Ka- Fiili ve Türevleri Üzerine

Year 2023, , 163 - 187, 24.06.2023

Hami Akman

https://doi.org/10.34086/rteusbe.1281552

Abstract

Altay dil ailesine mensup olan Türkçede bir kelimenin köküne inmenin yolu ona eklenen yapım ve çeki eklerini tanımakla mümkündür. Yapım ve çekim ekleri ayıklandıktan sonra elde kalan kelime için ise kök terimi kullanılmaktadır. Kök, bir kelimenin manası ve yapısı bozulmayan en küçük birimi olarak tanımlanmaktadır; bu yüzden de kök için çekirdek kelime tabiri kullanılmıştır.
Türkçe gibi eklemeli bir dilde bir kelimenin köküne ulaşmak zor olmasa da bunun her zaman için mümkün olmadığı unutulmamalıdır. İşte bu köklerden birisi de çalışmaya konu olan ka- fiili ve türevleridir.
Bu çalışmada DLT’de “etrafını çevirmek” ve “sandığa doldurmak” anlamlarıyla tanıklanmış olan ka- fiili ve türevleri üzerinde durulmuştur. Ka- fiiline bazı araştırmacılar tarafından özellikle DLT’deki ikinci anlam dikkate alınarak ve kar-, kat- gibi türevlerinden yola çıkılarak “eklemek, yığmak, biriktirmek” gibi anlamlar verilmiştir; ancak fiile yüklenen bu anlamlar, fiilin diğer türevlerini göz önünde bulundurunca yeterli bulunmayabilir ki burada fiile, başka türevlerinden de yola çıkılarak “yükselmek / yükseltmek, artmak / artırmak, yukarı doğru çıkmak / çıkarmak (*ka-l-k-“ayağa kalkmak, yerinden doğrulup yükselmek); kabarmak / kabartmak (*ka-b < kā-p+ar-); yerinden hızla çekip yukarı kaldırmak (*ka-p-)” gibi farazi manalar yüklenmiştir.
Çalışmanın giriş kısmında Altay dil ailesi, Türkçenin yapısı ve kök terimi hakkında ana hatlarıyla bilgi verildi. Daha sonra ana kısımda *ka- fiili ve türevleri art zamanlı ve eş zamanlı olacak şekilde ele alındı. Çalışma sonuç kısmında genel bir değerlendirme ve kısa bir önerme ile sonlandırıldı.

Keywords

Altay dil ailesi, Türkçe, Kök, DLT, Ka- fiili

Supporting Institution

Yok

References

• Akar, A. (2005). Türk Dili Tarihi. Ötüken Neşriyat.
• Arat, R.R. (1991). Kutadgu Bilig I. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R.R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks (Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce.). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Dergisi Yayınları.
• Ata, A. (2019). Rabguzi Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (2015). Türk Dili Tarihi I-II. Altınordu Yayınları.
• Clauson, S.G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish. Oxford University Press. Demirci, Ü.Ö., & Karslı, S. (2014). Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’i Dizin. Kesit Yayınları.
• Dilçin, C. (2016). Süheyl ü Nev-bahâr (İnceleme – Metin – Sözlük). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. Dilçin, C. (2009). Yeni Tarama Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. (2013). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A., Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş – Metin -Çeviri – Notlar – Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon I-II. Turcologica 9.
• Eren, H. (2020). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (Haz. Şükrü Haluk Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı 1-2. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin. M. (2012). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Basım / Yayım / Tanıtım.
• Eyuboğlu, İ.Z. (2004).Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. Sosyal Yayınlar.
• Gabain, A.V. (2007). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Bilge Kültür Sanat Yayın Dağıtım.
• Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller (En Eski Metinlerden Zamanımıza Kadar -Yazı Dilinde-). Bilge Kültür Sanat Yayın Dağıtım.
• Hamilton, J.R. (2020). Budacı İyi Kalpli ve Kötü Kalpli Masalın Uygurcası Prens Klayanamkara ve Papamkara Hikâyesi (Çev. Ece Korkut & İsmet Birkan). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Deny, J. (2021). Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları (Çev. Oytun Şahin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2022). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2018). Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kültür Bakanlığı Yayınları. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri SözlüğüI-II.
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. Liber Plus Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. Kesit Yayınları.
• Sami, Ş. (2010). Kâmûs-ı Türkî (Haz. Şaban Kurt). Çağrı Yayınları.
• Şen, S. (2016). Eski Uygur Türkçesi Dersleri. Akçağ Yayınları.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2015). İştikakçının Köşesi. Dergâh Yayınları.
• Tekin, T. (2013). Makaleler 2 (Haz. Nurettin Demir & Emine Yılmaz). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1995). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2022). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. & Zülfikar, H. (2014). Nechü’l-Ferâdis Uştmaẖlarnıŋ Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R, Vural, H., & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2019). Derleme Sözlüğü III-IV.
• Türk Dil Kurumu. (2019). Tarama Sözlüğü IV.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Yüce, N. (2014). Mukadimetü’l-Edeb. Türk Dil Kurumu Yayınları. https://otukensozluk.com/.
• https://www.google.com/search