Türk Atasözlerinde İslam Hukukunun İzleri ve Atasözlerinin Fıkhi Açıdan Değerlendirilmesi

Year 2025, Issue: 29, 329 - 345, 20.10.2025

Ali Haydar Bölükbaşı

https://doi.org/10.32950/rid.1720274

Abstract

Bu çalışmanın konusu iki noktada toplanmaktadır. Birincisi, İslam hukukunun Türk atasözleri üzerindeki yapmış olduğu etki, ikincisi ise atasözlerindeki yargıların İslam hukuku açısından ne ifade ettiği ve bunların sıhhatidir. Disiplinler arası çalışmalar, akademisyenler tarafından genelde, gereken ilginin gösterilmediği, fakat akademik anlamda büyük öneme sahip bir sahadır. Bu bağlamda atasözleri, bir milletin uzun asırlar boyu edinmiş oldukları tecrübeyi yahut sahip oldukları inanç ve kültürü, özlü ifade ediş biçimleri olarak birçok disiplin için önemli ilmi ve kültürel kaynaklardır. Atasözlerinin dikkate değer sayıda bir kısmı, İslam dininin inanç, hukuk ve ahlak alanlarının söze yansımış biçimleridir. Bu sözler genelde, bir hüküm ifade etmektedir. Esasında yargı bildiren bu cümle ile bir mesaj verilmesi amaçlanmıştır. Burada atasözlerinin iki yönü ortaya çıkmaktadır. Birincisi, atasözlerinin vermek istediği mesaj, ikincisi ise bu mesajı verirken kullandığı, yargı bildiren cümlelerdir. Durum böyle olmakla birlikte, atasözleri denince umumiyetle, bu sözlerin vermek istediği mana ve mesaj üzerine çalışmalar yapılmaktadır. Oysaki bir mesajı vermek için atasözlerinde kullanılan örnekler ve yargılar da çok önemlidir. Bu ikisinin çoğu zaman aynı doğrultuda olduğu görülmektedir. Dini ilimlerin atasözleri üzerindeki etkisine dair sınırlı sayıda çalışmalar yapılmış olsa da İslam hukukuyla alakalı, bu perspektiften doğrudan bir çalışmaya rastlanılamaması ve atasözlerindeki ifadelerin İslam hukuku açısından değerlendirilmemiş olması, bir eksiklik olarak görülmüş ve bizi bu konuyu çalışmaya sevk etmiştir. Öncelikli olarak, edebiyatçı ve dil bilimci akademisyenlerle yapılan istişareler neticesinde, atasözleri üzerine yazılmış temel eserler tespit edilmiştir. Sonrasında binlerce atasözü arasından İslam hukukuyla ilişkili olduğu düşünülen sözler belirlenmiştir. Tespit edilen atasözleri, İslam hukukunun klasik başlıkları altında incelemeye konu edilmiştir. Sonrasında, Türk atasözleri içerisinde, atasözleriyle anlatılmak istenen düşünce, bu düşünceyi anlatırken kullanılan sözle alakalı ayrıntı fıkhi bilgiler, sözün hukuki açıdan ne ifade ettiği, doğru yargı içerip içermediği ve konuyla ilgili hukuki tartışmalar ortaya konulmaya çalışılmıştır. İslam hukukunun atasözlerine etkisi ortaya konmuşken atasözlerinin İslam hukukuna bir etkisinin olup olmadığı da tartışılmıştır. Anadolu coğrafyasında hâkim mezhep olması hasebiyle, çalışmanın İslam hukukuna ait kısmı, büyük oranda Hanefi doktrin kitapları üzerinden tahlil edilmeye çalışılmıştır. Kimi durumlarda ise başta Şafiî mezhebi olmak üzere, diğer mezheplerin ve Türk hukukunun görüşlerine temas edilmiştir. Makalede, birbiriyle aynı ya da yakın anlamlı olan atasözleri, bir başlık altında numaralandırılarak gösterilmiştir. Aynı başlık altında incelenen sözlerin fıkhi olarak aynı ya da yakın hukuki konularla alakalı olmasına dikkat edilmiştir. Kelime farkları eğik çizgiyle gösterilmiştir. Her atasözünün hangi kaynaktan alındığı, çalışmanın uzamaması adına belirtilmemiş olmakla birlikte, giriş bölümünde atasözleriyle alakalı bu çalışmada esas alınan temel eserler, künye bilgileriyle zikredilmiştir. Bazı başlıklar altında diğer mezheplerin ve Türk hukukunun bu konuyla alakalı görüşlerine temas edilmiştir. Çalışma, delillerin sıhhatini ortaya koyma noktasında İslam hukukunun belirleyici rolünü ortaya koyması açısından önem arz etmektedir.

Keywords

İslam , İslam Hukuku , Türk Edebiyatı , Atasözleri , Hukuk.

Traces of Islamic Law in Turkish Proverbs and the Jurisprudential Evaluation of Proverbs

Abstract

This study focuses on two main points. The first is the influence of Islamic law on Turkish proverbs, and the second is what the judgments in proverbs mean in terms of Islamic law and their validity. Interdisciplinary studies are generally an area that does not receive the attention it deserves from academics, but it is of great academic importance. In this context, proverbs are important scientific and cultural resources for many disciplines as concise expressions of a nation’s centuries-long experience or beliefs and culture. A considerable number of proverbs are reflections of the Islamic religion’s beliefs, laws, and ethics. These sayings generally express a ruling. This judgmental sentence essentially aims to convey a message. Here, two aspects of proverbs come to light. The first is the message that proverbs seek to convey, and the second is the judgmental sentences they use to convey this message. However, when it comes to proverbs, studies are generally conducted on the meaning and message these words aim to convey. Yet, the examples and judgments used in proverbs to convey a message are also very important. It is often seen that these two are in the same direction. Although a limited number of studies have been conducted on the influence of religious sciences on proverbs, the lack of any direct study from this perspective related to Islamic law and the fact that the expressions in proverbs have not been evaluated from the perspective of Islamic law were seen as a shortcoming and prompted us to study this topic. First, consultations with literary and linguistic scholars led to the identification of fundamental works on proverbs. Subsequently, sayings considered relevant to Islamic law were selected from among thousands of proverbs. The identified proverbs were examined under the classical headings of Islamic law. Subsequently, within Turkish proverbs, the idea that the proverbs sought to convey, the legal details related to the words used to convey this idea, what the words meant from a legal perspective, their validity, and the legal debates related to the subject were attempted to be brought to light. While the influence of proverbs on Islamic law has been demonstrated, the question of whether proverbs have influenced Islamic law has also been debated. Given that it is the dominant school of thought in Anatolia, the section of this study pertaining to Islamic law has been analyzed largely through Hanafi doctrine books. In some cases, however, the views of other schools of thought, primarily the Shafi‘i school, as well as Turkish law, have been touched upon. In the article, proverbs with the same or similar meanings are numbered under a heading. Care has been taken to ensure that the sayings examined under the same heading relate to the same or similar legal issues in terms of fiqh. Word differences are indicated with a slash. Although the source of each proverb is not specified to keep the study concise, the main works on proverbs used in this study are listed with their bibliographic information in the introduction. Some headings touch upon the views of other schools of thought and Turkish law on this subject. The study is significant in that it highlights the decisive role of Islamic law in establishing the validity of evidence.

Keywords

Islam , Islamic Law , Turkish Literature , Proverbs , Law

References

• Ahıskalı, Recep. “Muhzır”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/85. Ankara: TDV yay., 2020.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Aksoy, Ömer Asım. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. İnkılap, 2014.
• Aksu, Belgin Tezcan vd. Türk Atasözleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2022.
• Albayrak, Nurettin. Türkiye Türkçesinde Atasözleri. İstanbul, Kapı, 2009.
• Atar, Fahrettin. “Kâdı”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yay., 2001.
• Avcı, Mustafa. Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Adalet, 2023.
• Aynî, Mahmûd b. Ahmed Bedruddîn. el-Binâye Şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2000.
• Bâbertî, Muhammed b. Mahmûd. el-‘İnâye. Mısır: Mustafa Bâbî, 1970.
• Balahî, Nizamuddîn. Fetevâ-i Alemgiriyye. Mısır: Matbaâtü’l-kübra, 1310.
• Bardakoğlu, Ali. “Bedel”. TDV İslam Ansiklopedisi. 5/298-300. Ankara: TDV yay., 1992.
• Bardakoğlu, Ali. “Hırsızlık”. TDV İslam Ansiklopedisi. 17/384-396. Ankara: TDV yay., 1998.
• Başaran, Selman. Hadislerin Türk Atasözlerine Tesiri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi, 1994.
• Boynukalın, Mehmet. “Teyemmüm”. TDV İslam Ansiklopedisi. 41/50-52. Ankara: TDV yay., 2006.
• Buhârî, Burhânuddîn. el-Muhîtü’l-Burhânî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 2004.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Cami‘ü’s-sahîh. İstanbul: Çağrı, 1992.
• Cessâs, Ebû Bekir er-Razi. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. y.y: Dârü’s-Sirâc, 2010.
• Cevdet, Yavuz. “Dava”. TDV İslam Ansiklopedisi. 9/12, 14. Ankara: TDV, 1994.
• Dağcı, Şamil. “Hukûmet-i adl”. TDV İslam Ansiklopedisi. 18/463-464. Ankara: TDV yay., 1998.
• Dağcı, Şamil. “Kısas”. TDV İslam Ansiklopedisi. 25/490. Ankara: TDV yay., 2022.
• Dâmâd Efendi, Abdurrahmân. Mecma‘u’l-enhur. Beyrut: Dârü İhyâi’t-türâsi’l-‘Ârabî, t.y.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Garar”. TDV İslam Ansiklopedisi. 13/366-371. Ankara: TDV yay., 1996,
• Durmaz, Recep. Ahmet Vefik Paşa Atalar Sözü. İstanbul: Gökkubbe, 2005.
• Düzenli, Pehlül. Gayr-ı Müslimlere Dair Fetvalar, İstanbul: Klasik, 2015.
• Ebû Yûsuf, Yakup b. İbrâhim. el-Harâc. Mısır: Mektebetü’l- Ezheriyye, t.y.
• Erkal, Mehmet. “Öşür”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 34/97-100. Ankara: TDV yay., 2007.
• Gözübenli, Beşir. “Âriyet”. TDV İslam Ansiklopedisi. 3/379-380. Ankara: TDV yay., 1991.
• Günay, Hacı Mehmet. “Su”. TDV İslam Ansiklopedisi. 37/435. Ankara: TDV yay., 2009.
• Güney, Necmeddîn. “İslam Borçlar Hukukunda Satım Akdinin Konusuna Dair Cehâlet ve Akde Etkisi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 16, (2010), 491-502.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. İstanbul: Çağrı, 1992.
• İbn Nüceym, Sirâcüddîn. en-Nehrü’l-Fâik. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• İbn Nüceym, Zeyüddîndîn. Bahrü’r-râik. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, t.y.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn. Fethu’l-kadîr. Mısır: Mustafa Bâbî, 1970.
• Karaman, Hayrettin. “Cuma”. TDV İslam Ansiklopedisi. 8/85-89. Ankara: TDV yay., 1993.
• Kasânî, Ebû Bekir b. Mes‘ûd. Bedâiü‘s-sanâi‘. Mısır: Matbâtü Cemâliye, 1327.
• Koşum, Adnan. “İslam Aile Hukuku Normlarının Türk (Aile) Kültürüne Yansıması –Atasözleri ve Deyimler Bağlamında Bir İnceleme-”, SDÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2012), 83-104.
• Kudûrî, Ahmed b. Muhammed. Muhtasaru’l-Kudûrî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 1997.
• Kudûrî, Ahmed b. Muhammed. Şerhu Muhtasari’l-Kerhî. Kuveyt: Dâru Esfâr, 2022.
• Kutluboğa, Kasım. et-Tashîh ve’t-tercîh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 2003.
• Merginânî, Ali b. Ebî Bekir. el-Hidâye. Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-‘Ârabî, t.y.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li Ta‘lîli’l-muhtâr. Kahire: Matbaâtu Kahire, 1937.
• Meydânî, Abdülğanî. el-Lübâb. Beyrut: Mektebetü’l-‘İlmiyye, t.y.
• Molla Hüsrev, Ferâmurz. Dürerü’l-hükkâm Şerhu Ğureri’l-ahkâm. Beyrut: Dâru İhyâi’l-kütübi’l-Arabî, t.y.
• Muhammed Emin, İbn Âbidin. Reddü’l-muhtâr. Mısır: Mustafa Bâbî, 1966.
• Müslim, Müslim b. Haccâc. el-Cami‘ü’s-sahîh. İstanbul: Çağrı, 1992.
• Müzenî, İsmail b. Yahya. Muhtasaru’l-Müzenî. Riyad: Dâru Medâric, 2019.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. İstanbul: Çağrı, 1992.
• Nisâbûrî, Hakim. el-Müstedrek. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• Okur, Kaşif Hamdi. “İstihâle”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV yay., 2020.
• Öğüt, Salim. “İstibrâ ve İstincâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 23/320-321. Ankara: TDV yay., 2001.
• Önkal, Ahmet vd. “Câmi”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay., 1993.
• Özel, Ahmet. “Adak”. TDV İslam Ansiklopedisi. 1/337-340. Ankara: TDV yay., 1988.
• Pala, İskender. Sözün Özünden Dünden Bugüne Atasözleri. İstanbul: Kapı, 2013.
• Pala, İskender. Atasözleri. İstanbul: Kapı, 2013.
• Saraçbaşı, Ertuğrul vd. Örnekli ve Açıklamalı Türk Atasözleri. İstanbul: Bilge, 2002.
• Semerkandî, Alâuddîn. Tuhfetü’l-fukahâ. Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl. Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Me‘ârif, t.y.
• Şener, Mehmet. “Domuz”. TDV İslam Ansiklopedisi. 9/507-509. Ankara: TDV yay., 1994.
• Şener, Mehmet. “Av”. TDV İslam Ansiklopedisi. 4/104-105. Ankara: TDV yay., 1991.
• Şener, Mehmet. “Hayvan”. TDV İslam Ansiklopedisi. 17/94. Ankara: TDV yay., 1998.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Asl. Haydarâbât: Meclisü Dâireti’l-me‘ârifi’l-Osmâniyye, 1973.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Hücce ‘alâ Ehl-i Medîne. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1403.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. es-Siyerü’s-sağîr. Beyrut: Dârü’l-Müttehide, 1975.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer. Şerhu Müşkilü’l-Âsâr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed. Hâşiyetü’t-Tahtâvî ‘alâ Merâki’l-felâh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 1997.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsa. es-Sünen. İstanbul: Çağrı, 1992.
• Tülbentçi, Feridün Fazıl. Türk Atasözleri. İstanbul, İnkilap-Aka, 1963.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Tekfir”. TDV İslam Ansiklopedisi. 40/350-356. Ankara: TDV yay., 2011.
• Yıldırım, Mustafa. “Vedîâ”. TDV İslam Ansiklopedisi. 42/596-598 Ankara: TDV yay., 2012.
• Zeylâî, Osman b. Ali. Tebyînü’l -hakâik. Bulak: Matbaâtü’l-Kübrâ, 1314.
• https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/1177/alisveriste-pazarlik-yapmak-sunnet-midir? (Erişim Tarihi: 1.4.2025)
• https://www.gzt.com/video/jurnalist/versay-sarayinin-ilginc-detayi-2212611 (Erişim Tarihi: 19.03.2025)
• https://www.youtube.com/watch?v=y2CqT3RVnNY (Erişim tarihi: 16.03.2025)