Hanefî Fıkıh Yazıcılığında Hâşiye Geleneği: Ahîzâde’nin Zahîratü’l-Ukbâ Adlı Eseri Örneği

Yıl 2022, Sayı: 21, 124 - 157, 30.06.2022

Şevket Topal , Seyit Badır

https://doi.org/10.32950/rteuifd.1051769

Öz

Klasik telif türleri umumiyetle bir metin üzerine yapılan çalışmalarla gelmiş ve gelişmiştir. Bu bağlamda esas alınan metnin niçin tercih edildiğinin birçok sebebi vardır: Kısalığı, dil itibariyle muhkemliği, ders kitabı olması, kolay ezberlenebilirliği, müellifinin ilmi kuvveti, kutsallığı veya bereketli kabul edilmesi bunlar arasındadır. İlim anlayışı, geleneği sürdürme, hoca-talebe münasebetleri gibi başkaca etkili unsurlar da bu çerçevede değerlendirilebilir. Bu sebeplerden hareketle metinler üzerine şerh ve haşiye türü eserler kaleme alınmıştır. Bu makalemizde hâşiye kavramı üzerinde durulduktan sonra kısaca Ahîzâde’nin hayatı ve ilmi kişiliğinden bahsedilecektir. Makalenin devamında ise Zahîratü’l-ukbâ adlı eserin tanıtımı yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ahîzâde, Sarüşşerîa, Zahîratü’l-ukbâ, Şerhu’l-Vikâye, Hâşiye

Kaynakça

• Abay, Muhammet. “Osmanlı Döneminde Tefsir Haşiyeleri”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsirine Hizmetleri. İstanbul: by. 2012.
• Ahîzâde, Yûsuf b. Cüneyd et-Tokâdî. Zahîratü’l-ukbâ fî Şerhi sadrişşerîati’l-uzmâ. Kayseri: Râşid Efendi Ktp., no. 430, 1b-2a.
• Ahmed b. Hanbel. Ebû Abdillah. Müsnedü Ahmed b. Hanbel. 45 cilt. Thk. Şu’ayb Arnâut Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• Ayni, Ebu Muhammed Bedreddin Mahmud b. Ahmed b. Musa. el-Binâye fi şerhi'l-Hidâye. Beyrut: Darü'l-Kütubi'l-İlmiyye, 1420/2000.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed er-Rûmî el-Mısrî. el-İnâye şerhu’l-Hidâye. 10 cilt. Beyrut: Daru’l-fikr, t.y..
• Bedreddin, Şeyh. et-Teshîl Şerhu Letâifi’l-işârât. thk. Mustafa Bülent Dadaş. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık, 2019.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus. Keşşâfü’l-kınâ’ an metni’l-İknâ’. Beyrut: Daru’l-kutübi’l-ilmiyye, 1982.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 cilt. nşr. Uceyl Câsim en-Neşemî. Küveyt: 1414/1994.
• Çelebî, Kâtip. Süllemü’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. nşr. Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: Ma’hedü’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-Arabiyye, İslam Tarih Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi IRCICA, 1442/2010.
• Dânî, Ebû Amr. Osman b. Saîd. Câmiu’l-beyân fi’l-kırâati’s-sebʽı’l-meşhûra. 2 cilt. thk. Mehmet Kemal Atik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık, 1999/1420.
• Durmuş, İsmail. “İltifât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22:152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. Ebu’l-Hac, Dr. Salah Muhammed. Mükaddimetü Müntehe’n-nükâye. Amman: Müessetü’l-verrak, 2006.
• Engin, Sezai. Hadis Şerh Geleneğinde Haşiye ve Talikalar. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019. en-Nisâ, 4/43.
• Gulâm, Sinanüddin Yûsuf. Hâşiye alâ Zahîreti’l-ukbâ. Süleymaniye Ktp.. Bağdatlı Vehbî, no. 2052, 89b-90b.
• Haddâd, Radıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyira alâ Muhtasari'l-Kudûrî. Kahire: Matbaatu'l-Hayriyye, 1322.
• Hasenî, Abdülhay. Nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’l-mesâmi’ ve’n-nevâzır. Beyrût: Daru ibn Hazm, 1420/1999.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Leknevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27:133-136. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• İbn Haldun, Mukaddime. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b.. el-Muğnî. Kahire: Mektebetü’l-Kahire. t.y.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fethu'l-kadir. Beyrut: Dâru'l-Fikr, t.y..
• İnalcık, Halil. “Mehmed II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28:395-407. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kara, İsmail. “Şerh ve Haşiye Geleneği Kuşatılmadan İslâm’ın Klasik Kaynakları ve İlim Mirası Anlaşılabilir mi?”, Türkiye 4. Dini Yayınlar Kongresi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. ez-Zehira. Beyrut: Daru’l-garb el-islâmî, 1994.
• Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdillah, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve'l-fünûn, 2 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-‘Arabî, 1941.
• Kaya, Eyyüp Said. “Zâhiru’r-Rivâye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44:101–102. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kefevî, Mahmud b. Süleyman. Ketâibu a’lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu’mâni’l-muhtâr. İstanbul: Mektebetü’l-irşad, 1438/2017.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-müellifîn. 15 cilt.Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957.
• Leknevî, Abdülazîz b. Abdirrahîm. Hüsnü’d-dirâye li evâhiri Şerhi’l-Vikâye. 7 cilt. thk. Salah Muhammed Ebü’l-Hac. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye. 1440/2019.
• Leknevî, Abdülhamîd. Zübdetü’n-nihâye li Umdeti’r-riâye. 7 cilt. thk. Salah Muhammed Ebü’l-Hac. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye. 1440/2019. 5/8
• Leknevî, Muhammed Abdülhay Ebu’l-Hasenât. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. nşr. M. Bedreddin Ebû Firâs. Kahire: Matbaatü Saadet, 1324/1906.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay Ebü’l-Hasenât. es-Siâye fî keşfi mâ fî Şerhi’l-Vikâye. nşr: Dr. Salah Muhammed Ebu’l-Hac. t.y..
• Leknevî, Muhammed Abdülhay Ebü’l-Hasenât. Umdetü’r-riâye fî halli şerhi’l-Vikâye, 7 cilt. thk. Salah Muhammed Ebü’l-Hac, (Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1440/2019),
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Guneymî Dımaşkî. el-Lübâb fî şerhi'l-Kitâb. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: el-Mektebetü'l-ilmiyye. t.y..
• Molla Hüsrev. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. 2 cilt. İstanbul: Fazilet Neşriyat, t.y.. .
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Hâdî Şerhu Tayyibeti’n-neşr fi’l-kırâati’l-aşr. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1417/1997.
• Nesefi, Ebü'l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Müstesfâ fî şerhi’n-Nâfi’. thk. Hasan Özer. Muhammed Caba. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 1438/2017.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmu’ şerhu'l-Mühezzeb. 20 cilt. Beyrut: Dârü'l-Fikr, t.y.. Nüceym, Zeynüddin İbn. İbn Âbidîn. Minhatü’l-hâlik ale’l-Bahri’r-râ’ik. Kahire: el-Matbaatü’l-İlmiyye, t.y..
• Özcan, Tahsin. “Şeyhîzâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39:86. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özel, Ahmet. “Haskefî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16:387-388. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özel, Ahmet. “İbn Âbidîn. Muhammed Emîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19:292-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Âlimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Özel, Ahmet. “Hanefî Mezhebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16:21-27. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özen, Şükrü. “Sadrüşşerîa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35:427-431. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Özen, Şükrü. “Sahn-ı Semân’da Bir Atışma: Gulâm (Köle) Sinan’ın Mektubu”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi 38 (2011): 161-192.
• Paşa, Bağdatlı İsmail. Hediyyetü'l-Ârifîn. Esmâü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı, 1951.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullâh b. Mes’ûd el-Mahbûbî el-Buhârî. Şerhu’l-Vikâye. 4. Cilt. nşr. Dr. Salah Muhammed Ebu’l-Hac. Amman: Müessetü’l-verrak, 1427/2006.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullâh b. Mes’ûd el-Mahbûbî el-buhârî. Tavzih Telvîh Şerhu’t-Tavzîh ile. thk. Zekeriya Ümeyrat. 1.Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y..
• Şâfiî, Ebu Abdillah. Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1410/1990.
• Şensoy, Sedat. “Şerh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/555-558. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed, Mecma’u’l-enhur fî şerhi Mültekâ’l-ebhur, 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1998.
• Taşköprîzâde, Ebü’l-Hayr İsâmüddîn Ahmed Efendi. eş-Şekâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. Beyrut: Daru’l-kutbi’l-arabî, t.y.. .
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn el-Herevî el-Horâsânî, Telvîh Şerhu’t-Tavzîh. thk. Zekeriya Ümeyrat. 1.Baskı, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y..
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Hâşiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/419-422. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ünal, Halit. “Ahîzâde Yûsuf Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1:549. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yaylalı, Davud. “Meydânî. Abdülganî b. Tâlib”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29:500-501. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyinü’l-hakâik Şerhu Kenzi’d-dekâik. 6 cilt. Kahire: el-Matbatü’l-Kübrâ el-Emiriyye, 1313.
• Ziriklî, Hayruddin b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Faris ed-Dimeşkî. Kamusu Teracim li Eşheri’r-Ricali ve’n-Nisâi mine’l-Arabi ve’l-Musta’rabîn ve’l-Müsteşrikîn el-A’lâm. 8 cilt. Beyrut: Daru’l-İlm, 2002.