İMÂM-I RABBÂNÎ’NİN İCTİHAD VE TAKLİD DÜŞÜNCESİNE DAİR BİR İNCELEME

Yıl 2024, Sayı: 14, 36 - 54, 31.10.2024

İskender Karayiğit

Öz

Müctehidin şerʻî delillerden hüküm çıkarmak için olanca gücünü sarfetmesi anlamına gelen ictihad ile bu hükmü kayıtsız şartsız benimsemek anlamını ifade eden taklid, usûl-i fıkhın en önemli konularından kabul edilmişlerdir. Bu sebepten olacak ki, usûl-i fıkıh eserlerinde ictihad ve taklide müstakil bölümler ayrılmış, bu bölümlerde ictihadın şartları, alanı, katʻîlik ve zannîliği, isabet ve hata boyutları detaylıca ele alınmıştır. Daha çok sûfî kim-liği ile tanınan İmâm-ı Rabbânî de başta Mektûbât adlı meşhur eseri olmak üzere diğer risâle tarzı eserlerinde ictihad konusuna geniş yer vermiştir. Bahsi geçen eserlerde ictihadla ilgili konuların hemen hemen hepsine temas eden İmâm-ı Rabbânî, ictihadın sadece İslâm hukukunu ilgilendiren yönleriyle yetinmemiş, ayrıca geçmiş şeriatlarden örneklendirmeler yaparak konuya geniş perspektif kazandırmıştır. Özellikle onun, İslâm tarihinde Kırtas Vakası diye bilinen; Hz. Peygamber’in ölüm hastalığında kağıt istemesine karşılık ashabın olumlu cevap vermemesi hadisesi ile Sıffin Savaşı’nı ictihadî zemine oturtması ashab üzerinden büyük bir töhmeti kaldırması bakımından önem-lidir. Çalışmamızda, İmâm-ı Rabbânî’nin ictihad ve taklide dair tasav-vurlarının okuyuculara farklı perspektif kazandırmasına katkıda bulunması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İctihad, Taklid, İsabet, Hata, Kırtas Olayı, Sıffin Savaşı

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî. Keşfü’l-esrâr. 4 Cilt. İstanbul: Şirketi Sahâfiye-i Osmaniye Matbaası, 1307/1890.
• Alâî, Ebû Saîd. İcmâlü’l-isâbe fî akvâli’s-sahâbe. thk. M. Süleyman Aşkar. Kuveyt: Cemiyyetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1407/1986.
• Abaydın Cesur, Meryem. İmâm-ı Rabbânî’nin Kur’ân Ayetlerini Te’vîli, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: 2019.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd. Envâru’t-Tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-‘Arabî, 1418/1997.
• Buhari, Muhammed b. İsmâîl. Sahîh. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1434/2013.
• Ali Haydar Efendi. Usûl-i Fıkıh Dersleri. İstanbul: el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. et-Telhîs. thk. Abdullah en-Nebâlî ve Beşîr Ahmed el-Ömerî. 3. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
• Debûsî, Ebû Zeyd. Takvîmü’l-edille. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Ebu davut es-Sicistânî. es-Sünen. el-Mektebetü’l-Asriyye, 1435/2014.
• Ebû Tâlib el-Mekkî. el-Hidâye ilâ bülûği'n-nihâye. 13 Cilt. Şârika: Mecmûatü Buhûsi'l-Kitâb ve's-Sünne, 1429/2008.
• el-Leknevî, Muhammed Abdülhalîm. Kameru’l-akmâr. Pakistan: Mektebetü’l-Büşrâ, 4. Basım, 1433/2012.
• el-Minyâvî, Abdüllatîf. eş-Şerhü’l-kebîr li Muhtasari’l-usûl min ‘ilmi’l-usûl. Mısır: el-Mektebetü’ş-Şâmile, 1432/2011.
• Gazâlî, Ebû Hâmid. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdüsselâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1993.
• Hâdimî, Ebû Saîd. Mecâmiu’l-hakâik. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1437/2016.
• Hâlid b. Müsâid er-Ruveyti. et-Temezhüb. Riyâd: Darü’t-Tedmüriyye, 1434/2013.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn. et-Temhîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî ve Muhammed Abdülkebîr el-Bekrî. 24 Cilt. Mağrib: Vizâretü Umûmi’l-Evkâfi ve’ş-Şüʾûni’l-İslâmiyye, 1387/1967.
• İbn Abdülber. el-İstîâb. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1413/1992.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1404/1984.
• İbn Hacer el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İbn Hacer el-Heytemî. es-Savâiku’l-muhrika, thk. Abdurrahman b. Abdullah et-Türkî ve Kâmil Muhammed el-Harrât. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. İʿlâmü’l-müvakkiîn. thk. Ebû Ubeyd. 4 Cilt. Riyâd: Memleketü’l-Arabiyye e’s-Suûdiyye, 1423/2002.
• İbn Kutluboğa. Hülâsatü’l-efkâr. thk. Hâfız Senâullah ez-Zâhidî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1424/2003.
• İbnü’l-Esîr. Üsdü’l-gâbe. thk. Ali Muhammed Muavvaz v.d. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İmâm-ı Rabbânî. Mebde’ ve Meâd, İstanbul: Hakikat Kitapevi, 1432/2011.
• İmâm-ı Rabbânî. Mektûbât. nşr. Arif Nevşâhî. 5 Cilt. İstanbul: Erkam Yayınları, 1439/2018.
• Kâtip Çelebi. Keşfü'z-zunûn, Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi'l-‘Arabî, 1941.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrahim. et-Taʿarruf, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-Ahkâmi’l-Kurʾân. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l Kütübi’l-Mısrıyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Molla Cîven, Ahmed b. Ebî Saîd el-Leknevî. Nûru’l-envâr. Pakistan: Mektebetü’l-Büşrâ, 4. Basım, 1432/2011.
• Molla Fenârî. Fusûlü’l-bedâi‘. thk. Muhammed Hüseyn Muhammed Hasan İsmâîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Molla Hüsrev. Mirâtü’l-usûl. 2 Cilt. İstanbul: Fazilet Neşriyat, ts.
• Muhammed b. Ebû Bekir er-Râzî. Muhtâru’s-sıhâh. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1435/2014.
• Müsâid b. Süleyman et-Tayyâr. et-Tahrîr fî usûli’t-tefsîr. Cidde: Ma‘hedü İmâm Şâtıbî, 1435/2014.
• Müslim b. Haccâc. Sahîh. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1435/2014.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Medârikü’t-Tenzîl ve hakâikü’t-te’vîl. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 6. Basım, 1434/2013.
• Nesefî. Menâr. İstanbul: Fazilet Neşriyat, ts.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen. Kenzü’l-vusûl. 4 Cilt. İstanbul: Şirketi Sahâfiye-i Osmaniye Matbaası, 1308/1890.
• Reşat Öngören, Bir Bilgi Kaynağı Olarak Tasavvufta Keşfin Önemi. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2002).
• Râzî, Fahreddîn. el-Mahsûl. thk. Tâhâ Câbir el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1418/1997.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-‘Arabî, 1420/1999.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. Mısır: Dâru’l-Maârif, 1969.
• Sadruşşerîa, Ubeydullâh b. Mes‘ûd. et-Tavdîh. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü Muhammed Ali Sabîh, 1376/1957.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme. Usûl. thk. Ebû’l-Vefâ el-Afğânî. 2 Cilt. Haydarâbâd: Dârü’l-Meʻârif en-Nuʻmâniyye, 1395/1975.
• Sübkî, Ebû Nasr. Kitâbü’l-İbhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1984.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-Müvâfakât. 7 Cilt. Mısır: Dâru İbn ‘Affân, 1417/1996.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed. Fethu’l-kadîr. 6 Cilt. Dımaşk: Dâru İbni Kesîr, 1414/1993.
• Taberî, İbn Cerîr. Câmi‘u'l-beyân ʿan te'vîli âyi'l-Kur'ân. 24 Cilt. Mekke: Dâru’t-Terbiyeti ve’t-Türâs, ts.
• Üsmendî, Ebü’l-Feth. Bezlü’n-nazar fî’l-usûl. thk. Muhammed Zekî Abdülber. Kahire: Mektebetü’t-Türâs, 1413/1992.
• Zebîdî, Ahmed b. Ahmed. Tecrîd-i Sarîh Tercümesi ve Şerhi. trc. Ahmat Naim. 8. Cilt. İstanbul: İleri Basım Matbaacılık A.Ş, 1440/2019.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. Dâru’l-Kütübî, 1415/1994.
• Zuhaylî, Muhammed Mustafâ. Kitâbü’l-Vecîz. Dımaşk: Dâru’l-Hayr, 2. Basım, 1427/2006.