Mısır’da Fâtımî-İsmâîlî Mirasının Tasfiyesi: Selâhaddîn Eyyûbî Döneminde Kültürel ve Sembolik Dönüşüm

Year 2025, Issue: 29, 103 - 117, 20.10.2025

Betül Yurtalan

https://doi.org/10.32950/rid.1718144

Abstract

Bu çalışmanın amacı, Selâhaddîn Eyyûbî döneminde Mısır’daki Fâtımî-İsmâîlî mirasın ortadan kaldırılma sürecini kültürel ve sembolik boyutlarıyla incelemektir. Bu bağlamda, tarihsel-sosyolojik bir analiz yöntemiyle sembollerin, ritüellerin ve kurumsal yapıların dönüşümü ele alınmaktadır. Şiî-İsmâîlî mezhebine mensup Fâtımîler 297/909 yılında Mağrib’de kurulmuş ve 4./10. yüzyılda hâkimiyetlerini Mısır, Suriye ve Hicaz’a kadar genişletmişlerdir. Mısır’a gelişlerinden (359–567/969–1171) itibaren istikrarlı bir sosyo-politik düzen kurmuş ve kendilerine özgü bir kültürel kimlik inşa etmişlerdir. Fâtımîler döneminde Mısır, el-Ezher Camii (359/969) ve Dârü’l-Hikme (395/1005) gibi kurumlar aracılığıyla önemli bir ilim merkezi hâline gelmiştir. Siyasî ve dinî sembollere Şiî-İsmâîlî anlamlar yükleyen Fâtımîler, bu semboller ve ritüeller aracılığıyla, çoğunluğu Sünnî olan bölgelerde dahi otoritelerini sürdürmeyi başarmışlardır. Fâtımîlere son vererek Mısır’da bir Sünnî rejim kuran Selâhaddîn, yalnızca siyasî bir yeniden yapılanma değil, aynı zamanda iki yüzyıllık Şiî-İsmâîlî hafızayı dönüştürmeyi hedefleyen kapsamlı bir dönüşüm süreci başlatmıştır. Bu çalışma, söz konusu süreçte dinî ve siyasî sembollerin dönüşümüne, Fâtımî ritüellerinin ortadan kaldırılmasına ya da yeniden yapılandırılmasına ve Fâtımî Mısır’ından Eyyûbî Mısır’ına geçişin mekânsal ve simgesel boyutlarına odaklanmaktadır. Fâtımî kimliğini silmeye yönelik çabaları, Selâhaddîn’i yalnızca siyasi bir lider değil, aynı zamanda kolektif hafızanın yeniden inşasında etkin bir figür hâline getirmiştir. Selâhaddîn Eyyûbî pek çok yönetim değişikliğinde olduğu gibi ilk olarak ezan, cuma hutbesi ve sikke gibi temel sembolleri hedef almıştır. Bu unsurlar, Fâtımîler döneminde Şiî-İsmâilî özellikler kazanmış olup, Selâhaddîn tarafından Sünnî geleneğe ve Abbâsî hilâfetine uygun şekilde yeniden düzenlenmiştir. Fâtımî mirasını silme yolunda atılan adımlardan bir diğeri, Fâtımî döneminde geliştirilen devlet ritüellerinin kaldırılmasıdır. Fâtımîler, yerel kutlamalara ek olarak, mezhebî sınırları aşan ortak bir ritüel dili oluşturan büyük merasimler düzenlemişlerdir. Selâhaddîn döneminde Gadîr-i Hum bayramı gibi doğrudan Şiî karakter taşıyan kutlamaların yanı sıra başta Hz. Peygamber’in doğum günü olmak üzere mevlid kutlamaları ve kandil geceleri gibi Müslümanların geneline hitap eden merasimlere de son verilmiştir. Bu durum, müdahalenin yalnızca mezhebî düşünceyle sınırlı kalmayıp Fâtımî kültürünü ve siyasi meşruiyetini de hedef aldığını göstermektedir. Selâhaddîn döneminde Fâtımî Mısır’ından Eyyûbî Mısır’ına geçiş yalnızca mimarî değişimlerle sınırlı değildir. Bu dönüşüm, dinî ve kurumsal yapıların, bunlara atfedilen simgesel anlamlarla birlikte köklü bir şekilde yeniden kurgulanmasını da kapsar niteliktedir. Farklı bölgelerde medreseler ve ilim kurumları kuran Selâhaddîn, eğitimi dinî ve toplumsal dönüşümün aracı olarak kullanmayı amaçlamıştır. Bu girişimler, bölgede Sünnîliğin tahkimi, özellikle Şâfiî-Eşʿarî düşüncenin teşviki, siyasî meşruiyetin güçlendirilmesi ve Sünnî ulemaya verilen destek aracılığıyla toplumsal bütünlüğün sağlanması gibi çok yönlü hedeflere dayanmaktadır. Bu kurumların kurulmasında işlevsel ve mezhebî boyutların yanı sıra, simgesel tercihler de belirleyici olmuştur. Fâtımîlerle tarihî ya da sembolik bağları olan binaların ve mekânların seçilmesi Fâtımî mirasının zayıflatılmasına hizmet ederken, yeni bir Sünnî kimliğin inşasını da pekiştirmiştir. Bu şekilde Selâhaddîn, Mısır’ın mekânsal kimliğini de yeniden inşa etmiştir. Sonuç olarak, onun Fâtımî mirasını ortadan kaldırmaya yönelik girişimlerinin sadece siyasî bir rejim değişikliği değil; dinî ve mezhebî kimliğin, kurumsal yapının ve kolektif hafızanın kapsamlı biçimde yeniden kurgulanması anlamına geldiğini söylemek mümkündür.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi , Fâtımîler , İsmâîlîlik , Sünnîlik , Selâhaddîn Eyyûbî

The Elimination of the Fāṭimid-Ismāʿīlī Legacy in Egypt: Cultural and Symbolic Transformation during the Reign of Saladin

Abstract

The aim of this study is to examine the dismantling of the Fāṭimid-Ismāʿīlī legacy in Egypt during the reign of Saladin, with a focus on its cultural and symbolic dimensions. In this context, the transformation of symbols, rituals, and institutional structures is analyzed through a historical-sociological approach. The Fāṭimids, adherents of the Shīʿī-Ismāʿīlī branch of Islam, were founded in the Maghrib in 297/909 and expanded their rule to Egypt, Syria, and the Ḥijāz during the 4th/10th century. From their arrival in Egypt (359–567/969–1171), they developed a stable socio-political order and a distinct cultural identity. Egypt became a major center of learning under Fāṭimid rule, through institutions like al-Azhar Mosque (est. 359/969) and Dār al-Ḥikma (est. 395/1005). They infused political and religious symbols with Shīʿī-Ismāʿīlī meanings and asserted authority through ceremonies and rituals, maintaining control even in predominantly Sunnī regions. By bringing an end to the Fāṭimid state and establishing a Sunnī regime in Egypt, Saladin initiated not only a political reorganization but also a comprehensive transformation aimed at reshaping the two-century-old Shīʿī-Ismāʿīlī collective memory. This study focuses on the transformation of religious and political symbols, the elimination and reconstruction of Fāṭimid rituals, and the symbolic aspects of the spatial shift from Fāṭimid to Ayyūbid Egypt. Saladin’s efforts to erase Fāṭimid identity positioned him not merely as the agent of a regime change, but as an active figure in the reconstruction of collective memory. As with many regime changes, Saladin first targeted core symbols: the call to prayer, Friday sermon, and coinage—each of which had been given Shīʿī-Ismāʿīlī features and was now reoriented toward Sunnī norms and allegiance to the ʿAbbāsid caliphate. A major step in erasing the Fāṭimid legacy was the abolition of state rituals developed over the Fāṭimid period. In addition to local celebrations, the Fāṭimids held major religious and sectarian ceremonies, creating a shared ritual language that transcended sectarian boundaries. Saladin abolished most of these, except the two main Islamic feasts. The suppression of events like the mawlid, vigil nights, and the Ghadīr Khumm celebration—many of which were not uniquely Shīʿī—suggests that Saladin’s reforms aimed not only at doctrinal correction but also at dismantling the broader Fāṭimid cultural framework. The transformation from Fāṭimid to Ayyūbid Egypt under Saladin was not limited to architectural changes, but also involved a profound reconfiguration of religious and institutional structures and the symbolic meanings ascribed to them. He initiated the establishment of madrasas and scholarly institutions in various locations, promoting educational activity as a tool for religious and social reform. These initiatives were driven by a broad set of objectives, including the consolidation of Sunnism in the region, the promotion of Shāfiʿī-Ashʿarī thought in particular, the strengthening of political legitimacy, and the fostering of social cohesion through the support of Sunnī scholars. In addition to their functional and sectarian roles in erasing the traces of Fāṭimid-Ismāʿīlī culture, symbolic choices also shaped the establishment of these institutions. Selecting buildings and locations with historical or symbolic association with the Fāṭimids served to undermine the Fāṭimid legacy while reinforcing a new Sunnī identity. In this way, Saladin reconstructed Egypt’s spatial identity. In conclusion, his campaign to eliminate the Fāṭimid legacy represented not merely a political regime change, but a comprehensive reconfiguration of religious and sectarian identity, institutional structure, and collective memory.

Keywords

History of Islamic Sects , Fāṭimids , Ismāʿīlī , Sunnī , Saladin

References

• Ahmed, Heba Farouk - Kamel, Basil. “Cairo: Three Cities, Three Periods, Three Maidans”. Built Environment 22/2 (1996), 104-123.
• Anwar, Sherif - Bacharach, Jere L. “Shi‘ism and the Early Dinars of the Fāṭimid Imam-caliph al-Mu‘izz li-dīn Allāh (341–365/952–975): An Analytic Overview”. Al-Masāq 22/3 (2010), 259-278. https://doi.org/10.1080/09503110.2010.522385
• Assmann, Jan. Kültürel Bellek: Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. çev. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2018.
• Avcu, Ali. “Fatımi İmamet Anlayışında Değişim Süreci”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2011), 151-171.
• Aydın, Yunus Emre. “Selâhaddîn Eyyûbî’nin Mısır’daki Faaliyetleri ve Fâtımîler Devletinin Sonu”. Selâhaddîn Eyyûbî ve Dönemi. ed. Abdulhalim Oflaz. 137-158. İstanbul: Hiper Yayın, 2019. Aydınlı, Osman. Osmanlı’dan Cumhuriyete İslâm Mezhepleri Tarihi Yazıcılığı. Ankara: Hitit Kitap Yayınevi, 2008.
• Baadj, Amar. “The Political Context of the Egyptian Gold Crisis during the Reign of Saladin”. The International Journal of African Historical Studies 47/1 (2014), 121-138.
• Bahar, Murat. Buhârî Şerhlerinde Tefsir Bilgisi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2024.
• Baran, İlhan. Büyük Selçuklu ve Eyyûbîler’de Siyaset Eksenli Sünni Faaliyetler. İstanbul: Siyer Yayınları, 2020.
• Baş, Eyüp. “Aşûre Günü, Tarihsel Boyutu ve Osmanlı Dinî Hayatındaki Yeri Üzerine Düşünceler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45/1 (2004), 167-190.
• Bedevî, Abdulmecîd Ebu’l-Futûh. et-Târîhu’s-siyâsî ve’l-fikrî li’l-mezhebi’s-Sunnî fi’l-Meşriki’l-İslâmî mine’l-karni’l- hâmisi’l-hicrî hattâ sukûti Bağdâd. el-Mansûra: Dâru’l-Vefâ li’Tibâ’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1988.
• Bierman, Irene A. Writing Signs: The Fatimid Public Text. Berkeley: University of California Press, 1998.
• Birûnî, Ebû Reyhan. Maziden Kalanlar (el-Âsâr el-Bâkiye). çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• Bosworth, Clifford Edmund. Doğuşundan Günümüze İslam Devletleri: Devletler, Prenslikler, Hanedanlıklar Kronolojik Soykütüğü. çev. Hande Canlı. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2005.
• Brett, Michael. The Fatimid Empire. Edinburg: Edinburgh University Press, 2017.
• Brett, Michael. The Rise of The Fatimids: The World of The Mediterranean and The Middle East in The Fourth Century of The Hijra, Tenth Century CE. Leiden : E.J. Brill, 2001.
• Connerton, Paul. Toplumlar Nasıl Anımsar?. çev. Alâeddin Şenel. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Çelik, Aydın. Fatımîler Döneminde Kahire Şehri. Elazığ: Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2008.
• Daftary, Farhad. İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri. çev. Ahmet Fethi İstanbul: Alfa Yayınları, 1. Baskı., 2017.
• Dursun, Necla. “Mardin Müzesi Örnekleri Işığında Eyyûbi Sikkeleri”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Prof. Dr. Fuat Sezgin Özel Sayısı (2019), 75-90.
• Ehrenkreutz, Andrew S. “The Crisis of Dīnār in the Egypt of Saladin”. Journal of the American Oriental Society 76/3 (1956), 178-184. https://doi.org/10.2307/596289
• Güner, Ahmet. “Büveyhîler Devrinde Bağdat’ta Kerbela/Aşure, Gadir Humm ve Benzeri Şiî Uygulamaları”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Sempozyum) I (2010), 325-340.
• Halbwachs, Maurice. Kolektif Bellek. çev. Zuhal Karagöz. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 3. Basım, 2023.
• Hofer, Nathan. The Popularisation of Sufism in Ayyubid and Mamluk Egypt:1173-1325. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2015.
• İbn Cubeyr, Ebu’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed. Rihletu İbn Cubeyr. Beyrut: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, ts. Erişim 20 Nisan 2021
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsuddîn. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾu ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn Muyesser, Ebû Abdillâh Tâcüddîn Muhammed b. Alî b. Yûsuf. el-Munteka min Ahbâri Mısr. thk. Eymen Fuad Seyyid. Kahire, y.y. 1981.
• İbn Vâsıl, Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh et-Temîmî. Muferricu’l-kurûb fî ahbâri Benî Eyyûb. thk. Haseneyn Muhammed Rebî‘ - Saîd Abdulfettâh Âşûr. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1957.
• İbni Cübeyr. Endülüsten Kutsal Topraklara. çev. İsmail Güler. İstanbul: Selenge Yayınları, 2. Baskı., 2008.
• İbnu’l-Esîr, Ebû Hasan Ali b. Muhammed Abdulkerîm. el-Kâmil fî’t-târîh. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnu’t-Tuveyr, Ebû Muhammed Abdüsselam b Hasan Kayserani. Nuzhetu’l-mukleteyn fî ahbari’d-devleteyn. nşr. Eymen Fuad Seyyid. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 1992.
• İnce, İrfan. “Mısır Fâtımî Devleti’nde 525/1131 Yılında Dört Kadı Ataması, Yeni Bir Değerlendirme”. İslam Tetkikleri Dergisi 14/2 (Eylül 2024), 501-528. https://doi.org/10.26650/iuitd.2024.1493803.
• Kâdî Nuʿmân, Ebû Hanîfe Nuʿmân b. Muhammed b. Mansûr el-Kâdî et-Temîmî el-Kayrevânî. Deʿâʾimu’l-İslâm ve zikru’l-helâl ve’l-harâm ve’l-kadâyâ ve’l-ahkâm ʿan ehli beyti Rasûlillâh ʿaleyhi ve ʿaleyhim efdalu’s-salât. thk. Âsaf Ali Asgar Feyzî. Kahire: Dâru’l-Maârif, 3. Baskı., 1951.
• Kâdî Nuʿmân, Ebû Hanîfe Nuʿmân b. Muhammed b. Mansûr el-Kâdî et-Temîmî el-Kayrevânî. el-Mecâlis ve’l- musâyerât. thk. Habîb el-Fakī. Beyrut, y.y. 1997.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kalkaşendî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. Alî. Subhu’l-aʿşâ fî sınâʿati’l-inşâʾ. Kahire: Dâru’l-kütübi’l-Hudeyviyye, 1914.
• Karaaslan, Faruk. Toplumsal Hafıza: Hatırlamanın ve Unutmanın Sosyolojisi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Kelbî, İbn Dihye. Mevlid Geleneğinin Önemli Bir Halkası: et-Tenvîr fî Mevlidi’s-Sirâci’l-Münîr. ed. Nevzat Erkan - Ahmet İhsan Dündar. Bursa: Bursa Akademi, 2020.
• Khan, Nadeem. “The Caliphates between Imperial Rule and Imagined Suzerainty – A Case Study on Imperial Rituals during Saladin’s Rise to Power”. Transcultural Approaches to the Concept of Imperial Rule in the Middle Ages. ed. Christian Scholl vd. 185-220. Frankfurt: Peter Lang AG, 2017.
• Korkmaz, Hediye Sümeyra. Mısır’daki İlk Hangâh: Saîdü’s-Süedâ (569-922/1073-1517). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 4. Baskı., 2016.
• Leiser, Gary La Viere. The Restoration of Sunnism in Egypt: Madrasas and Mudarrisūn 495-647/1101-1249. Michigan: University of Pennsylvania, Ph.D. Thesis, 1976.
• Lev, Yaacov. Saladin in Egypt. Leiden: Brill, 1999.
• Makdisî, Ebu’l-Kâsım Şehabeddin Abdurrahman Ebû Şâme. Kitâbu’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye. thk. İbrâhim ez-Zeybek. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1997.
• Makrîzî, Ebu’l-Abbâs Takıyyuddîn Ahmed b. Ali b. Abdulkâdir. el-Mevâʿiz ve’l-iʿtibâr bi zikri’l-hıtat ve’l-âsâr: el- Hıtatu’l-Makrîziyye. thk. Muhammed Zeynuhum - Medîha Şerkâvî. Kahire: Mektebetu Medbûlâ, 1998.
• Makrîzî, Ebu’l-Abbâs Takıyyuddîn Ahmed b. Ali b. Abdulkâdir. “el-Nukud el-kadime ve’l-İslamiye”. Resâilu’l-Makrîzî. 157-178. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1998.
• Makrîzî, Ebu’l-Abbâs Takıyyuddîn Ahmed b. Ali b. Abdulkâdir. İttiʿâzu’l-hunefâʾ bi-ahbâri’l-eʾimmeti’l-Fâtımiyyîn el- hulefâ. thk. Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed. 3 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-Ala li’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1996.
• Mulder, Stephennie. “The Mausoleum of Imam al-Shafiʿi”. Muqarnas 23/1 (2006), 15-46.
• Muneccid, Selâhaddin. “Mukaddime”. Dâru’l-Kur’ân fî Dımaşk. Dımaşk, y.y. 1946.
• Nâsır-ı Husrev. Sefername. çev. Abdülvehap Tarzi. Ankara: MEB, 1967.
• Nuaymî, Ebu’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdulkādir b. Muhammed b. Ömer. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
• Özdalga, Elisabeth. “Bir Tasavvur ve Ustalık Olarak Tarihsel Sosyoloji”. Tarihsel Sosyoloji. 9-68. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2011.
• Özel, Ahmet. “Mevlid: Tarihi ve dinî hükmü”. Dîvân: İlmi Araştırmalar 7/12 (Ocak 2002), 235-246.
• Sanders, Paula. Ritual Politics and the City in Fatimid Cairo. New York: State University of New York Press, 1994.
• Skocpol, Theda. “Sosyolojinin Tarihsel İmgelemi”. Tarihsel Sosyoloji: Bloch’tan Wallerstein’e Görüşler ve Yöntemler. ed. Theda Skocpol. 1-24. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• Subkî, Ebû Nasr Taceddin İbnu’s-Subkî Abdulvehhab b Ali b Abdilkâfî. Tabakâtu’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kubrâ. thk. M. M. et- Tanâhî - A. M. El-Hulv. Kahire: Matbaatu İsa el-Babi el-Halebi, 1964.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâluddîn. Husnu’l-muhâdara fî Târîhi Mısır ve’l-Kâhire. thk. Ebu’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabî, 1968.
• Şahin, Hanifi. “Şia Düşüncesinde Ezanın Yapısı ve Geçirdiği Değişimlerin Dini Temeli”. e-Makâlât: Mezhep Araştırmaları 5/1 (2012), 35-65.
• Şeker, Mehmet. “Fâtımîler’de ve Memlûkler’de Dört Mezhep Başkadılarının Tayini”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 82 (Haziran 2017), 163-170.
• Şeşen, Ramazan. Selâhaddin Eyyûbî ve Dönemi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2018.
• Talmon-Heller, Daniella. Sacred Place and Sacred Time in the Medieval Islamic Middle East: A Historical Perspective. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2020.
• Tan, Muzaffer. Haşşâşîlîğin Tarihsel Arka Planı İsmâilî Davet Yapılanması. Ankara: Maarif Mektepleri, 2017.
• Yaʿlâvî, Muhammed. el-Edeb bi-İfrîkıyye fî’l-ahdi’l-Fâtımî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1986.
• Yılmaz, Harun. “‘Meşîhatüşşüyûh’un Doğuşu ve Mısır’da İki Hankah: Sa’îdü’s-Sü’adâ Siryâkûs”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 15/34 (2014), 1-21.
• Yılmaz, Harun. Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nubelâ. thk. Şuayb el-Arnaut - Hüseyn el-Esed. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.