المطاوعة بين القدماء والمعاصرين

Yıl 2019, Sayı: 16, 449 - 495, 20.12.2019

Mehmet Emin Yağcı , Saaed Alothman

https://doi.org/10.32950/rteuifd.597984

Öz

Öz: Bu çalışmada
mutâvaat (dönüşlü çatı) teriminin kavramsal çerçevesi, klasik ve çağdaş
dilcilerin görüşleri bağlamında ele alınmıştır. Daha sonra dönüşlü çatının
şartları ve gramerciler arasındaki ihtilaf noktaları açıklanmıştır. Muasır
araştırmacıların birbirine zıt görüşlerinden hareketle dönüşlük çatısıyla
edilgen çatı arasındaki benzerlik ve farklılıklar ortaya konmuştur. Kimi her
iki üslûp arasında büyük fark olması ve her birinin kendine özgü özelliklere
bulunması sebebiyle dönüşlü çatının edilgen çatının yerine kullanılamayacağı
kanaatine sahipken, kimi de aralarındaki güçlü benzerlik ve yakın bağ nedeniyle
bu iki çatının birbirinin yerine kullanılabileceği görüşünü benimsemiştir.
Bazıları dönüşlü üslûbu reddederek bunun Arapça vezinlerde hiçbir etkisi
olmayan sırf morfolojik bir imge olduğunu iddia etmişlerdir. Diğer bazıları ise
“infe‘ale” sîgasının, hissî fiillerle sınırlanmasının doğru olmayacağı
kanaatini belirtmişlerdir. Dil ve gramer âlimlerinin geçişlilik, işteşlik ve
dönüşlülük gibi morfolojik sîgaların anlamlarına son derece ehemmiyet vermiş ve
bu anlamları gün yüzüne çıkarmak için sîgaları incelemiş olmaları araştırmanın
önemini ortaya koymaktadır. Dilciler, dönüşlü çatının bu sîgaların
anlamlarından en büyük paya sahip olduğunu fark etmişlerdir. Dolayısıyla modern
çağın önemli araştırmacılarının ilgisini çeken dönüşlü çatıyla ilgili görüşler,
bu konun üzerinde durulmasını ve ilmî metotlarla tartışılmasını
gerektirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Mutâvaat, Meçhul Fiil, İnfe‘ale Sîgası, Etkilenme ve Etkileme, Türeme, Hissî Fiil

Kaynakça

• ابن السراج، أبو بكر محمد بن سهل. الأصول في النحو . تحقيق. عبد الحسين الفتلي، ط3. بيروت: مؤسسة الرسالة، 1988.
• KAYNAKÇA ‘Udayme, Muhammed Abdülhalik. Dirâsât li Uslûbi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dârü’l-Hadîs, ts. Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillah el-Hüseynî. Keşfü’-turre ‘ani’l-gurre. Dimaşk: y.y. h. 1301. Bintü’ş-Şâti, Aişe bint Muhammed Ali Abdirrahmân. el-İ‘câzü’l-beyânî li’l-Kur’ân ve Mesâ’ilü İbni’l-Ezrak, 3. Basım. Mısır: Darü’l-Meârif, 1984. Bintü’ş-Şâti, Aişe bint Muhammed Ali Abdirrahmân. et-Tefsîrü’l-beyânî li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 7. Basım. Kahire: Darü’l-Meârif, ts. Brockelmann, Carl. Fıkhu’l-Luga es-Sâmiyye. trc. Ramazan ‘Abdüttevâb. Riyad: Câmia‘tü’l-Melik Su‘ûd, 1977. Cevâd, Mustafa. el-Mebâhisü’l-Lugaviyye fi’l-‘İrâk. Bağdad: Matba‘atü lecneti’l-beyân el-‘Arabî, 1955. Ebû Hayyân el-Endelüsî, Esîruddîn Muhammed b. Yûsuf. İrtişâfü’d-darab min lisani’l-‘Arab. Thk. Receb Osman Muhammed. 1. Basım. Kahire: Meketebetü’l-Hâncî, 1998. Ebû Hayyân el-Endelüsî, Esîruddîn Muhammed b. Yûsuf. Tefsîru’l-bahri’l-muhît. Thk. Eş-Şeyh ‘Âdil Ahmed Abdü’l-Mevcûd ve eş-Şeyh ‘Ali Muhammed Mu‘avviz. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001. El-‘Accâc, ‘Abdullâh b. Ru’be. Ed-Dîvân bi-şerhi’l-Asma‘î. Thk. ‘Azze Hasen. Beyrut: Mektebetü Dâri’ş-Şark, 1971. El-‘Akkaâd, Abbas Mahmûd. Eştât Müctemeât fî’l-luga ve’l-edeb. Mısır: Müessesetü’l-Hindâvi li’t-Ta‘lîm ve’s-Sekâfe, 2012. 492  Klasik Ve Çağdaş Dilcilere Göre Mutâvaat RTEÜİFD El-Bikâî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât. Nazmü’d-Dürer fî Tenâsübi’l-Âyât ve’s-Süver. Kahire: Darü’l-Kitâb el-İslâmî, 1948. El-Cevherî, İsmâ‘îl b. Hammâd, es-Sıhâh Tâcü’l-lüga ve sıhâhü’l-Arabiyye. Thk. Ahmed ‘Abdülgafûr ‘Attâr. 2. Basım. Beyrut: Dâru’l-‘ilm li’l-melâyîn, 1984. El-Esterâbâzî, Radiyyüddîn Muhammed b. el-Hasen. Şerhu Şâfiyeti İbni’l-Hâcib. Thk. Muhammed Nûru’l-Hasen ve Muhammed ez-Zefzâf ve Muhammed Muhyiddîn ‘Abdülhamîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. El-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. Thk. Muhammed ‘Avd Mur‘ib. 1. Basım. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2001. El-Fârisî, Ebû Ali Hasen b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Mesâ’ilü’l-Halebiyyât. Thk. Hasen Hindâvî. 1. Basım. Dimaşk: Dârü’l-Kalem, Beyrut: Dârü’l-Menâre, 1987. El-Fâsî el-Fihrî, ‘Abdülkâdir. el-Mu‘cemü’l-‘Arabî Nemâzic Tahlîliyye Cedîde. 2. Basım. ed-Dârü’l-Beydâ: İdâretü Tûbkâl li’n-Neşr, 1999. El-Ferâhîdî, Ebû ‘Abdirrahmân el-Hâlîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘Ayn. Thk. Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâî.b.y.: Dârü ve Mektebetü’l-Hilâl, ts. El-Galâyînî, Mustafa b. Muhammed. Câmi‘u’d-dürûsi’l-‘Arabiyye. 28. Basım. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1993. El-Hamlâvî, Ahmed b. Muhammed. Şezâ’l-‘Urf fî Fenni’s-Sarf. Thk. Nasrullah Abdurrahmân Nasrullah. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, ts. El-Hudarî, Muhammed b. Mustafa eş-Şafiî. Hâşiyetü’l-Hudarî ‘alâ şerhi İbni ‘Akîl. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1978. SAEED ALOTHAMAN  MEHMET EMİN YAĞCI  493 RTEÜİFD El-Kefevî, Ebu’l-Bekâ Eyyûb b. Mûsâ el-Hüseynî el-Kırîmî. el-Külliyât. Thk. ‘Adnan Dervîş-Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, ts.. El-Kümeyt, Ebü’l-Müstehil İbn Zeyd b. Huneys el-Esedî. ed-Dîvân. nşr. Dâvud Sellum. Bagdad: Mektebetü’l-Endelüs, 1969. El-Mahzûmî, Mehdî. Fî’n-Nahvi’l-‘Arabî Nakd ve Tevcîh. 2. Basım. Beyrut: Dârü’r-Râidi’l-‘Arabî, 1986. El-Müberrid, Ebü’l-‘Abbâs Muhammed b. Yezîd. El-Muktedab. Thk. Muhammed ‘Abdülhâlık Udayme. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, ts. El-Vehbî, Sâlih b. Süleyman. “el-Mutavaa Ma‘nâhâ ve Evzânühâ”. Mecelltü Câmi‘ati’l-Melik Su‘ûd, C 6, no.2 (1994): 513-531. Es-Sabbân, Ebü’l-‘İrfân Muhammed b. Ali e-Mısrî. Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Üşmûnî li-Elfiyeti İbn Mâlik. 1. Basım. Beyrut. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997. Es-Sâmerrâî Fâdıl Sâlih. Me‘âni’n-Nahv. 1. Basım. Ürdün. Dârü’l-Fikr, 2000. Es-Sâmerrâî, Fâdıl Sâlih. Tahkikât Nahviyye. 1. Basım. Amman: Dârü’l-Fikr, 2011. Es-Sâmerrâî, İbrahîm. el-Fi‘il Zemânühü ve Ebniyetüh. 3. Basım. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1983. Es-Sâmerrâî, İbrahîm. en-Nahvü’l-‘Arabî fî Muvâcehetü’l-‘Asr. 1. Basım. Beyrut: Dârü’l-Cibâl, 1950. Es-Sâmerrâî, İbrahîm. en-Nahvü’l-‘Arabî Nakd ve Binâ’. Beyrut: Dârü’s-Sâdık, 1991. Es-Sâmerrâî, Ya‘kûb Ahmed Muhammed. “el-Mutâvaatü beyne’l-hakîkati ve’l-inkâr”. Câmitü Tekrît, Mecelletü Deyâlî, no. 25, (2008): 205-217. 494  Klasik Ve Çağdaş Dilcilere Göre Mutâvaat RTEÜİFD Es-Sirâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. el-Merzübân. Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi. Thk. Ahmed Hasen el-Mehdelî- Ali Seyyid Ali. 1. Basım. Beyrut. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008. Es-Süyûtî, Celâlüddîn ‘Abdurrahmân b. Ebîbekr. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi Cem‘i’l-cevâmi‘. Thk. ‘Abdülhamîd Hindâvî. Mısır: el-Mektebetü’t-tevfîkiyye, ts. Ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Mufassal fî San‘ati’l-İ‘râb. Thk. Ali bû Mulhim. 1. Basım. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1996. Hasen, Abbas. en-Nahvü’l-Vâfî. 15. Basım. Mısır: Darü’l-Meârif, ts. İbn ‘Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisiyye, 1984. İbn ‘Usfûr, Ebü’l-Hasen ‘Ali b. Mü’min el-İşbîlî. El-Mümti‘ fi’t-tasrîf. Thk. Fahruddîn Kabâve. 1. Basım. Beyrut: Menşûrâtu Dâri’l-Âfâki’l-Cedîde, 1970. İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. El-Munsif Şerhu Tasrîfi’l-Mâzinî, Thk. Lecnetün mine’l-üstâzeyn: İbrâhîm Mustafâ ve ‘Abdullâh Emîn. 1. Basım. Kahire: İdâretü ihyâi’t-türâsi’l-kadîm, 1954. İbn Düreyd, Ebûbekr Muhammed b. el-Huseyn. Cemheretü’l-lüga. Thk. Remzî Münîr Ba‘lebekkî, 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-melâyîn, 1987. İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ er-Râzî el-Kazvînî. Mu‘cemü Mekâyîsi’l-Luga. Thk. ‘Abdüsselâm Hârûn.b.y.: Dâru’l-Fikr, 1979. İbn Hişâm el-Ensârî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn ‘Abdullâh b. Yûsuf. Muğni’l-lebîb ‘an kütübi’l-e‘ârîb. Thk. Mâzin el-Mübârek ve Muhammed ‘Ali Hamdullâh. 1. Basım. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1964. İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. ‘Abdillâh et-Tâî el-Ceyyânî . Şerhu Teshîli’l-Fevâid. 1. Baskı. Thk. ‘Abdurrahmân Es-Seyyîd- SAEED ALOTHAMAN  MEHMET EMİN YAĞCI  495 RTEÜİFD Muhammed Bedevî El-Mahtûn. Riyâd: Hicr li’t-Tıbâa‘ ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘ ve’l-İlân, 1990. İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-Efrîkî. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994. İbn Sîde, ‘Ali b. İsmâ‘îl. El-Muhassas. Thk. Halîl İbrâhîm Ceffâl. 1. Basım. Beyrut: Dârü’l-İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1996. İbn Yaîş, Muvaffakuddîn Yaîş b. Ali b. Yaîş el-Halebî. Şerhu’l-Mufassal. Kâhire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.. İbnü’l-Hâcib, Ebû ‘Amr Cemâlüddîn Osmân b. ‘Amr ed-Düveynî. Eş-Şâfiye fî ‘ilmi’t-tasrîf. Thk. Hasen Ahmed el-‘Usmân. 1. Basım. Mekke el-Mükerreme. El-Mektebetü’l-Mekkiyye, 1995. İbnü’l-Kattâ‘ es-Sıkıllî, Ebü’l-Kâsım Ali b. Ca‘fer b. Ali es-Sa‘dî. Kitâbü’l-Efâ‘l. 1. Basım. Beyrut: ‘Alemü-l-Kütüb 1983. İbnü’s-Serrâc, Ebûbekr Muhammed b. Sehl. El-Usûl fi’n-nahv. Thk. Abdü’l-Hüseyn el-Fetelî. 3. Basım. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988. İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. İshâk. Islâhu’l-mantık. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir ve ‘Abdüsselâm Hârûn. 4. Basım. El-Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.. İbnü’z-Zib‘arâ, Abdullah es-Sehmî el-Kuraşî. Şi‘ru Abdillah b. Zib‘arâ. Thk. Yahyâ el-Cebbûrî. 2. Basım. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981. İmruülkays, Ebû Vehb Hunduc b. Hucr b. el-Hâris el-Kindî. ed-Dîvân. Tsh.. Mustafa ‘Abdüşşifâ. 5. Basım. Beyrut: Dârü’l-Kitâb el-İlmiyye,