleri. haz. Fatih Yıldız. 509-539. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Tek, Abdurrezzak. “Fusûsu’l-Hikem’e Yöneltilen Bazı Tartışmalı Konulara Sofyalı Bâlî Efendi’nin Bakışı”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005), 107-133.
• Türk, İdris. “Karabaş Velî ve Esâsü’d-dîn Adlı Eseri’nin Edisyon Kritiği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54 (2023), 213-236.
• Usta, Muhiddin. Tasavvuf Eğitiminde Etvâr-ı Seb’a Metodu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitisü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2015.
• Üsküdarlı Mehmed Nasûhî Halvetî. Risâletu’r-Ruşdiyye: Tasavvuf Eğitiminde Nefs, Tevhîd, Zât. haz. Mustafa Tatcı, Musa Yıldız. İstanbul: H Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Yıldız, Mehmet. “İlyas İbn Îsâ’nın Etvâr-ı Seb’a İsimli Risâlesinin Muhteva Değerlendirmesi ve Transkripsiyonlu Metni”. Hacı Bayram-ı Velî V. ed. Vahit Göktaş - Harun Alkan. 491-507. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Yılmaz, Necdet. Abdülehad Nûrî-i Sivâsî ve Mir’âtü’l-Vücûd ve Mirkâtü’ş-Şühûd Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Bölümü Tasavvuf Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Yiğitbaşı Ahmed Efendi. “Risâle-i Etvâr-ı Seb’a li-Kalbi’l-Ârifîn”. Halvetî Azizlerinin Etvâr-ı Seb’a Risaleleri. haz. Fatih Yıldız. 121-145. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Yusuf Sünbül Sinan. “Etvâr-ı Seb’a”. Halvetî Azizlerinin Etvâr-ı Seb’a Risaleleri. haz. Fatih Yıldız. 167-188. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 1. Basım, 2019.