Hayru’l-Buldan (Oş) Risalesi (çeviri yazı, ses bilgisi, şekil bilgisi)

Year 2022, Issue: 26, 300 - 321, 21.02.2022

Recep Yürümez Ünal Aldemir

https://doi.org/10.29000/rumelide.1073919

Abstract

Türk İslam edebiyatında, geniş yazım alanı ve pek çok örneğiyle karşımıza çıkan fazilet-nâmeler genel olarak şehirlerin faziletlerini anlatan eserlerdir. Bu eserler, İslam medeniyeti için önemli olan şehirlerle ilgili menkıbeleri barındırmaktadır. Bu tür eserlerin Çağatayca yazılmış örneklerinden olan Hayru’l-Buldan Risalesi (Oş Risalesi) de Kırgızistan’ın güneybatısında bulunan ve günümüzde ülkenin ikinci büyük şehri olan Oş şehrinin faziletlerini anlatmaktadır. Oş şehri kadim bir medeniyet merkezi olmasının yanı sıra Doğu Türkistan ile Batı Türkistan arasında geçiş noktası olması ve Fergana Vadisi’nin doğuda başlangıç noktası olması hasebiyle coğrafi olarak da önemlidir. Çağatayca dönemine ait bir eser olan Hayru’l-Buldan Risalesi (Oş Risalesi) 26 varaktır ve her sayfada 6 satır bulunmaktadır. Eser, 12.5x7.5 cm çapındadır. Eserin yazarı Molla Ömer (Omar) Uzak’tır ancak ne zaman yazıldığı ile ilgili metinde herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Söz konusu çalışmamızda eserin çeviri yazısı yapılmış ve eser, ses ve şekil yönüyle incelenmiştir. Bu yolla eserdeki dil hususiyetleri ortaya konmaya çalışılmış Türk lehçelerine de ışık tutacak bazı dil özellikleri üzerinde de özellikle durulmuştur. Metin içerik olarak incelendiğinde ise Oş’un dini açıdan önemini vurgulamak için birçok peygamberden nakillere yer verildiği hatta Hz. Peygamber’den hadis olarak da şehir ile ilgili nakillerde bulunulduğu görülmektedir. Bu çalışma ile el yazması, öncelikle Çağatayca üzerine çalışmalar yapan araştırmacılar olmak üzere Türk dili ve tarihi üzerine çalışmalar yapan/yapacak tüm araştırmacıların istifadesine sunulmuştur.

Keywords

Hayru’l- Buldan (Oş Risalesi), Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Çağatayca, Oş

Hayru'l-Buldan (Osh) Tractate (translation writing, phonetics, morphology)

Abstract

Fazilet-nâmes, which appear in Turkish-Islamic literature with their wide writing area and many examples, are generally works that describe the virtues of cities. These works contain legends about cities that are important for Islamic civilization. Hayru'l-Buldan Tractate (Osh Tractate), which is one of the examples of such works written in Chagatai, also describes the virtues of the city of Osh, which is located in the southwest of Kyrgyzstan and is the second largest city in the country today. In addition to being an ancient civilization center, Osh is also geographically important because it is a transition point between East Turkestan and West Turkistan and the Fergana Valley is the starting point in the east. Hayru'l-Buldan (Osh) Tractate, which is a work belonging to the Chagatai period, has 26 sheets and 6 lines on each page. The work is 12.5x7.5 cm in diameter. The author of the work is Molla Omer (Omar) Uzak, however, there is no information in the text about when it was written. In our study, the translation of the work was made and the work was examined in terms of sound and form. Thus the language features in the work have been tried to be revealed, and some language features that will shed light on the Turkish dialects have been especially emphasized. When the text is examined in terms of content, it is clear that there are narrations from many prophets in order to emphasize the religious importance of Osh, and even there are narrations about the city as hadiths from the Prophet Muhammad. With this study, the manuscript has been presented to the benefit of all researchers who work/will work on Turkish language and history, primarily those who work on Chagatai.

Keywords

Hayru, Phonology, Morphology, Chagatai, Osh

References

• Argunşah, M. (2018). Çağatay Türkçesi. Kesit, İstanbul.
• Brudnıy, D,. Eşmambet, K., (2017). Kırgız Masalları ve Efsaneleri. (Çev. Buyar, C., Ragibova, İ.). Bilge Kültür Sanat, İstanbul.
• Buyar, C., (2019). İpek Yolu Üzerinde Tarihî Bir Şehir: Oş. Kırgızistan Araştırmaları 2019, BYR Publıshıng House, Bişkek.
• Cumagulov, Ç., (2001). Oş Şehrinin Epigrafik Anıtları. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Çelik, F., (2020). Kırgızca ve Güney Sibirya Türk Lehçelerinde Ses Uyumunun Tipolojisi. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, Cilt 6, Sayı 14, ss. 470-490.
• Çengel, H. (2005). Kırgız Türkçesi Grameri. Akçağ, Ankara.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca El Kitabı. (Çev. Günay Karaağaç). Kesit, İstanbul.
• Eker, Ü., (2012). Seyyid Kasımî’nin Destanlarında Görülen Eski Anadolu Türkçesi Etkisi. Bozok Üniversitesi İlahiyat fakültesi, 2,2, ss. 63-84.
• Güzeldir, M. (2002). Abuşķa Lüġati (Girşiş, Metin, İndeks). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, Erzurum.
• Kara, M., (1998). Mahtumkulu’nun Şiirlerinde Çağatayca ve Oğuzca Unsurlar. Bilig /7 Güz, Ankara, ss. 131-135.
• Kaymaz, Z., (2002). Hoca Ahmet Yesevî’nin Hikmetlerindeki Oğuz Türkçesi Unsurları. Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 139, Ağustos, İstanbul, ss. 155-162.
• Kaymaz, Z., (2004). Çağatay Türkçesinde Oğuzca Unsurlar Üzerine. Amancolovskie çteniya, Öskemen, Kazakistan, ss. 204-210.
• Korkmaz, Z., (1972). Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler. Bilimsel Bildiriler, TDK, Ankara, ss. 433-446.
• Korkmaz, Z., (1995). Kâşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C.1, TDK, Yay. 629, Ankara, ss. 241-253.
• Rısbaev, S., Batırkulova, A., Uraimov, K., İbragimov, K., Mukambetova, A., Madumarov, M., (2016). Ala-Too Ulamışları. Biyiktik Plyus. 2. Cilt, Bişkek.
• Tekin, T., (2016). Orhon Türkçesi Grameri. TDK Yayınları, Ankara.
• Tolkun, S. (2006). Kırgız Türkçesinde -A elek Partisibi (Diğer Türk Lehçelerinde Görülmeyen Tipik Bir Sıfat-Fiil Eki). KTMÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 15, Bişkek, ss. 167-176.
• Ünal, İ,H,. (2000). Şehirlerin Faziletiyle İlgili Uydurma Hadisler Ve "Hayru'l-Buldan" Risalesi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41 (1), ss. 67-90.
• Ünlü, S,. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi, Konya.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri (6.Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Yılmaz, K., (2017). Türk İslam Edebiyatında Faziletnameler ve Mekke, Medine, Kudüs, Şam Üzerine Yazılmış Manzum Bir Faziletname. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 2, Bilecik, ss. 366-381.
• Yürümez, R. (2020). Çağatay Şairi Harâbâtî’nin Fakr-Namesi (İnceleme, Çeviriyazı, Dizin, Ek Dizin, Tıpkıbasım). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkoloji Anabilim Dalı, Bişkek.
• URL1: https://runivers.ru/doc/historical-journal/article/?JOURNAL=&ID=479416 (15.11.2021)
• URL2: stat.kg (08.11.2021)............................................................
• URL3: Erdoğan Akkan, "Kirgizistan", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kirgizistan#1 (08.11.2021).