Fakihlerin Hadislerdeki Hükümlerin Umumîliği ve Hususîliğini Tespit Kriterleri

Year 2025, Issue: 29, 165 - 181, 20.10.2025

Fatih Avcı

https://doi.org/10.32950/rid.1727500

Abstract

Fakihler genel olarak hadislerde zikredilen emredici hükümlerin tüm Müslümanlar için bağlayıcılık ifade ettiğini kabul etmekle birlikte bazı hükümlerin belirli şahıslara veya toplumlara özel olduğunu savunmuşlardır. Ancak hangi hükümlerin genel, hangilerinin bir şahsa/topluma özel olduğu konusunda ortak bir kıstas belirlenememiştir. Bu durum, rivayetlerdeki hükümlerin hususiliğinin doğrudan naslarla değil fakihlerin içtihatlarıyla şekillendiğini göstermekte, rivayetleri değerlendirirken çeşitli kriterleri dikkate aldıklarını ve farklı içtihatlarda bulunduklarını ortaya koymaktadır. Söz konusu belirsizlik ise hükümlerin anlaşılması ve uygulanması noktasında çeşitli ihtilafları doğurmakta, özellikle çağdaş dönemde bağlamından kopuk yaklaşımların sergilenmesine sebebiyet vermektedir. Konuyla ilgili yapılan akademik çalışmalar incelendiğinde hükmün hususiliğine işaret eden rivayetlerin sened ve metin açısından değerlendirilmesine odaklanıldığı, ancak rivayetleri fıkhî açıdan incelemeye ve hükmün hususiliğinin kriterlerini tespit etmeye yönelik bir araştırmanın yapılmadığı görülmektedir. Bu çalışmada hükmü şahsa özel olarak değerlendirilen rivayetler konu edilerek hükümlerin hususiliğini belirleyen kriterler tespit edilmektedir. Söz konusu sorunsala yönelerek alandaki boşluğu doldurmayı hedefleyen çalışmada şahsa özel olarak değerlendirilen hükümlerin anlaşılması, hükümlerin hususiliğini belirleyen kriterlerin tespit edilmesi ve mezheplerin konuyla ilgili değerlendirmelerinin bütüncül olarak görülmesi amaçlanmaktadır. Çalışma aynı zamanda şahsa özel olarak nitelendirilen rivayetlerin anlam katmanlarını çözümlemeyi ve bu rivayetlerdeki hükümlerin genel ilkeleri mi yoksa istisnai durumları mı temsil ettiğini değerlendirmeyi hedeflemektedir. Birden fazla yöntemin birlikte kullanılmasıyla, sadece rivayetlerin içeriksel değerlendirmesi yapılmakla kalmayıp mezhep içi ve mezhepler arası yorum farklılıklarının arka planı da aydınlatılmaktadır. Bu bağlamda, fıkhî düşünceyi şekillendiren usûl ilkelerine ve bu ilkelerin rivayetlerin yorumuna nasıl etki ettiğine özel önem verilmektedir. Çalışmanın kapsamı bütün rivayetlerin incelenmesine imkân tanımadığından ibadetlerle ilgili rivayetlerle sınırlandırılmaktadır. Örneklem olması bakımından Necâşî’nin cenaze namazının kılınmasını, Sakîf kabilesinin zekât ve cihattan muaf tutulmasını, Fudâle’nin günde iki vakit namaz kılmasının yeterli görülmesini, Ümmü Varaka’nın erkeklere imamlık yapmasını, Veda haccında hac ihramından umre ihramına geçilmesini konu edinen rivayetler fıkhî açıdan incelenmekte, hükümlerin hususiliğini belirleyen kriterler tespit edilmektedir. Veri dökümü ve mukayeseli analiz yöntemlerinin kullanıldığı çalışmada fıkıh literatürünün yanı sıra hadis şerh kaynaklarının da incelendiği, böylece rivayetlerin muhteva analizlerine ve hükümlerine kapsamlı bir şekilde ulaşıldığı belirtilmelidir. Araştırma sonucunda fakihlerin bir rivayeti şahsa özel kabul ederken sıhhat değeri, ahad kategorisinde yer alıp almadığı, genel hükümlere aykırı olup olmadığı, sebebin hususiliği veya hükmün umûmiliği gibi ölçütleri dikkate alarak kriterler belirledikleri tespit edilmiştir. Nitekim Ehl-i hadis çizgisine daha yakın olan Şâfiî ve Hanbelî mezhebi ile İbn Hazm ve İbn Teymiyye gibi müctehidler rivayetlerin genelliğini savunmuş, Hanefî ve Mâlikî mezhepleri ise sıhhat kriterlerini karşılamayan bazı rivayetleri şahsa özel olarak yorumlamışlardır. İslâm’ın temel ilkeleri ile uyuşmayan namaz ve zekâttan muafiyet gibi meselelerde ise neredeyse fakihlerin tamamı fikir birliğinde olmuş, ilgili rivayetleri tevil etmiş veya şahsa özel olarak değerlendirmiştir.

Keywords

İslam Hukuku , Hüküm , Umum-Husus , Ruhsat , Kıyas , İstihsan.

The Criteria Used by Jurist to Determine the Generality and Specificity of Legal Rulings in Hadith

Abstract

In general, jurists acknowledge that the imperative rulings mentioned in hadiths are binding upon all Muslims. However, some jurists have maintained that certain rulings were specific to particular individuals or communities. No universally accepted criterion has been established to clearly differentiate between general and specific rulings. This indicates that the specificity of rulings in the narrations has been shaped not directly by scriptural texts, but rather through juristic interpretation. It further reveals that jurists have considered various criteria in their assessments, resulting in differing interpretations. This ambiguity has led to significant disputes in understanding and applying these rulings, and in particular, has fostered context-detached approaches in modern times. A review of academic studies shows that narrations indicating the specificity of a ruling are usually analyzed in terms of their chains of transmission (isnād) and textual content (matn), whereas a legal-theoretical examination of these narrations and an attempt to determine the criteria for their specificity have not yet been undertaken. Accordingly, this study focuses on narrations deemed specific to individuals and seeks to identify the criteria by which the specificity of such rulings is determined. By addressing this gap, the study aims to contribute to a clearer understanding of rulings considered individual-specific, to identify the criteria used in determining their particularity, and to present a holistic overview of the perspectives of different legal schools on the issue. The study also aims to explore the semantic layers of narrations regarded as individual-specific and to assess whether the rulings they contain reflect general normative principles or exceptional legal concessions. By employing multiple methods, the study not only offers a textual analysis of the narrations but also sheds light on intra- and inter-school divergences in interpretation. In this context, particular attention is given to the methodological principles underlying juristic reasoning and how such principles influence the interpretation of narrations. Due to the limitations of scope, the study restricts its analysis to narrations related to acts of worship. As sample cases, the following narrations are examined from a legal perspective: the funeral prayer offered for the Negus (Najāshī), the exemption of the Thaqīf tribe from zakāt and military service, the sufficiency of performing two daily prayers in the case of Fuḍāla, the appointment of Umm Waraqah as prayer leader over men, and the transition from ḥajj to ʿumrah in the Farewell Pilgrimage. These examples are analyzed to identify the criteria used in determining whether the rulings can be generalized or must be regarded as specific. Utilizing historical data compilation and comparative analytical methods, the study engages both fiqh literature and hadith commentaries, thereby enabling a comprehensive evaluation of the narrations in terms of content and legal significance. The findings indicate that jurists determine whether a narration is specific by evaluating criteria such as the authenticity of the report, whether it falls under the category of solitary (āḥād) narration, whether it contradicts general legal principles, the particularity of the cause (ʿillah), or the universality of the ruling. Notably, schools closer to the traditionist (ahl al-ḥadīth) methodology—such as the Shāfiʿī and Ḥanbalī schools—as well as independent jurists like Ibn Ḥazm and Ibn Taymiyyah, tend to uphold the general applicability of such narrations. In contrast, the Ḥanafī and Mālikī schools often interpret certain narrations as specific to individuals, based on criteria including reliability, rational consistency, legal analogy (qiyās), and harmony with the foundational principles of Islam. On matters such as exemptions from prayer or zakāt—which appear to conflict with the essential values of Islam—there is near-consensus among jurists either to interpret these narrations allegorically (taʾwīl) or to classify them as exceptional and individual-specific.

Keywords

Islamic Law , Judgment , Rukhsa , Qiyas , Istihsan.

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû ʿAbdillah Ahmed b. Muhammed. Mesâʾilu Ahmed b. Hanbel. thk. Zuheyr eş-Şâvîş. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1981.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû ʿAbdillah Ahmed b. Muhammed. Müsnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuʿayb el-Arnaʾût Mürşid, ‘Âdil. Beyrut: Müʾessestü’r-Risâle, 2001.
• Alî el-Kârî, Ebû’l-Hasan ʿAlî b. Muhammed. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhi Mişkâtü’l-Mesâbîh. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1422/2002.
• Alî el-Kârî, Ebû’l-Hasan ʿAlî b. Muhammed. Şerhu müsnedi Ebî Hanîfe. thk. Halîl Muhyi’d-dîn el-Meys. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1985.
• Aydın, Fatma. “Sünnette Şahsa Özel Uygulamalar ve Bunların Bağlayıcılığı”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (Aralık 2013), 131-160. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sirnakifd/issue/11320/135279
• Ayhan, Mehmet. “Necâşî Rivâyetleri Bağlamında Gıyâbî Cenaze Namazı ile İlgili Tartışmalar”. İslami İlimler Dergisi 13/2 (Aralık 2018), 239-264. https://doi.org/10.34082/islamiilimler.511592
• ʿAynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed. Şerhu Sünen-i Ebî Dâvud. thk. Ebû’l-Munzir Hâlid b. İbrâhîm el-Mısrî. Riyaḍ: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• ʿAynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• ʿAynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed. ʿUmdetü’l-Kârî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, ts.
• Azimabâdî, Ebu’t-Tayyib. Avnu’l-Ma’bûd şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd ve meahû Hâşiyetü İbni’l-Kayyûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin b. Ali b. Musa. Ma’rifetü’s-Sünen ve’l-Âsâr. thk. Abdü’l-Mu’ti’ Emin Kal’aci. Karaçi: Câmiatü’d-Dirâsetil’l-İslâmiyye, 1412/1991.
• Bahar, Murat. “Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh’inde Tefsir Bilgisi”, Eskiyeni 52 (Mart 2024).
• Bahar, Murat, Buhârî Şerhlerinde Tefsir Bilgisi, (İstanbul: İFAV Yayınları, 2024).
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin b. Ali b. Musa. Sünenü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 3. Basım, 1424/2003.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfu’l-Kınâʿ ʿan Metni’l-İknâʿ. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. ʿAlî er-Râzî. el-Fusûl fiʾl-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizâratüʾl-Evkāfiʾl- Kuveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Cevzî, İbn Ḳayyim. İʿlamu’l-muvaḳḳiʿîn ʿan Rabbi’l-ʿâlemîn. thk. Taha Abdurrauf. b.y.: Daru’l-Cîl, 1973.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. thk. ʿAbdülʿazîm ed-Dîb. Suudi Arabistan: Dâru’l-Minhâc, 2007.
• Çetiner, Bedreddin. “Ahkâmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/551-552. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Dârekutnî, Ebu’l-Hasen ʿAlī b. ʿÖmer. Sünen. thk. Şuʿayb el-Arnaʾût. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 2004.
• Dımaşkî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muḥammed b. ʿAbdillah er-Râmînî Burhânüddîn. el-Mübdiʿ fî Şerhi’l-Mukniʿ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Gıyâbî cenaze namazı kılınabilir mi?” Din İşleri Yüksek Kurulu. 12 Temmuz 2017. Erişim 19 Mart 2025. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/343/giyabi-cenaze-namazi-kilinabilir-mi
• Diyanet İşleri Başkanlığı. “Kur’ân-ı Kerim”. 20 Mart 2025. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nis%C3%A2- suresi/643/150-152-ayet-tefsiri
• Durumlu, Ayşe. İslam Hukukunda Şahsa Özel Düzenlemeler ve Fıkhî Tahlîli. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ebû Dâvûd. Sünen. thk. Muhammed Muḥyiddîn ʿAbdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, ts.
• Ebû Yaʿlâ el-Ferrâ, Muhammed b. Hüseyn b. Muhammed b. Halef. el-ʿUdde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. ʿAlî el- Mübârekî. b.y.: y.y., 2. Basım, 1990.
• Erdoğan, Mehmet. Akıl Vahiy Dengesi Açısından Sünnet. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1995.
• Erdoğan, Mehmet. İslam Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1990.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Gazzâlî, Hüccetüʾl-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Menhûl min taʿlîkâtiʾl-usûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut: Dâru’l-Fikriʾl-Muʿâsır, 3. Basım, 1998.
• Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisi Anlama Kılavuzu. Ankara: Otto Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Hâkim en-Nişabûrî, Ebû Abdillâh. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1990.
• Hattâbî, Ebû Süleyman. Meâlimü’s-Sünen. Halep: Matbaatü’l-İlmiyye, 1932.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fadl Ahmed b. ʿAlî el-ʿAskalânî. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buharî. thk. Muhammed Fuʾâd ʿAbdulbâkî. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1379.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed ʿAlî. el-Muhallâ. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Hibbân, Ebu Hatim Muhammed. Sahîhu İbn Hibbân bi-tertîbi İbn Balabân. thk. Şuayb Arnaût. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1414/1993.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed. el-Muğnî. 10 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Kâhire, 1388/1968.
• İbn Kudâme, Şemsüddîn Ebû’l-Ferec ʿAbdurrahmân b. Muḥammed b. Ahmet Cemâʿılî el-Makdisî. eş-Şerhu’l-kebîr ʿalâ metni’l-Mukniʿ. b.y.: Dâru’l-Kitâb el-ʿArabî, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muḥammed. el-Bahru’r-râʾik şerhu Kenzi’d-dekâʾik. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l- İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbn Receb el-Ḥanbelî, Zeynu’d-dîn ʿAbdurraḥmân b. Aḥmed. Câmiʿu’l-ʿulûmi ve’l-ḥikem fî şerhi hamsîne ḥadîsen min Cevâmiʿi’l-Kelîm. thk. İbrâhîm Bâcis Şuʿayb el-Arnâʾûṭ. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 7. Basım, 1417/1997.
• İbn Receb el-Hanbelî, Zeynu’d-dîn ʿAbdurraḥmân b. Ahmed. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buharî. thk. Maḥmûd b. Şaʿbân v. Dğr. Medine: Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye, 1417/1996.
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. el-Beyân ve’t-tahsîl ve’ş-şerhu ve’t-tevcîhu ve’t-taʿlîl li mesâili’l- müstehrace. thk. Muhammed Haci ve Âharûn. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. el-Mukaddimâtu’l-mümehhidât. thk. Muhammed Haci. Beyrut: Dâru’l- Garbi’l-İslâmî, 1988.
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed Kurtûbî Endelusî. Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihayetü’l-Müktesid. Kâhire: Dâru’l-Hadis, 2004.
• İbn Teymiyye, Ṭaḳiyyuddîn. Mecmûʿu’l-fetâvâ. thk. ʿAbdurraḥmân b. Muḥammed. Medine: Mecmaʿ el-Melik Faḥd, 1995.
• İbn Teymiyye, Takiyyü’d-dîn. el-Fetavâü’l-kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbn ʿAbdilber, Ebû ʿÖmer Yûsuf b. ʿAbdullah. et-Temhîd limâ fi’l-Muvattaʾi mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. thk. Muhammed ʿAbdulkebîr el-Bekrî Mustafâ b. Ahmed el-ʿUlvî. Mağrib: Vizâratu ʿUmûmi’l-Evkâfi ve’ş-Şuʾûnu’l- İslâmiyye, 1387.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddin. en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser. thk. Tahir Ahmed ez-Zâvî. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, 1399/1979.
• İbnü’l-Lahhâm, Ebu’l-Hasen Alâuddîn. el-Muhtasar fî usûli’l-fıkh. Mekke: Câmiʿatü’l-Melik ʿAbdulʿazîz, ts.
• İlahi, Muhammed Mansûr. el-Kıyas fi’l-İbâdât: Hukmuhu ve Eseruhu. Riyad: Mektebetu’r-rüşd, 2004.
• İmrânî, Yaḥyâ b. Ebû’l-Hayr. el-Beyân fi mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiʿî. thk. Kâsım Muhammed en-Nûrî. Suudi Arabistan: Dâru’l-Minhâc, 2000.
• Kahraman, Hüseyin - Gül, Mutlu. “İbadetleri̇n Edasinda Tedrîci̇li̇k Meselesi̇ Ve İlgi̇li̇ Hadi̇sleri̇n Tahli̇li̇.” Journal of Islamic Law Studies 25 (2015).
• Karâfî, Ebû ʿAbbâs Şehâbeddîn Ahmed b. İdrîs. el-Furûk envâr’ul-burûk fî envâi’l-furûk. 4 Cilt. b.y.: ʿÂlemü’l-Kütüb, ts.
• Karâfî, Şihabeddin. ez-Zahîra. thk. Se’îd A’râb. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Ebû Bekir b. Mesʿûd. Bedâiu’s-sanâiʿ fî tertibi’ş-şerâʾiʿ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1986.
• Macit, Yunus. “Kasten Oruç Bozmanın Cezası İle İlgili Rivayetlerin Tahlili”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/2 (Nisan 2005), 121-157. https://dergipark.org.tr/tr/pub/daad/issue/4514/62135
• Mâverdî, ʿAlî b. Muhammed. el-Hâvi’l-Kebîr fî fıkhı mezhebi’l İmâmi’ş-Şâfiʿî ve hüve şerhi Muhtasaru’l-Müzenî. thk. Şeyh ʿAlî Muhammed Muʾavvid ve Dğr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1999.
• Merdâvi, ʿAlauddin Ebu’l Hasan ʿAli b.Süleymân. et-Tahbîr şerhu’t-Tahrîr. thk. ʿAvd el-Karnî ʿAbdurrahman el-Cibrin Ahmed es-Serrâc. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2000.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn ʿAbdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li taʿlili’l-Muhtâr. 5 Cilt. Beyrut: Matbaʿatü’l-Ḥalebî, 1356/1937.
• Mevvâk, Muhammed b. Yûsuf Ebi’l-Kâsım. et-Tâc ve’l-iklîl li- Muhtasari Halîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1994.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmurz. Dürerü’l-hükkâm şerhu gureri’l-ahkâm. b.y.: Dâru İhyâiʾl-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Müslim, İbnü’l-Haccâc Ebu’l-Hasen. el-Müsnedü’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref. el-Mecmûʿ şerhu’l-Mühezzeb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Özdemir, Recep. “İmam Mâlik’in Metodolojisinde Haber-i Vâhidin Kaynak Değeri”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (Aralık 2016), 179-213. https://doi.org/10.18498/amauifd.282872
• Özen, Şükrü. “Tercih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/484-487. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Râfiʿî, ʿAbdulkerîm b. Muḥammed. Fethu’l-ʿAzîz= Şerḥu’l-Vecîz. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Muhammed b. ʿÖmer b. Hüseyn Fahreddîn. el-Mahsûl. thk. Tâhâ Câbir Feyyâż el-ʿAlvânî. Riyad: Müʾessesetüʾr-Risâle, 3. Basım, 1997.
• Remlî, Şemseddîn. Nihâyetu’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• Sakallı, Talat - Kara, Ali Rıza. “Endülüslü Hadis Şârihlerinin Bazı Fakihlere Yönelik Eleştirileri”. Burdur İlahiyat Dergisi 6 (2023), 200-222.
• Sanʿânî, Kehlânî Muhammed b. İsmâʿîl. Sübülü’s-Selâm. b.y.: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eʾimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1414/1993.
• Serahsî, Muḥammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsuʾl-eimme. Usûluʾs-Serahsî. thk. Ebû’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1973.
• Şâfiî, Ebû ʿAbdullah Muḥammed b. İdrîs. el-Ümm li’ş-Şâfiî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1410/1990.
• Şevkânî, Muhammed b. ʿAlî b. Muhammed. Neylü’l-evtâr. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1993.
• Şeybânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Hasan. el-Hücce alâ ehl-i Medine. thk. Mehdi Hasan Keylânî Kâdirî. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1403.
• Şeybânî, İmâm Muhammed b. Hasan. el-Asl el-Maʿrûf bi’l-Mebsût. thk. Ebû’l-Vefâ el-Afgânî. Karaçi: İdâretü’l- Ḳurʾân ve’l-ʿUlûmi’l-İslâmiyye, ts.
• Şirâzî, Ebû İshak. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlâs Hasen b. Ammâr b. Alî. Merâki’l-felâh Şerhu Metnu Nûri’l-îzah. b.y.: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2005.
• Tâceddîn Subkî, ʿAbdulvehhâb b. Takiyuddîn. el-Eşbâh ve’n-nezâir. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Tahâvî, Ebû Caʿfer. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuʿayb el-Arnaʾût. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 1994.
• Tirmizî, Ebû ʿÎsâ Muhammed b. ʿÎsâ. Sünen. thk. Beşşar ʿAvvad Maʿrûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Türcan, Talip. “Tedrîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/265-267. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• ʿUseymin, Muhammed b. Sâlih. eş-Şerhu’l-mumtiʿ ʿalâ Zâdi’l-müstakniʿ. b.y.: Dâru İbnu’l-Cevzî, 2002.
• Yılmaz, Fatih Mehmet. “Asrân Rivayetinin Sened ve Metin Tahlili”. Amasya İlahiyat Dergisi 22 (Haziran 2024), 156- 192. https://doi.org/10.18498/amailad.1434591
• Zekeriyyâ, el-Enṣârî. el-Gureru’l-behiyye fî şerhi’l-Behceti’l-Verdiyye. thk. Muhammed ʿAbdulkâdir ʿAtâ. b.y.: Maṭbaʿatü’l-Meymene, 1997.
• Zencânî, Ebû’l-Menâkib Şihâbeddîn Mahmûd b. Ahmed. Tahrîcu’l-furûʿ ʿale’l-usûl. thk. Muhammed Edîb Sâlih. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2. Basım, 1398.
• Zeylaî, Cemâluddîn ʿAbdullah b. Yusuf. Nasbu’r-Râye fî Tahrîci Ehâdîsi’l-Hidâye. 4 Cilt. Beyrut/Cidde: Müessesetü’r- Reyyân/Dâru’l-Kıble, 1418/1997.
• Zeylaʿî, Ebû Muhammed Fahruddîn ʿOsmân b. ʿAlî b. Mihcen b. Yûnus ez-. Tebyînü’l-hakâʾik şerhu Kenzü’d-dekâik. Kâhire: el-Matbaʿatü’l-Kübra el-Emîriyye, 1313.
• Zürkânî, Muhammed b. Abdilbâkî. Şerhu’z-Zürkânî ale’l-Muvattaʾ. thk. Taha Abdurrauf. Kahire: Mektebetüs- Sekafeti’d-Diniyye, 1. Basım, 1424/2003.