Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Başkent İstanbul’da “Yaşmak” Kullanımı

Year 2025, Issue: 29, 135 - 150, 20.10.2025

Abdulhalim Oflaz , Makul Yıldırım

https://doi.org/10.32950/rid.1706231

Abstract

Osmanlı Devleti’nde kadınların geleneksel sokak giysisi, ferace ve onun tamamlayıcı unsuru olan yaşmaktı. Bu çalışmada feraceden ziyade yaşmak kullanımı konu edinilmiştir. Yaşmak iki parça olup genelde tülbentten oluşan ve kullanımı zorunlu bir örtüydü. Bir parçası ile baş, diğeri ile de yüz örtülürdü. XVI. yüzyıldan itibaren genel olarak İstanbul’da yaşmak kullanıldığı bilinmektedir. Öncesinde de bazı değişikliklerin yaşandığı bu örtünme biçimi XVIII. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı elitini temsil eden kadınlar arasında rahatsızlık duyulacak şekilde esnetilmiştir. Kadınlar kural olarak yaşmakları ile yüzlerini örterek sokağa çıkmaktaydılar; ancak tesettür amacıyla kullanılması gereken bu yüz örtüsü, örtüden ziyade bir süs unsuruna dönüşmüştür. Bilhassa İstanbul’un sosyete kadınları arasında modaya dönüşen yaşmaklar inceldikçe incelmiş ve üzerine örtüldüğü kadının yüzünün rahatlıkla görünmesini sağlayan bir tüle dönüşmüştür. Üstelik değişen sadece yaşmakların niteliği de değildir; bir üst giysi olarak kullanılan feraceler de bu değişimden nasibini almıştır. Devlet bu değişime karşı sert tedbirler almış, tehditkâr söylemler ihtiva eden türlü emirnameler yayımlamıştır. Osmanlı Devleti’nin bekasının İslâm dini ile mümkün olduğu belirtilerek Müslüman kadınların İslâm’ın şiarına uygun şekilde giyinmeleri gerektiği ifade edilmiştir. Bu çalışmada, dini bir zorunluluk olarak örtünme ile ilgili genel hususlar belirtildikten sonra devletin başkenti İstanbul özelinde yaşmak kullanımı, kullanım yaşı ve zaman içerisindeki değişimi detaylı bir şekilde irdelenmiştir. Devletin kadınların tesettür kurallarını esnetme girişimleri, özelde ise yaşmak kullanımı konusunda yaşanan değişimlere karşı tavrı anlaşılmaya çalışılmıştır. Modernite tartışmalarının odak noktalarından biri olan değişimin muhatabındaki tesettürün, tamamlayıcı bir unsuru olan yaşmak kullanımının anlaşılması ehemmiyet arz etmektedir. Mekân olarak İstanbul ile sınırlandırılan çalışmanın dönemsel aralığı XIX. yüzyıl ve XX. yüzyılın başlarını ihtiva etmektedir. Tarihi belge analizi ve nitel araştırma yöntemlerinden istifade edilerek, modernitenin prototipi bağlamında değerlendirilen yaşmak kullanımında yaşanan değişimler ve buna mukabil devletin konuya yaklaşımı incelenmiştir. Yapılan literatür araştırmaları neticesinde hassaten yaşmak kullanımını konu edinen müstakil bir çalışmaya rastlanmamıştır. Çalışmada konu ile ilintili aksaklıklara yer veren arşiv vesikaları ve tarihi kaynakların yanı sıra edebi eserler, dönemin canlı tanıkları olan seyyahların aktarımlarına yer verilmiştir. Ayrıca gazete haberleri, Osmanlı hanedanına mensup hanımların anılarını kaleme aldıkları eserlerinden de istifade edilerek konu hakkında genel bir çerçeve oluşturulmuştur. Elde edilen bulgular neticesinde yaşmak kullanımında yaşanan değişim veya genel olarak kadınların tesettür kurallarını esnetme girişimleri, toplumsal değişimin görünen kısmı olarak değerlendirilebilir. Kadınlar, içinde bulundukları düzenin dayattığı kuralların aksine hareket ettiklerinde ne tür sorunlar ile karşılaşabileceklerini muhtemelen biliyorlardı. Ancak bu onların yasaların emrettiği şekilde giyinmeleri için yeterli bir neden olarak algılanmamıştır. Nitekim dayattırılan bu giyim tarzı kadınlar tarafından reddedilmiş ve uygun yaşmak kullanımı yama tutmayan bir sorun niteliğinde gündemi birkaç asır boyunca meşgul etmeye devam etmiştir.

Keywords

Tarih , Osmanlı Devleti , İstanbul , Kadın , Yaşmak.

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

The Use of “Yaşmak” in the Capital Istanbul in the Late Ottoman Empire

Abstract

In the Ottoman Empire, women's traditional street clothing was the ferace and its complementary element, the yashmak. This study focuses on the use of yashmak rather than the ferace. The yashmak was a two-piece, generally made of a muslin, and was a mandatory cover. It is known that yashmak was generally used in Istanbul starting from the 16th century. As a rule, women would go out on the streets with their yashmaks covering their faces; however, this face covering, which was supposed to be used for modesty purposes, turned into an element of decoration rather than a cover. Moreover, it was not only the quality of the veils that changed; the feraces used as an upper garment also had their share of this change. The state took harsh measures against this change and issued various decrees containing threatening statements. It was emphasized that the survival of the Ottoman State was possible with the religion of Islam and that it was necessary to be careful to comply with its requirements, and it was stated that Muslim women should dress in a way that was in accordance with the motto of Islam. In this study, after stating the general issues regarding veiling as a religious obligation, the use of yashmak, the age of use and the changes over time in the capital of the state, Istanbul, were examined in detail. The state's attempts to relax the rules of veiling for women, and in particular its attitude towards the changes in the use of yashmak, were tried to be understood. An independent study on the use of yashmak was encountered in the literature. It is important to understand the use of yashmak, which is a complementary element of the veiling, which is one of the focal points of the discussions on modernity and the addressee of the change, in terms of the meaning it contains. The study, which is limited to Istanbul as a location, covers the 19th century and the beginning of the 20th century. Using historical document analysis and qualitative research methods, the changes in the use of yashmak, which can be evaluated in the context of the prototype of modernity, and the state's approach to the subject were examined. Although no independent study specifically addressing the use of yashmak was found as a result of the literature research, a general framework was created on the subject by making use of archive documents and historical sources that include deficiencies related to the subject, as well as literary works, accounts of travelers who were living witnesses of the period, newspaper reports, and works written by ladies of the Ottoman dynasty who wrote their memoirs. As a result of the findings obtained, the change in the use of yashmak or the attempts of women to relax the rules of hijab in general can be evaluated as the visible part of the social change. Women probably knew what kind of problems they could encounter if they acted contrary to the rules imposed by the order they were in. However, this was not perceived as a sufficient reason for them to dress as dictated by the law. In fact, this imposed style of clothing was rejected by women and the use of appropriate yashmak continued to occupy the agenda as an unpatchable problem.

Keywords

History , Ottoman Empire , Istanbul , Women , Yashmak

References

• Abdülaziz Bey. Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Âlûsî, Şehâbeddin Mahmûd. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘azîm. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 4. Basım, 1985.
• Amicis, Edmondo. İstanbul. çev. Sevinç Tezcan Yanar. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2009.
• Apaydın, H. Yunus. “Tesettür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/538-543. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Argıt, Betül İpşirli. “Osmanlı İstanbul’da Giyim Kuşam”. Antikçağ’dan XXI. yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. 4/230-263. İstanbul: İBB Kültür Yayınları, 2016.
• Ateş, Süleyman. “Örtünme”. Kur’an Mesajı: İlmi Araştırmalar Dergisi 1/10 (1998), 14-26.
• Atılgan Kocabaş, Duygu. “Batılılaşma Döneminden Cumhuriyet’e Osmanlı Kadın Giyim Kuşamında Yasaklar”. Turkish Journal of Fashion Design and Management (TJFDM), 6/2(2024), 97-120.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey. Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı. haz. Ali Şükrü Çoruk. İstanbul: Kitabevi, 2011.
• Basiretçi Ali Efendi. İstanbul Şehir Mektupları. haz. Nuri Sağlam. İstanbul: Erdem Yayınları, 2017.
• Blunt, Fanny Janet. Osmanlı’da Yaşayan Konsolosun Anıları 1878. çev. Maksud Baytal. İstanbul: Dorlion Yayınları, 2023.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Babıali Evrak Odası [BEO]. No. 2362, Gömlek No. 177096.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümayun [HAT]. No. 658, Gömlek No. 32153.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliye [İ. DH]. No. 1264, Gömlek No. 99376.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Zaptiye [İ.ZB]. No. 2, Gömlek No. 15.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubi Kalemi [A.MKT]. No. 4, Gömlek No. 68.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şura-yı Devlet [ŞD]. No. 2735, Gömlek No. 12.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı [Y.PRK.PT]. No. 1, Gömlek No. 44.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Zaptiye Nezareti Ma‘rûzâtı [Y.PRK.ZB]. No. 1, Gömlek No. 57.
• Boyar, Ebru - Fleet, Kate. Osmanlı İstanbul’unun Toplumsal Tarihi. çev. Serpil Çağlayan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2021.
• Cevdet Paşa, Ahmed. Tezâkir 13-20. haz. Cavid Baysun. Ankara: TTK Yayınları, 1960.
• Cevdet Paşa, Ahmed. Sultan Abdülhamid’e Arzlar (Ma‘rûzât). haz. Yusuf Halaçoğlu. İstanbul: Babıali Kültür Yayınları, 2019.
• Crawford, Francis Marion. 1890’larda İstanbul. çev. Şeniz Türkömer. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Doğan, Cem. “Modern Türkiye’de Moda ve Eğlence (1923-2019)”. Modern Türkiye Tarihi. 427-446. ed. Ahmet Şimşek. Ankara: Pegem Akademi, 2019.
• Duman, Zeki. Kur’an-ı Kerim’de Örtünmenin Sınırları. İstanbul: İpek Yay., 2008.
• Elbânî, Nâsırüddin. Cilbâbü’l-mer’eti’l-müslime fi’l-Kitâb ve’s-sünne. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2002.
• Elmalılı, M. Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. sad. İsmail Karaçam. 10 Cilt. İstanbul: Azim Dağıtım, 2011.
• Engin, Vahdettin. Sultan II. Abdülhamid ve İstanbul’u. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2021.
• Ercilasun, Bilge. “Ömer Seyfettin’e Göre Tesettür ve Edebiyat”. 100. Yılında II. Meşrutiyet Gelenek ve Değişim Ekseninde Türk Modernleşmesi Uluslararası Sempozyumu Bildiriler. 365-389. İstanbul: 2009.
• Faroqhi, Suraiya. Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam; Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla. çev. Elif Kılıç. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005.
• Federici, Silvia. Caliban ve Cadı Avı; Kadınlar, Beden, İlksel Birikim. Ankara: Fol Yayınları, 2023.
• Findley, Carter V., Osmanlı İmparatorluğunda Bürokratik Reform; Babıali 1789-1922, çev. Ercan Ertürk, İstanbul: Alfa Tarih, 2019.
• Fontmagne, Baronne Durand. Kırım Harbi Sonrasında İstanbul. çev. Gülçiçek Soytürk. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1977.
• Georgoen, François. Sultan Abdülhamid. çev. Ali Berktay. İstanbul: Homer Kitabevi, 2006.
• Göle, Nilüfer. Modern ve Mahrem Medeniyet ve Örtünme. İstanbul: Metis Yayınları, 2011.
• Görmez, Mehmet. “İlahi Dinlere Göre Başörtüsü”. İslâmiyât 4/2 (2001), 19-33.
• Gürkan, Salime Leyla. “Tesettür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/543-545. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Gürtuna, Sevgi. “Osmanlı Kadınının Giyim Kuşamı”. Osmanlı Ansiklopedisi. 9/190-203. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2011.
• Işın, Ekrem. “Tanzimat Ailesi ve Modern Adab-ı Muaşeret”. Tanzimat; Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. 557-574. ed. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Işın, Ekrem. İstanbul’da Gündelik Hayat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2023.
• İ.B.B. Atatürk Kitaplığı, Erişim 8 Ağustos 2024 (http://www. katalog.ibb.gov.tr.).
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. ed-Dürrü’n-nesîr fî ihtisâri tefsîri’l-Hâfız İbn Kesîr, haz. Muhammed b. Musa Âl-i Nasr, çev. M. Beşir Eryarsoy. Ankara: Ertem Basım, 2021.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed vd. 15 Cilt. Cize: Müessesetü Kurtuba, 2000.
• İbn Manzur. Lisân’l-Arab. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arab, 1999.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddîn. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İnalcık, Halil. “Tanzimat Nedir?”. Tanzimat; Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. 31-56. ed. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• İnalcık, Halil, Tarihe Düşülen Notlar, Cilt I, İstanbul: Timaş Yayınları, 2021.
• İsfehânî, Ebü’l-Ferec. Kitâbü’l-Eğânî. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. 24 Cilt. Mısır: el-Heyetü’l-Amme, 1993.
• İsfehânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ty.
• İstek, Emrah. “Bir Kadın Dünya Seyyahı: “Ida Laura Pfeiffer”. Hanım Efendi; Tarihte İz Bırakan Kadınlar ve Toplumsal Faktör Olarak Kadın. 101-145. ed. Emrah İstek. İstanbul: Beyan Yayınları, 2021.
• Kara, Mustafa. “Kur’ân-ı Kerîm’in Tesettüre Bakışı”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/23 (Aralık 2019),684-717.
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi; İkinci Meşrutiyet ve I. Dünya Savaşı (1908-1918) 9 Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 2011.
• Karaman, Hayreddin vd., Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: DİB Yay., 2007.
• Karay, Refik Halid. Üç Nesil Üç Hayat. İstanbul: İnkılap Yayınları, 2018.
• Kitab-ı Mukaddes. Erişim 10 Eylül 2024. https://www.kitabimukaddes.com.
• Koçu, Reşat Ekrem. “Açık Saçık Gezme Yasağı”. İstanbul Ansiklopedisi. 1/202-206. İstanbul: 1958.
• Koçu, Reşat Ekrem. “Osmanlı Tarihinde Yasaklar”. Tarih Dünyası. Özel Sayı. İstanbul: 1950.
• Koçu, Reşat Ekrem. Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. Ankara: Sümerbank Kültür Yayınları, 1967.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Yaşmak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/347-349. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Lady Hornby. Kırım Savaşı Sırasında İstanbul. çev. Kerem Işık. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Millingen, Julius R. Van. Osmanlı’dan İnsan Manzaraları. çev. Osman Yıldız. İstanbul: Doruk Yayınları, 2018.
• Musahipzade Celal. Eski İstanbul Yaşayışı. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1946.
• Müller, Mrs. Max. İstanbul’dan Mektuplar. çev. Afife Buğra. İstanbul: Tercüman 1001 Eser, 1978.
• Neave, Dorina L. Eski İstanbul’da Hayat. çev. Osman Öndeş. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1978.
• Nerval, Gerard. Doğu’da Seyahat. çev. Selahattin Hilav. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2023.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Osmanoğlu, Ayşe. Babam Sultan Abdülhamid. İstanbul: Timaş Yayınları, 2022.
• Osmanoğlu, Şadiye. Babam Abdülhamid; Saray ve Sürgün Yılları. İstanbul: Timaş Yayınları, 2022.
• Öztop, Fatih. “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Adab-ı Umumiyenin Muhafazası ve Kadın”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 25/2 (Haziran 2023), 788-798.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü 1-3. İstanbul: MEB Yayınları, 1983.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-ğayb. çev. Lütfullah Cebeci vd. 23 Cilt. Ankara: Akçağ Yay., 1988.
• Sehmerânî, Es’ad. el-Mer’etu fi’t-târîh ve’ş-şeri‘a. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 1989.
• Sevengil, Refik Ahmet. İstanbul Nasıl Eğleniyordu. İstanbul: Alfa Tarih, 2014.
• Şeyhülislam Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Yüzyıl Türk Hayatı, haz. M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Enderun Kitabevi, 1972.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘ü’l-beyân ‘an te’vîli Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Muhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Tanyeli, Uğur. Korku Metropolü İstanbul 18. Yüzyıldan Bugüne. İstanbul: Metis Yayınları, 2023.
• Tezcan, Hülya. “Ferace”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/349-350. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Toprak, Zafer. “Tesettürden Telebbüse ya da Çarşaf veya Elbise; Milli Moda ve Çarşaf”. Tombak. 19 (Nisan 1998), 52-63.
• Turan, Namık Sinan. “Modernleşmeyi Semboller Üzerinden Okumak; Son Dönem Osmanlı Kadın Kıyafetlerinde Değişim ve Toplumsal Tartışmalar”. Kadın Araştırmaları Dergisi, 12/1 (2013), 103-138.
• Uludağ, Süleyman. “Takvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/484-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ünal, İsmail Hakkı. “Hadislere Göre Kadının Örtünmesi”. İslâmiyât 4/2 (2001), 53-68.
• Yıldırım, Makul. Sultan II. Abdülhamid Dönemi İstanbul Arabacıları. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Yıldırım, Makul. “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Çarşafın Yasaklanması”. 131-148. Köklerden Geleceğe Yeni Bir Düşünce Haritası Sanat, Tarih Felsefe ve Din. ed. Mehmet Keleş, Metin Çetin. Ankara: Kitap Dünyası, 2024.
• Yıldız, İsmail. İslâm’da Giyim ve Tesettür. Gaziantep: yy., 2006.
• Weber, Max, Sosyolojinin Temek Kavramları, çev. Medeni Beyaztaş, İstanbul: Runik Kitap, 2023.