Türkçe Sözlük’te at- fiiliyle kurulan anlamca kaynaşmış ve deyimleşmiş birleşik fiiller

Year 2022, Issue: 26, 64 - 89, 21.02.2022

Sıla Gen Kaya

https://doi.org/10.29000/rumelide.1073840

Abstract

Bir isim unsuru ve at- fiiliyle kurulan birleşik fiiller bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Bu fiil ile oluşturulan birleşikler Korkmaz’ın ifadesiyle “anlamca kaynaşmış ve deyimleşmiş” olarak adlandırılmaktadır (Korkmaz, 1998, s. 5; 2007a, s. 46-47; 2007b, s. 153). Çalışmada, birleşik fiil ve yardımcı fiile ilişkin çeşitli görüşler aktarılmış; at- fiiliyle kurulan anlamca kaynaşmış ve deyimleşmiş birleşik fiillerin Türkçe Sözlük’te (2011) yer alan tanımları ile birlikte bir dökümü verilmiş; söz konusu birleşikler isim unsurunun kökeni ve fiil-tamlayıcı ilişkisi bakımından incelenmiş ve sayısal veriler ışığında değerlendirilmiştir. Çalışmanın örneklemini Türkçe Sözlük’te (2011) at- fiili ile kurulan anlamca kaynaşmış ve deyimleşmiş birleşik fiiller oluşturmuştur. Veri toplama aşamasında Türkçe Sözlük (2011) taranarak bu fiille kurulmuş olan anlamca kaynaşmış ve deyimleşmiş birleşik fiiller derlenmiştir. At- fiili ile kurulan birleşiklerde kullanılan yabancı unsurların yoğunluğu hakkında fikir vermesi amacıyla söz konusu birleşik fiiller isim unsurunun kökeni açısından değerlendirilmiştir. At- fiili, Türkiye Türkçesinde kullanılan çok anlamlı fiillerden biridir. Fiillerin çok anlamlılık kazanmasında etkili olan nedenlerden biri fiillerin istemi yani tamlayıcılarıdır (Doğan, 2011, s. 94-107). At- fiilinin birlikte kullanıldığı tamlayıcıyla olan ilişkilerinin ortaya çıkmasını sağlamak amacıyla fiil-tamlayıcı ilişkisi üzerinde durulmuştur. Çalışmanın amacı, at- fiili ile kurulan anlamca kaynaşmış ve deyimleşmiş birleşik fiillerin dökümünü yaparak söz konusu birleşikleri isim unsurunun kökeni ve fiil-tamlayıcı ilişkisi yönünden incelemek, bu fiilin ve isim unsurlarının birleşik yapılar içerisindeki isteme dayalı anlamsal ve söz dizimsel kullanım özelliklerini yansıtmaktır.

Keywords

Birleşik fiil, anlamca kaynaşmış ve deyimleşmiş birleşik fiil, tamlayıcı, fiil-tamlayıcı ilişkisi

Semantically fused and idiomatized compound verbs formed with the verb at- in Türkçe Sözlük

Abstract

Compound verbs formed with a noun and the verb at- constitute the subject of this study. Compounds formed with this verb are called " semantically fused and idiomatized" in Korkmaz's words (Korkmaz, 1998, p. 5; 2007a, pp. 46-47; 2007b, p. 153). In the study, various opinions about the compound verb and auxiliary verb have been given; an inventory of the " semantically fused and idiomatized" compound verbs, which are formed with the verb at- , together with their definitions in Türkçe Sözlük (2011) is given; the aforementioned compounds were examined in terms of the etymology of the noun and the verb-complement relationship. The sample of the study consists of compound verbs that have been formed with the verb at- in Türkçe Sözlük (2011), which are semantically fused and idiomatized. During the data collection, the compound verbs that were formed with this verb in Türkçe Sözlük (2011) were collected. In order to give an idea about the intensity of the foreign elements used in the compounds formed with the verb at-, these compound verbs were evaluated in terms of the etymology of the noun element. The verb at- is one of the polysemous verbs used in Turkish. One of the reasons that are effective in verbs gaining polysemy is the verbs' valency, that is, their complements (Doğan, 2011, pp. 94-107). In order to reveal the relations with the complement in which the verb at- is used together, verb-complement relationship is emphasized. The aim of the study is to analyze the semantically fused and idiomatized compound verbs in terms of the etymology of the noun and verb-complement relationship formed with the verb at- and to reflect the semantic and syntactic usage features of this verb within compound.

Keywords

Compound verb, semantically fused and idiomatized compound verb, complement, verb-complement relationship

References

• Banguoğlu, Tahsin (2004). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baydar, Turgut (2013). İsim + yardımcı fiil şeklinde oluşan birleşik fiiller üzerine [Elektronik versiyon]. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 49, 55-66.
• Bilgegil, Kaya (1984). Türkçe dilbilgisi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Clauson, Gerard (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. London: Oxford University Press.
• Deny, Jean (1941). Türk dili grameri. İstanbul: İstanbul Maarif Matbaası.
• Dilmen, İbrahim Necmi (1930). Türkçe gramer. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi.
• Doğan, Nuh (2011). Türkiye Türkçesi fiillerinde isteme göre anlam değişiklikleri. Doktora Tezi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• Doğan, Ahmet Turan (2017). Türkiye Türkçesinde yardımcı fiiller üzerine. International Journal of Language Academy, 5/7, 192-221.
• Ediskun, Haydar (1999). Türk dilbilgisi sesbilgisi – biçimbilgisi – cümlebilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eren, Hasan (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Ergin, Muharrem (2009). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
• Gencan, Tahir Nejat (1979). Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1991). Türk dilinde fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hatiboğlu, Vecihe (1972). Türkçenin sözdizimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kahraman, Tahir (1996). Çağdaş Türkiye Türkçesindeki fiillerin durum ekli tamlayıcıları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, Günay (2012). Türkçenin dil bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karaağaç, Günay (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, Leylâ (1997). Fiil-tamlayıcı ilişkisi üzerine [Elektronik versiyon]. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 1997/II, 549; 209-213.
• Karahan, Leylâ (1999). Türkçenin söz dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karahan, Leylâ (2008). Türkçenin söz dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (1998). Türkçede birleşik fiiller ve anlam kaymaları [Elektronik versiyon]. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 1998/II, 559, 3-14.
• Korkmaz, Zeynep (2007a). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2007b). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, Abdurrahman (1999). Türkçede fiil tamlayıcı ilişkisi ve fiillerin istem değiştirmesi [Elektronik versiyon]. Arayışlar – İnsan Bilimleri Araştırmaları, 1, 125-143.
• Özkan, Abdurrahman (2011). Eski Anadolu Türkçesindeki bazı fiillerin hâl ekli tamlayıcıları ve bu tamlayıcılarda zaman içinde görülen değişiklikler [Elektronik versiyon]. Turkish Studies,6/1,521-532.
• Özmen, Mehmet (2013). Türkçenin sözdizimi. Adana: Karahan Kitabevi.
• Öztürk, Deniz (2018). Türkiye Türkçesinde anlamca kaynaşmış-deyimleşmiş birleşik fiiller.Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Subaşı Uzun, Leyla (1991). Deyimleşme ve Türkçede deyimleşme dereceleri [Elektronik versiyon].Dilbilim Araştırmaları, 2, 29-39.
• Tietze, Andreas (2016-2020). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (I-X) (Semih Tezcan [I-IV,VII, IX], Emine Yılmaz ve Nurettin Demir, Ed.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi. Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zeynalov, Ferhad (1986). Türk dillerinde birleşik eylem meselesi [Elektronik versiyon]. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 24, 455-468.
• Zülfikar, Hamza (2009). Dünden bugüne Türkçe [Elektronik versiyon]. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, XCVII/689, 435-443.