Osmanlı kültür coğrafyasında Batı Trakya ve Batı Trakyalı divan şairleri

Year 2021, Issue: 25, 637 - 663, 21.12.2021

Amet Molla Memet

https://doi.org/10.29000/rumelide.1036592

Abstract

Klasik Türk şiirinin gelişmesinde Rumelili şairler mühim bir yer tutar. İstanbul’un fethinden önce Bursa, Gelibolu, Edirne gibi şehirlerle beraber; Serez, Selanik, Yenice Vardar, Üsküp, Manastır, Filibe gibi Rumeli şehirleri de önemli kültür merkezleri olmuştur. Bu kültür coğrafyası arasında Batı Trakya da yer alır. Meriç ve Karasu nehirlerinin arasında kalan, Dimetoka ve Ferecik’i de içine alan Dedeağaç merkezli Evros, Gümülcine merkezli Rodop ve İskeçe illerinden oluşan Batı Trakya günümüzde Yunanistan sınırlarında bulunmaktadır. Batı Trakya Anadolu’nun Avrupa’ya açılan kapısıdır. Fethine 1359’da başlanıp 1373 yılında tamamlamış ve 1912’ye kadar beş buçuk asır Türk idaresinde kalmıştır. Fetihlerin batıya doğru ilerlemesi, daha büyük ve stratejik şehirlerin merkez edinilmesiyle ilk cazibesini kaybeden bölge bir geçiş güzergâhı hüviyetine bürünmüştür. Buna rağmen tekke ve medrese gibi iç dinamikleriyle canlı bir sosyokültürel hayata sahip olup; din, ilim, sanat, edebiyat ve siyaset alanlarında pek çok kişiyi yetiştirmiştir. İki bölümden oluşan bu makalenin ilk kısmında Dimetoka, Ferecik, Gümülcine ve İskeçe kasabalarının kısa tarihi, kültür ve edebiyat muhitlerinin oluşmasına tesir eden kişi ve kurumları zikredilmiştir. İkinci bölümde ise bu kasabaların fethinden kaybına kadar orada doğmuş şairler tanıtılmaya çalışılmıştır. Şairlerin tespiti için başta şair tezkireleri, ikincil biyografik kaynaklar, akademik çalışmalar ve yazma eser kütüphaneleri taranmıştır. Mukayeseli okumalar yapılarak şairlerin aileleri, eğitimleri, meslekleri, tasavvufi yönleri, seyahatleri gibi hayatlarına dair detaylar doğru ve muhtasar bir şekilde ortaya konulup hatalı bilgiler tashih edilmiştir. Ayrıca şiirlerinden örnek bölümler sunularak şairlik yönleri gösterilmiş ve eserlerinin vaziyeti hakkında bilgi verilerek yeni araştırmaların gerçekleşmesine imkân sağlanmıştır.

Keywords

Osmanlı Kültür Coğrafyası, Batı Trakya Şehirleri, Divan Şiiri, Batı Trakyalı Şairler

Western Thrace in the Ottoman cultural geography and Western Thracian divan poets

Abstract

Rumelian poets have an important place in the development of classical Turkish poetry. Before the conquest of Istanbul, together with cities such as Bursa, Gelibolu, and Edirne; Rumeli cities such as Serres, Thessaloniki, Giannitsa, Skopje, Manastir, and Plovdiv also became important cultural centers. Among this cultural geography is Western Thrace. Western Thrace which is located between the Maritsa and Nestos rivers, consisting of Alexandroupoli based Evros, which also includes Didymoteicho and Ferres, Komotini centered Rhodope and Xanthi, is located in the borders of Greece today. Western Thrace is the gateway of Anatolia to Europe. Its conquest started in 1359 and was completed in 1373, and remained under Turkish rule for five and a half centuries until 1912. The region, which lost its first attraction with the progress of the conquests to the west, larger and strategic cities, became a transit route. Despite this, it has a vibrant socio-cultural life with its internal dynamics such as tekke and madrasah, which have educated many people in the fields of religion, science, art, literature, and politics. In the first part of this two-part article, the brief history of the towns Didymoteicho, Ferres, Komotini, and Xanthi, the people, and institutions that influenced the formation of their cultural and literary circle are mentioned. In the second part, poets who were born there from the conquest of these towns until their loss was tried to be introduced. To identify the poets, primarily poet biographical sources, academic studies, and manuscript libraries were scanned. By making comparative readings, the details of the lives of the poets such as their families, education, professions, mystical aspects, travels were revealed correctly and concisely, and erroneous information was corrected. In addition, by presenting sample sections from their poems, their poetic aspects were shown, and by giving information about the state of their works, it was made possible to carry out new researches.

Keywords

Ottoman Cultural Geography, West Thracian Cities, Divan Poem, West Thracian Poets

References

• Abdal, S. (2019). Divan. (Haz. H. D. Gümüşoğlu). İstanbul: Dörtkapı.
• Ağanoğlu, H. Y., Bayram, S., & Yıldıztaş, M. (2009). Osmanlı Belgelerinde Batı Trakya. İstanbul: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
• Ahdî, B. (2018). Gülşen-i Şu'arâ. (Haz. S. Solmaz). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-201251/ahdi-gulsen-i-suara.html (Erişim Tarihi: 19.06.2020)
• Akpınar, T. (2004). "Rıfkı Melûl Meriç". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXIX, 191-192. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Aksoyak, İ. H., & Kaplan, Y. (2014). "Abdülvâsî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasii-abdulvasi-abdulvasi-vasii (Erişim Tarihi: 26.09.2020)
• Ârif, H. B. (2019). Tezkiretü'ş-Şu'arâ. (Haz. M. N. Çınar). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-240610/seyhulislam-arif-hikmet-bey-tezkiresi.html (Erişim Tarihi: 13.06.2020)
• Arslan, M. (2008). Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri I. İstanbul: Çamlıca.
• Aslan, Ü. (2014). "Çarhacı". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/carhaci-seyh-ahmed-efendi (Erişim Tarihi: 19.09.2020)
• Atâî, N. (1989). Hadâiku'l-Hakâik fî Tekmileti'ş-Şakâik, Şakâik-i Nu'mâniye ve Zeyilleri. (Haz. A. Özcan). İstanbul: Çağrı.
• Ayvansarâyî, H. H. (2017). Vefeyât-ı Ayvansarâyî (Haz. R. Ekinci). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194287/vefeyat-i-ayvansarayi.html (Erişim Tarihi: 31.05.2020)
• Bâdî, A. E. (2014). Riyâz-ı Belde-i Edirne. (Haz. N. Adıgüzel, & R. Gündoğdu). Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Baş, H. (2005). Unutulan Batı Trakya Türkleri. İzmir: Umay.
• Beyânî, M. (1997). Tezkiretü'ş-Şu'arâ. (Haz. İ. Kutluk). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Bıçakçı, İ. (2003). Yunanistan'da Türk Mimarî Eserleri. İstanbul: İSAR Vakfı.
• Bozcu, F. (2017). 14.-15. Yüzyıl Erken Dönem Osmanlı Tarihinde Bir Saray Şehri: Dimetoka. Yüksek Lisans Tezi, Başakşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ceyhan, A. (2000). Ahmed Muhtar Beyin Şair Hanımlarımız Adlı Eseri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi(8), 299-350.
• Cin, H. (2019). "Mehmet Sıtkı". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mehmet-sitki (Erişim Tarihi: 24.09.2020)
• Çakar, S. (2018). Esat İleri (Hayatı ve Faaliyetleri). Yüksek Lisans Tezi, İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Çelebi, Â. (2010). Meşâ'iru'ş-Şu'arâ. (Haz. F. Kılıç). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Çeltik, H. (2013). Rumeli Şairlerinin Şiir Dünyası. Ankara: Kurgan Edebiyat.
• Dinçer, F. (2017). Rıfkı Melûl Meriç'in Yayımlanmamış Rubaileri. Tullis: The Journal of Turkic Language and Literature Surveys, II(2), 52-76.
• Eren, H. (2001). Osmanlı Mirası Bir Medrese Örneği Gümülcine Medrese-i Hayriyesi. H. Y. Nuhoğlu (Ed.), Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi içinde (ss. 57-62). İstanbul: IRCICA.
• Eren, H., & Türe, İ. (2017). Mühimme Defterlerinde Gümülcine. İstanbul: BALMED.
• Ergün, S. N. (1955). Bektâşî Şairleri ve Nefesleri. İstanbul: Maarif Kütüphanesi.
• Ergün, S. N. (Tarihsiz). Türk Şairleri. İstanbul.
• Erünsal, İ. E. (2004). XV-XVI. Asır Osmanlı Zendeka ve İlhad Tarihine Bir Katkı. Osmanlı Araştırmaları, 24, 127-157.
• Esad, M. (1904). "Selânik Sâl Cedîd Meymenet Bedîd", Asır Gazetesi(868). (21 Mart 1904). Selanik. http://www.osmanlicagazeteler.org/incele.php?id=7203,%20900&gor=Metin (Erişim Tarihi: 05.05.2021)
• Esad, M. (1911). Reşâhat-ı Hikemiyye. İBB Atatürk Kitaplığı, No. OE TK 2256, http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/kutuphane3/kitablar/540005300052000520005100095001140011500069.pdf (Erişim Tarihi: 25.09.2020).
• Esad, M. (1914). Cihâd-ı Ekber. İzmir: Ahenk Matbaası.
• Esad, M. (1916). Hilâl-i Ahmer. İzmir: Keşişyan Matbaası.
• Esad, M. (1922). Düşündüklerim, Dileklerim, Emeklerim. Manisa: İnkılâp Gazetesi Matbaası.
• Esad, M. (1923). Halk Şiirleri. İstanbul: Teşbuat Matbaası.
• Esad, M. (1924). Türk Dilinde Kinâyât. İzmir: Nazif Mustafa Matbaası.
• Esad, M. (1924b). Verin Zavallılara. İzmir: Nafiz Mustafa Matbaası.
• Esad, M. (1925). Türk Dilinde Darb-ı Meseller. İzmir: Ahenk Matbaası.
• Esad, M. (1934). Bu Suya Sen de Eğil. İzmir: Suhûlet Matbaası.
• Esad, M. (1945). Hadis-i Şerîf Tercümesi. İzmir: İstanbul Matbaası.
• Esad, M. (1947). Sözlerin Özü Atalar Sözü. İzmir: Suhûlet Matbaası.
• Esad, M. (1954). Rahmetli İmam Birgivî. İzmir: Hür Efe Matbaası.
• Esad, M. E. (2018). Bağçe-i Safâ Endûz. (Haz. R. Oğraş). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-212024/esad-mehmed-efendi-bagce-i-safa-enduz.html (Erişim Tarihi: 01.03.2020)
• Everdi, E., Kutlu, M., & Kara, İ. (Dü). (1980). "Dürrî Gümülcinevî". Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, II, 400. İstanbul: Dergâh.
• Eyice, S. (1993). "Çelebi Sultan Mehmed Camii". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VIII, 262-263. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Fatin, D. (2017). Hâtimetü'l-Eş'âr. (Haz. Ö. Çiftçi). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195831/fatin-tezkiresi.html (Erişim Tarihi: 26.01.2020)
• Gümüşatam, G. (2017). Erken Dönem Söz Derlemeleri İçin Kaynak Olarak Esad Efendi'nin Türk Dilinde Darb-ı Meseller Yayını. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, X(51), 68-81.
• Gümüşoğlu, H. D. (2012). 15. Yüzyıl Bektâşîliğinde Sâdık Abdal Örneği. Alevîlik-Bektâşîlik Araştırmaları Dergisi(5), 1-25.
• Gürbüz, İ. A. (Dü.). (2018). Mecmûa'atü'l-Letâif ve Sandukatu'l-Maârif. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-203807/mecmuatul-letaif-ve-sandukatul-maarif.html (Erişim Tarihi: 10.02.2020)
• Hadîdî. (1991). Tevârih-i Âl-i Osman. (Haz. N. Öztürk). İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Halaçoğlu, Y., & Eren, H. (1992). "Batı Trakya". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, V, 144-147. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İnal, İ. M. (2002). Son Asır Türk Şairleri. (Haz. İ. Baştuğ). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• İnal, İ. M. (2013). Son Asır Türk Şairleri. (Haz. A. Celepoğlu). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• İpekten, H., İsen, M., Toparlı, R., Okçu, N., & Karabey, T. (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• İsen, M. (1997). Ötelerden Bir Ses. Ankara: Akçağ.....................
• Kabîlî. (2018). Sultân-ı Hubâna Münâsib Eş'âr. (Haz. M. Gürbüz). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208513/sulan-i-bana--munasib-esar.html (Erişim Tarihi: 10.02.2020)
• Kalyon, A. (2011). Peşteli Hisâlî Metâli'u'n-Nezâ'ir (II. Cilt) İnceleme Metin. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kara, M. (2003). Rıfkı Melûl Meriç; Doğumunun 100. Yılında Melûl Bir Sanatçı. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XII(1), 1-27.
• Kaya, D. (2016). Ali Rıza Öge'nin Bektâşî Şairleri Antolojisinde Yer Alan Şairler. Alevilik Araştırmaları Dergisi, I(12), 211-297.
• Kayabaşı, B. (1997). Kâf-zâde Fâizî'nin Zübdetü'l-Eş'âr'ı. Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Kiel, M. (1994). "Dimetoka". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, IX, 305-308. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kiel, M. (1995). "Ferecik". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XII, 371-373. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kiel, M. (1996). "Gümülcine". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XIV, 268-279. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kiel, M. (2000). "İskeçe". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXII, 553-555. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kılıç, A. (2012). Guzât Vakıflarına Bir Örnek: Gümülcine’de Gazi Evrenos Bey Vakfı. Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu içinde (ss. 259-276). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Kılıç, İ. (2010). Gümülcineli Dürrî Divanı. Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Kınalızâde, H. Ç. (2017). Tezkiretü'ş-Şu'arâ. (Haz. A. S. Eyduran). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194494/kinalizade-hasan-celebi-tezkiretus-s-uara.html (Erişim Tarihi: 10.02.2020)
• Koca, Ş. (2005). Bektâşîlik ve Bektâşî Dergâhları. İstanbul: Cem Vakfı.
• Koca, T. (1990). Bektâşî Nefesleri ve Şairleri. İstanbul: Maarif Kütüphanesi Matbaası.
• Köksal, M. F. (2015). "Silahdâr Seyyid Mehmed Paşa". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mehmed-silahdar-seyyid-mehmed-pasa (Erişim Tarihi: 26.09.2020)
• Latîfî. (2000). Tezkiretü'ş-Şu'arâ ve Tabsıratü'n-Nuzamâ. (Haz. R. Canım). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Mecdî, M. E. (1989). Hadâiku'ş-Şakâik, Şakâik-i Nu'mâniye ve Zeyilleri. (Haz. A. Özcan). İstanbul: Çağrı.
• Meriç, R. M. (1928). İnkıraz. Ankara: Hakimiyet-i Milliye Matbaası.
• Meriç, R. M. (1937). Türk Tezyinî Sanatları. İstanbul: Güzel Sanatlar Akademisi Neşriyatı.
• Meriç, R. M. (1951). Rubaiyyât-ı Melûl. (Haz. H. Z. Ülken). İstanbul: Millî Mecmua.
• Meriç, R. M. (1953). Türk Nakış Sanatı Tarihi I. Cilt: Vesikalar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk Ve İslam Sanatları Enstitüsü.
• Meriç, R. M. (1954). Türk Cilt Sanatı Tarihi Araştırmaları. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Enstitüsü.
• Meriç, R. M. (1965). Mimar Sinan Hayatı, Eseri I. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Morkoç, E. (2003). Eğirdirli Hacı Kemal'in Câmi'u'n-Nezâir'i. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Nazmî, E. (2017). Mecma'u'n-Nezâir. (Haz. M. F. Köksal). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195954/mecmaun-nezair-edirneli-nazmi.html (Erişim Tarihi: 10.01.2020)
• Ocak, A. Y. (1992). "Balım Sultan". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, V, 17-18. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özcan, A. (1993). "Çarhacı". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VIII, 229-230. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özmen, İ. (1998). Alevî-Bektâşî Şiirleri Antolojisi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Öztürk, N. (1989). Ferecik’in Süleyman Paşa Tarafından Fethine Dair. Türklük Araştırmaları Dergisi, 1988(2), 135-145.
• Parlak, C. (2013). XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gümülcine Şehrinin İktisadî Durumu Üzerine Tespitler. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, III(6), 85-120.
• Parlak, C. (2018). Defterdâr Ahmed Efendi Vakfı’nın Gümülcine’deki Mülkleri. C. Eraslan, C. Bayram, & N. Erdem (Ed.), Balkanlarda Türk Kültürü: Batı Trakya Uluslararası Sempozyumu içinde (ss. 23-53). İstanbul: Türk Ocağı.
• Pervâne, B. (2017). Mecmuatü'n-Nezâir. (Haz. K. A. Gıynaş). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194492/pervane-bey-mecmuasi.html (Erişim Tarihi: 10.02.2020)
• Rif'at, İ. (2019). Âyine-i Zafer. (Haz. H. Koç, B. Kesik, & M. Büyükada). Ankara: Akçağ.
• Riyâzî, M. E. (2017). Riyâzü'ş-Şu'arâ. (Haz. N. Açıkgöz). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-191371/riyazi-riyazus-suaratezkiretus-suara.html (Erişim Tarihi: 18.06.2020)
• Sami, Ş. (1316/1898). Kâmusu'l-A'lâm. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Sehî, B. (1998). Heşt Behişt. (Haz. M. İsen). Ankara: Akçağ.
• Sezgin, İ. (2015). Osmanlıların Rumeli'ye Geçişi ve İlk Fetihler. Yeni Türkiye(69), 3948-3953.
• Sıdkî, M. (1319/1902). Leylâk. İstanbul: Asır Matbaa ve Kütüphanesi.
• Sıdkî, M. (1327/1911). Hüsn-i Melûl. Edirne: Yako Levi Matbaası.
• Soileu, M. (2014). Sâdık Abdal Divan'ında Bektâşîliğin Teşekkülü. S. Akkuş, H. Şahin, M. M. Dündar, H. Kartaloğlu, & F. Doğruyol (Ed.), Uluslararası Alevî-Bektâşî Klasikleri Sempozyumu içinde (ss. 79-88). Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Süreyya, M. (1996). Sicill-i Osmanî. (Haz. N. Akbayar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Şahin, H. (2009). "Seyyid Ali Sultan". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXVII, 48-50. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Tahir, M. (1972). Osmanlı Müellifleri. (Haz. A. F. Yavuz, & İ. Özen). İstanbul: Meral.
• Tan, B. (2014). "Sâdık Abdal". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-etay/sadik-abdal (Erişim Tarihi: 23.09.2020)
• Tanman, M. B. (1989). "Akbıyık Mescidi ve Tekkesi". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, II, 222-223. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Tanyıldız, A. (2014). "Visâlî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/visali-visali-celebi-dimetokali (Erişim Tarihi: 28.09.2020)
• TBMM Yasama Organı Üyelerinin Tercüme-i Halleri Arama Motoru. https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/milletvekillerimizeski.sonuc?adi=&soyadi=&il=&meclis=1-1&kelime (Erişim Tarihi: 25.09.2020) Tevfik, M. (2017). Kâfile-i Şu'arâ. (Haz. F. S. Oğuz, H. Koncu, & M. Çakır). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196469/mehmed-tevfik-kafile-i-su39ara.html (Erişim Tarihi: 23.06.2020)
• Tevfikoğlu, M. (1979). Ölümünün Onbeşinci Yılında Rıfkı Melûl Meriç'in Şiirleri. Türk Kültürü, XVII(196), 15-26.
• Tevfikoğlu, M. (1986). Rıfkı Melûl Meriç. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Timurtaş, F. K. (1964). Rıfkı Melûl Meriç. Türk Kültürü, II(17), 51.
• Tıraş, Y. C., & Ertürk, H. İ. (2017). Gümülcineli Esad Efendi ve Türk Dilinde Kinâyât Adlı Eseri. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, III(2), 235-258.
• Tuğlacı, P. (1985). Osmanlı Şehirleri. İstanbul: Milliyet.
• Tuman, M. N. (2001). Tuhfe-i Nâilî. (Haz. C. Kurnaz, & M. Tatcı). Ankara: Bizim Büro.
• Tunalı, A. C. (2007). Kurtuluş Savaşında Esat Efendi (İleri). Tarih Araştırmaları Dergisi, XXVI(41), 81-100.
• Ülken, H. Z. (1964). Rıfkı Melûl Meriç. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XII, 135-137.
• Yalçın, M. (Dü.). (2010). Tanzimattan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi. İstanbul: Yapı Kredi.
• Yazar, İ. (2007). Dürrî'nin Şehrengizinden Gümülcine'ye Bakış. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, II(2), 770-789.
• Yazar, İ. (2009). Dürrî'nin Moton Şehrengizi. ERDEM Atatürk Kültür Merkezi Dergisi(55), 175-190.
• Yıldız, T. (2015). "Pâkî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/paki (Erişim Tarihi: 23.09.2020)