Hadisler Bağlamında Tasavvuf Şiirinde Dünya Algısı

Year 2025, Issue: 29, 261 - 278, 20.10.2025

Muhammed Yusuf Akbak

https://doi.org/10.32950/rid.1715645

Abstract

Bu çalışma, tasavvuf şiirinde dünya tasavvurunun epistemolojik temellerini sorgulamakta ve bu tasavvurun Kütüb-i Sitte özelindeki hadisler çerçevesinde nasıl inşa edildiğini ortaya koymayı hedeflemektedir. Klasik dönemden modern döneme kadar uzanan süreçte yaşamış önde gelen sûfî şairlerin şiirlerinden hareketle gerçekleştirilen bu araştırmada, hadislerin tasavvuf edebiyatında şiirsel dile aktarım biçimleri ele alınmıştır. Çalışma, nitel araştırma yöntemleri arasında yer alan metin analizi tekniği kullanılarak yürütülmüştür. Tasavvuf şiirinde dünya hayatına yönelik “dünya zindandır”, “dünya misafirhanedir” ve “azla yetinin” gibi anahtar hadis temalarının yapısal ve anlam boyutlarındaki yansımaları detaylı biçimde incelenmiştir. Çalışma, hadislerin tasavvuf şiirinde tematik bir malzeme olmaktan ziyade derin bir ahlâkî referans ağı olarak değerlendirildiğini göstermiştir. Araştırma kapsamında Yunus Emre, Aziz Mahmud Hüdâyî, İsmâil Hakkı Bursevî ve Alvarlı Muhammed Lutfî gibi farklı dönemlerde yaşamış sûfî şairlerin şiirleri incelenerek, bu sûfîlerin dünya tasavvurlarının hadis kaynaklı bir temellendirme ile nasıl biçimlendiği tespit edilmiştir. Bulgular, sûfî şairlerin dünya hayatıyla bağlantılı olarak sevgi, aşk, fakr, miskinlik, zühd, rıza ve sabır gibi temel tasavvufî kavramları yalnızca sembolik imgelerle değil, doğrudan hadis referanslarıyla ilişkilendirerek ahlâkî bir boyutta değerlendirdiklerini göstermektedir. Araştırma neticesinde, tasavvuf şiirinde hadislerin oldukça estetik bir biçimde ve yoğun olarak kullanıldığı görülmüştür. Ancak bunun sûfî şairlerin ana gayesi olmadığı, hadislerin ifadeleri süsleme unsuru olarak değil, bireysel ve toplumsal yaşama yön veren temel yapı taşları olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bu açıdan bakıldığında veriler, tasavvuf şiirinin salt sanatsal bir üretim alanı olmaktan çıkıp dinî bir eğitim ve irşad vasıtası hâline geldiğini göstermektedir. Bu çerçevede tasavvuf şiiri, edebiyat ve dinî düşünce arasındaki organik ilişkinin somutlaştığı bir alan olarak öne çıkmaktadır. Sûfî şairlerin şiirlerindeki ana malzemenin Kur’an ve hadislerden oluştuğu görülmektedir. Çalışmamızda ele aldığımız hadis merkezli yaklaşım, tasavvuf şiirinin peygamber sevgisi etrafında şekillenen düşünce yapısını ortaya koymaktadır. Peygamberin yaşadığı gibi bir yaşam sürme çabası içerisinde olan sûfîler, sözlerini de onun hadislerindeki manalar doğrultusunda söylemişlerdir. Bu durum, şiirin yalnızca estetik söylemden ibaret olmadığını, aynı zamanda bir hayat felsefesi ve değerler bütünü sunduğunu göstermektedir. Araştırmayla literatüre tasavvuf şiirinin dinî referanslarla kurduğu çok katmanlı ilişkiyi anlamaya yönelik yeni bir perspektif sunulması amaçlanmıştır. İlerleyen araştırmalarda, hadis merkezli metodolojinin sabır, aşk, tevekkül, fakr, şükür ve ölüm gibi diğer temel tasavvufî temalar çerçevesinde uygulanması, tasavvuf şiirinin içerdiği dinî ve felsefî derinliğin daha kapsamlı bir biçimde ortaya konulmasına imkân tanıyacaktır. Ayrıca farklı tarikat geleneklerinde hadis merkezli şiir anlayışının nasıl şekillendiği, tekke meclislerinde şiirlerin didaktik ve irşad amaçlı nasıl kullanıldığı gibi konular da, tasavvuf ve edebiyat alanındaki çalışmalara yeni açılımlar getirebilecek niteliktedir. Bu doğrultuda yapılacak disiplinler arası araştırmalar, tasavvufun şiir ve âyet, hadis eksenli irfan dünyasının daha derinlikli bir biçimde anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.

Keywords

Tasavvuf , Edebiyat , Hadis , Tasavvuf Şiiri , Dünya Algısı

The Perception of the World in Sufi Poetry in the Context of Hadiths

Abstract

This study questions the epistemological foundations of the conception of the world in Sufi poetry and aims to reveal how this conception is constructed within the framework of the hadiths in the Qutub al-Sitte. This study, based on the poems of prominent Sufi poets from the classical to the modern period, examines the ways hadiths have been rendered into poetic language within Sufi literature. The study was conducted using the text analysis technique, which is one of the qualitative research methods. The structural and semantic reflections of key hadith themes such as "the world is a prison," "the world is a guesthouse," and "be content with little" in relation to worldly life have been examined in detail in Sufi poetry. Within the scope of the study, the poems of Sufi poets such as Yunus Emre, Aziz Mahmud Hudayi, Ismail Hakki Bursevi, and Alvarli Muhammed Lutfi, who lived in different periods, were analyzed to determine how their conceptions of the world were shaped by a hadith-based foundation. The findings indicate that Sufi poets, in relation to worldly life, conceptualize fundamental Sufi notions such as love, divine love, faqr, meekness, asceticism (zuhd), contentment, and patience not merely through symbolic imagery but by directly associating them with hadith references, thereby framing these concepts within an ethical dimension. The findings indicate that hadiths are employed in Sufi poetry with a remarkable degree of aesthetic refinement and thematic density. However, it is understood that this was not the primary aim of the Sufi poets; rather, hadith expressions were utilized not as ornamental elements but as fundamental building blocks guiding individual and social life. From this perspective, the data demonstrate that Sufi poetry transcended being merely an artistic endeavor and evolved into a means of religious education and spiritual guidance. In this context, Sufi poetry emerges as a field where the organic relationship between literature and religious thought is concretized. It is observed that the primary material in the poems of Sufi poets consists of the Qur'an and hadiths. The hadith-centered approach discussed in this study reveals the intellectual structure of Sufi poetry, shaped by profound devotion to the Prophet. Sufis, striving to live a life modeled after that of the Prophet, articulated their words in accordance with the meanings conveyed in his hadiths. This situation demonstrates that poetry is not merely an aesthetic discourse but also offers a philosophy of life and a comprehensive set of values. This study seeks to enrich the literature by providing a novel perspective on the complex, multilayered relationship that Sufi poetry forges with religious references. In future research, applying the hadith-centered methodology to other fundamental Sufi themes such as patience, love, trust in God (tawakkul), spiritual poverty (faqr), gratitude, and death will allow for a more comprehensive revelation of the religious and philosophical depth contained in Sufi poetry. Furthermore, topics such as how the hadith-centered conception of poetry evolved within different Sufi orders and how poetry was utilized for didactic and guidance purposes in dervish lodges possess the potential to offer new perspectives for studies in the fields of Sufism and literature. Interdisciplinary studies to be conducted in this direction will contribute to a deeper understanding of the world of Sufi wisdom, which is structured around poetry, Qur'anic verses, and hadiths.

Keywords

Sufism , Literature , Hadith , Sufi Poetry , World Perception

References

• Akdemir, Ayşegül. “‘Miskinlik’ Dairesinde ‘Devreden’ Bir Derviş: Yunus Emre”. Turkish Studies 7/3 (2012), 97-113.
• Aktan, Muhammed Felat - Eser, İzzet. “Bağdatlı Rûhî’nin Divanında İktibas Örnekleri”. International Journal of Filologia 3 (2020), 26-36.
• Ay, Alper. Dîvân-ı Hikmet’te Manevî Ayet İktibasları. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2020.
• Ay, Alper. “Eşrefoğlu Rûmî Soyundan Bir Şair: Pir Hamdî Efendi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 30 (2023), 31-53.
• Bardakçı, Necmeddin. İslam Tasavvuf Düşüncesinin Teşekkülü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2020.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. 10 Cilt. Kahire: Dârü’t-Tasil, 2012.
• Bursevî, İsmail Hakk. Divan. haz. Murat Yurtsever. Bursa: Arasta Yayınları, 2000.
• Canan, İbrahim. Kütüb-i Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şerhi. 18 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, 1988.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: OTTO Yayınları, 2014.
• Ceylan, Ömür. Tasavvufî Şiir Şerhleri. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2. Basım., 2000.
• Çalışkan, Adem. “Yunus Emre Divanı’nda Hz. Peygamber’in Hadis-i Şerifleri”. Diyanet İlmi Dergi 28/3 (1992), 119-125.
• Çelik, İsa. “Tasavvufî Bir Terim Olarak Fakr”. EKEV Akademi Dergisi 3/2 (2001), 191-206.
• Dâvûd el-Kayserî. Fusûsu’l-Hikem’e Giriş (Mukaddimât). çev. Turan Koç. İstanbul: İz Yayıncılık, 2023.
• Defriono, Ilham vd. “Zuhd and Minimalism in a Consumerist Society : Exploring Al-Ghazali and Fumio Sasaki’s Thoughts”. Peradaban Journal of Religion and Society 2/2 (2023), 151-163.
• Demirli, Ekrem. “Vahdet-i Vücûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/431-435. İstanbul: TDV Vakfı, 2012.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdi es-Sicistani. Sünenu Ebû Davud. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ekmekçi, Gülistan. “Yunus Emre Divanı’nda Ayet ve Hadisler”. The Journal of Academic Social Science Studies 62 (2017), 255-262.
• Erdoğan, Kenan. Niyâzî-i Mısrî Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları, 3. Basım., 2019.
• Gökalp, Murat. “Salih Baba Divanı’nda Lafzî Hadis İktibasları”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/2 (2017), 105-124.
• Güleç, İsmail. “Hz. Peygamber’in Müslüman Olmayan Şairlere Karşı Tutumu”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 20/20 (2018), 245-268.
• Güleç, İsmail. “Mutasavvıf Şairlerde ‘Zindan’ Kavramı”. Zindanlar ve Mahkûmlar. 181-190. İstanbul: Babil Yayınları, 2006.
• Güneş, Mustafa. İznikli Eşrefoğlu Rûmî Dîvân ve Menkıbeleri. İstanbul: Hoşgörü Yayınları, 2014.
• Hâce Muhammed Lutfî. Hulâsatü’l-Hakâyık ve Mektûbât-ı Hâce Muhammed Lutfî. İstanbul: Efe Hazretleri Vakfı, 5. Basım., 2011.
• Heysemî, Ebü’l-Hasan Nûreddin. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. Beyrut: Dâru’l Kütübü’l İlmiyye, 1967.
• Hoca Ahmed Yesevî. Dîvân-ı Hikmet. ed. Mustafa Tatcı. çev. Hayati Bice. Ankara: Ahmed Yesevî Üniversitesi, 2016.
• Hulûsî-i Dârendevî, Osman. Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî. haz. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz. Ankara: Nasihat Yayınları, 6. Basım., 2022.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Hadislerle Kur’an-ı Kerîm Tefsiri (Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm). çev. Bekir Karlıağa - Bedrettin Çetiner. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1991.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-İlmiyye, 2009.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fusûsü’l-hikem. thk. Ebü’l-alâ Afîfî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İsen, Mustafa. “Beytülahzân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/88. İstanbul: TDV Vakfı, 1992.
• Kara, Ahmet. “Dede Ömer Rûşenî Divanında Yer Alan Ayet İktibasları”. RumeliDE Uluslararası Hakemli Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 36 (2023), 1153-1163.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 11. Basım., 2013.
• Karabacak, Mustafa. “Yunus Emre Divan’ında Ayet ve Hadisler”. Vefatının 700. Yılında Bizim Yunus Sempozyumu, 140-152.
• Karahisârî, Kâsım b. Mahmûd. İrşâdü’l-Mürîd İle’l-Murâd (Mirsâdü’l-İbâd Tercümesi). haz. A. Azmi Bilgin - Fakirullah Yıldız. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Baskı., 2020.
• Kayıklık, Hasan - Yıldırım, İbrahim. “Minimalist Yaşam Tarzı İle Dinî Hayat İlişkisi Üzerine Kuramsal Bir Değerlendirme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 22/2 (2022), 220-238.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b İbrâhim el-Buhari. et-Ta’arruf li-Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413.
• Keleş, Reyhan. “Alvarlı Hâce Muhammed Lutfî’nin Divanı’nda Lafzî Âyet ve Hadîs İktibasları”. Uluslararası Hâce Muhammed Lutfî (Alvarlı Efe) Sempozyumu 1 (2013), 529-546.
• Keleş, Reyhan. Divan Şiirinde Ayet ve Hadis İktibasları. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2016.
• Kılıç, Mahmud Erol. Sûfî ve Şiir Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası. İstanbul: İnsan Yayınları, 10. Basım., 2012.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı, Selçuk Eraydın. 2 Cilt. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Basım., 2005.
• Korkmaz, Abdulkadir. “Esrar Dede Divanı’nda Âyet İktibaslarının Kullanımı”. ESTAD: Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 7/3 (2024), 1292-1334.
• Kotan, Hüsna. “Yunus Emre Divan’ındaki Ayet ve Hadis İktibaslarının Söz Dizimindeki Yeri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (2017), 241-270.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l Kuşeyrî. thk. Ma’rûf Zerîk - Ali Abdülhamid Baltacı. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1990.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Mehmed Zihni Efendi. 8 Cilt. İstanbul: Dârüttıbâati’l-âmire, 1334.
• Ozak, Muzaffer. Ziynet-ül-kulûb. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi Yayınları, ts.
• Solmaz, Süleyman. “Tasavvufta Ulaşılması Gereken Bir Mertebe: El-Fakru Fahri ve Eski Edebiyatımızdaki Yansımaları”. Uluslararası Hacı Bayrâm-ı Velî Sempozyumu 2 (2016), 115-133.
• Şimşek, Selami. Tasavvuf Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Şimşir, Mehmet. “Hz. Peygamber’in İslâm Tebliğine Karşı Şair ve Siyasî Liderlerin İlk Tavırları ve Şiir Alanında Yaşanan Gelişmeler”. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi IV/7 (2017), 41-61.
• Tatcı, Mustafa. Âşık Yûnus. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• Tatcı, Mustafa. Yûnus Emre Dîvânı II Tenkitli Metin. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Tezeren, Ziver. Seyyid Azîz Mahmûd Hüdâyî Divânı. İstanbul: İstnabul Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınları, 1985.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre Es-Sülemî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Ahmed Muhammed Şakir vd. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Babi el- Halebi, 1975.
• Toparlı, Recep. Şemseddin Sivasî Divanı. Sivas: Sivas Belediyesi Yayınları, 2015.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Ozak, Muzaffer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/16,17. İstanbul: TDV Vakfı, 2007.
• Uludağ, Süleyman. “Fakr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/132-134. İstanbul: TDV Vakfı, 1995.
• Uludağ, Süleyman. İslam Açısından Müzik ve Semâ. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Üftâde, Mehmed Muhyiddin. Dîvân-ı Hazret-i Üftâde. haz. Bursalı Mehmed Tahir. İstanbul: Necm-i Istikbal Matbaası, 1328.
• Yardım, Ali. Mesnevî Hadîsleri. İstanbul: Damla Yayınevi, 2008.
• Yardım, Ali. “Peygamber Efendimiz’in Şiir ve Şâirlere Karşı Tutumu”. Kubbealtı Akademi Mecmuası 12/4 (1983), 13-19.
• Yıldırım, Ahmet. “Hoca Ahmed Yesevî Düşüncesinin Kaynağı Olarak Hadis”. Bilig 80 (01 Şubat 2017), 75-93.
• Yıldırım, Kadri. “Hz. Peygamber ve Şiir”. Diyanet İlmi Dergi Özel Sayı (2003), 547-558.
• Yılmaz, Ali vd. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Dîvânı’nda Âyet ve Hadîs İktibasları Çerçevesinde İşlenen Konular”. İbrahim Hakkı ve Siirt Uleması Sempozyumu, 137-162.