Çağdaş Siyasi Problemlerin Kur’an Yorumuna Yansıması: Muhammed İzzet Derveze’nin Tefsirinde Filistin Meselesi

Year 2025, Issue: 29, 151 - 164, 20.10.2025

Ersin Çelik

https://doi.org/10.32950/rid.1707334

Abstract

1948 yılında İsrail Devleti’nin kurulması, Müslümanların Filistin meselesine daha çok eğilmelerine ve bu konuda çeşitli yayınlar yapmasına sebep olmuştur. Filistin meselesi hakkında çeşitli eserler telif eden isimlerin başında, çağdaş müfessirlerden Muhammed İzzet Derveze (1888-1984) gelmektedir. Nablus doğumlu olan Derveze’nin mücadelesi, 1917 yılında hayata geçirilen ve 1948 yılında Filistin’de bir Yahudi devletinin kurulmasıyla sonuçlanan Balfour Deklarasyonu sürecinde aktif bir şekilde devam etmiştir. Derveze, 1933 yılında Yafa’daki protesto gösterileri sırasında başından yaralanmış, 1936’da İngiliz yönetimine karşı başlatılan isyana katıldığı gerekçesiyle Filistin’de yaşamasına izin verilmemiştir. Ardından gittiği Suriye’de de Filistin direniş hareketinin idarî ve malî sorumlusu olarak çalışan Derveze’nin sahadaki mücadelesi hapse girmesiyle sona ermiştir. Bundan sonraki süreçte Derveze’nin Filistin mücadelesi daha çok ilmî zeminde yoğunlaşmıştır. Nitekim Derveze el-Kurʾân ve’l-Yehûd, Târîhu Benî İsrâ’îl min esfârihim, Me’sâtü Filistîn, Cihâdü’l-Filistîniyyîn ve Kazıyyetü Filistîn ve’l-vahdetü’l-‘Arabiyye gibi eserlerini bu süreçte kaleme almıştır. Dolayısıyla İzzet Derveze’nin gözünden Filistin meselesine bakmak, söz konusu trajedinin başlangıcından kökleşmesine kadar geçen bütün evreleri bizzat yaşamış ve hissetmiş bir Filistinlinin gözünden meseleye bakmak demektir. Derveze’nin yaşadığı güncel siyasal sorunlar, hiç şüphesiz onun zihninde önemli bir iz bırakmıştır. Bu durum, Yahudilerle ilgili tarihi olaylardan ve bazı Yahudi gruplarının dinî ve ahlâkî zaaflarından bahseden âyetlerin tefsirinde açıkça görülmektedir. Derveze, Yahudilerin dini ve ahlâkî zafiyetlerinden bahseden âyetlerde günümüz Yahudileriyle tarihteki Yahudileri özdeşleştirmekte ve onların daima atalarının kötü mirasını devraldıklarını belirtmektedir. Bazen de konu doğrudan Yahudilerle ilgili değilken dahi konuyu bir şekilde bu meseleye getirmektedir. O, Filistinlilerin değil aksine İsrailoğullarının bölgeye daha sonra geldiklerini vurgulamakta, vaat edilmiş topraklar meselesinin ilahi bir husus olmayıp tamamen tarihsel süreçte şekillendiğini Kur’an âyetleri ve Tevrat’tan alıntılarla açıklamaktadır. Derveze tefsirinde, İsrail’in dinî argümanları araçsallaştırarak siyasî amaçlarını perdeleme girişimlerine karşı bir duruş sergilemeketedir. O, özellikle Yahudiler ve Filistin meselesi hakkındaki güncel değerlendirmelerini ilk önce tefsirinde yapmış, yeri geldikçe Filistin meselesini Kur’an âyetleriyle ilişkilendirmiştir. Dolayısıyla Derveze’nin et-Tefsîrü’l-hadîs isimli tefsiri, konuyla ilgili müstakil eserlerinin de ilk nüvesini oluşturmaktadır. Bundan dolayı çalışmada, Derveze’nin konuyla ilgili müstakil eserlerinden faydalanılsa da incelemenin merkezinde tefsiri ve Yahudilerle ilgili âyetlerin yorumu yer almaktadır. Sonuç olarak, Derveze’nin İsrail’in Filistin’e yönelik saldırgan tutumuna tanıklığı, Yahudilerle ilgili âyetlerin yorumunda ona bir bilinç kazandırmış ancak aynı zamanda murâd-ı ilâhîyi kavramadaki tutumunu da belli ölçüde şekillendirmiştir.

Keywords

Tefsir , Derveze , et-Tefsîru’l-hadîs , Filistin Meselesi , Siyasi Yorum

Reflection of Contemporary Political Problems in Qur’ān Interpretation: The Palestinian Issue in the Commentary of Muhammad ʿIzzat Darwaza

Abstract

The establishment of the State of Israel in 1948 prompted increased Muslim engagement with the Palestinian issue, resulting in a surge of related publications. One of the leading contemporary commentators who has written various works on the Palestinian issue is Muḥammad ʿIzzat Darwaza (1888-1984). Born in Nablus, Darwaza’s struggle continued actively during the Balfour Declaration process, which was implemented in 1917 and resulted in the establishment of a Jewish state in Palestine in 1948. He was injured in the head during the Jaffa demonstrations in 1933 and was banned from living in Palestine because of his active role in the uprising against the British in 1936. Darwaza, who later went to Syria and worked as the administrative and financial manager of the Palestinian resistance movement, finally ended his struggle in the field with his imprisonment. In the following period, Darwaza's struggle for Palestine focused more on scientific grounds. In fact, Darwaza wrote his works al-Qur’ān wa’l-Yahud (Qur’ān and Jews), Tārīḫu Benī Isrâʾīl min esfārihim (History of the Children of Israel from Their Own Scriptures), Meʾsātü Filisṭīn (The Tragedy of Palestine), Jihad al-Filisṭīniyyīn (Jihad of the Palestinians) and Ḳażıyyetu Filisṭīn wa’l-waḥdat al-ʿArabiyya (The Palestinian Question and Arab Unity) during this period. Therefore, looking at the Palestinian issue through the eyes of Muḥammad ʿIzzat Darwaza means looking at the issue through the eyes of a Palestinian who has personally experienced and felt all the stages from the beginning of the tragedy to its full extent. Darwaza first made his contemporary evaluations, especially about the Jews and the Palestinian issue, in his commentary, and when necessary, he related the Palestinian issue to the verses of the Qur’ān. On the other hand, in the verses that mention the stories of the Jews, it is seen that he tries to establish a connection between the attitude of the Jews in history and the attitude of the contemporary Jews. The contemporary political problems experienced by Darwaza have left an important mark on his mind. Darwaza also emphasizes that the success they have achieved in Palestine today is a temporary test for Muslims. Therefore, it is possible to see belief in an independent Palestinian State in Darwaza’s commentary. In his commentary, it is emphasized that it is a wrong reading to base the Jews’ demands for the lands from the Nile to the Euphrates on the Qur’ān and the dangers of using the relevant verses for ideological purposes by taking them out of context are emphasized. Therefore, his commentary called al-Tafsīru’l-ḥadith also forms the core of his independent works on the subject. For these reasons, this study examines how Darwaza's approach to the issue of Jews and Palestine, who witnessed the establishment of the Jewish state in Palestine, is reflected in his interpretation. Although the study makes use of Darwaza's independent works on the subject, it focuses more on how the issue is reflected in his interpretation and especially in the interpretation of the verses related to the Jews.

Keywords

Tafsīr , Darwazah , al-Tafsīr al-Ḥadīth , The Palestine Question , Political Interpretation

References

• Belhî, Mukâtil b. Süleymân el-. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Bilge, Mustafa L. “Kassâm, İzzeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/582. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. Bugh, Glenn Richard - Raşid, İsmail Halidi. “Arap İsyanı”. Britannica, 1999. https://www.britannica.com/place/Palestine/The-Arab-Revolt
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Çelik, Ersin. “Klasik ve Çağdaş Müfessirlerin Perspektifinden Arz-ı Mev‘ûd Meselesi: Kur’an Yahudilerin İddiasını Destekliyor mu?” Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (Mart 2025), 385-409. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1574827
• Demir, Ekrem. Muhammed İzzet Derveze’nin Kur’an’ı Anlama ve Yorumlama Metodu. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2006.
• Demir, Ekrem. Muhammed İzzet Derveze’nin Kur’an’ı Anlama ve Yorumlama Yöntemi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2006.
• Derveze, Muhammed İzzet. el-Ḳurʾân ve’l-Yehûd Ahvâluhum ve ahlâkuhum ve mevâkıfuhum ve masîruhum. Şâm, 1949.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l-hadîs. Kâhire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, 1383.
• Derveze, Muhammed İzzet. Me’sâtü Filistîn -Arzun mûcez li-Kaziyyeti Filistîn ve Târîhihâ ve Tatavvurihâ ve Hâzıru Filistîn ve Müstakbelihâ-. Dımaşk eş-Şâm: DÂru’l-Yakazati’l-Arabiyya, 1959.
• Derveze, Muhammed İzzet. Siretü’r-Rasul: Kur’an’a Göre Hz. Muhammed’in Hayatı: III. 3 Cilt. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1995.
• Derveze, Muhammed İzzet. Târîḫu Benî İsrâʾîl min esfârihim. Kahire: y.y., 1377.
• Ekşioğlu, Kübra. M. İzzet Derveze’nin “et-Tefsîrü’l-hadîs” Adlı Eserinde Yahudilik ve Hristiyanlığa Yaklaşımı. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Ferîd, Mustafa Süleyman. Muhammed İzzet Derveze ve Tefsîru’l- Kur’âni’l-Kerîm. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1414.
• Güler, Musa. “Sebeb-i Nuzûl Rivayetlerinin Tefsirde Kullanılması: Muhammed İzzet Derveze Örneği”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (2018), 171-189.
• Hasan, Abdurrahman Muhammed Ahmed. Cuhudu Muhammed İzzet Derveze fî Tefsirihi el-Müsemma et-Tefsiru’l-Hadis. Kahire: Câmiatü Ayn-ı Şems, Doktora Tezi, 1984.
• Hasan, Hamka. “Ahl Al-Kitāb Through The Interpretatıon of The Tartīb Nuzūlī Izzat Darwazah”. Peminat Ilmu Ushuluddin 9/2 (2022), 285-312. https://doi.org/10.15408/iu.v9i2.29179
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnûsiyye, 1984.
• İbn Atiyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdirrahmân b. Gālib el-Muhâribî. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdüsselâm Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422.
• Japarakunov, Belek. Muhammed İzzet Derveze’nin “Asru’n-Nebi ve Siretu’r-Resul” Adlı Eserlerinin Tefsir Yönü. Ankara: Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kayacan, Murat. “Filistinli Bir Müfessire Referansla Beytülmakdis: İzzet Derveze Örneği”. Diyanet İlmî Dergi 60/4 (Kudüs ve Mescid-i Aks 2024), 1283-1310. https://doi.org/10.61304/did.1517810
• Kılıç, Hasan. “Modern Dönem Kıssa Teorisine İlişkin bir Analiz: İzzet Derveze Örneği”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 9/1 (2024), 85-110. https://doi.org/10.20486/imad.1457783
• Kurşun, Zekeriya. “Derveze, Muhammed İzzet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/187-188. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhim İtfiyyiş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-kütübi’l-Mısriyye, 2. Baskı., 1384.
• Mahallî, Celâleddin-Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tefsîru’l-Celâleyn. Kahire: Dâru’l-Hadîs, t.y.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1431.
• Nuriyev, Tehran. İmamiyye Şîası’nda Siyaset-Tefsir İlişkisi -Hicri V. Asra Kadar-. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Okumuş, Mesut. Kur’an’ın Kronolojik Okunuşu Muhammed İzzet Derveze Örneği. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-’Arabî, 3. Baskı., 1420.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Kurʾân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmi’u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Mekke: Dâru’t-Terbiye ve’t-Türâs, 1420/2000.
• Uzun, Nihat. Hicrî II. Asırda Siyâset-Tefsir İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları, 2011.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Basîṭ fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Komisyon. 25 Cilt. Suudi Arabistan: Câmi’atü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1407.
• Zühaylî, Vehbe. et-Tefsîru’l-münîr fi’l-akîde ve’şerîa ve’l-menhec. 32 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Fikr-Dâru’l-fikri’l-muâsır, 1411.