Ahmed Paşa ve Ahmed-i Rıdvân’ın “la’l” redifli kasidelerinin mukayesesi

Year 2022, Issue: 26, 582 - 602, 21.02.2022

Kamile Çetin

https://doi.org/10.29000/rumelide.1073996

Abstract

Klâsik dönem Türk şairleri, şiirlerinde birçok malzemeyi farklı tasavvurlarla söz konusu etmişlerdir. Bir kısım unsurları ise, değişik nazım şekillerinde redif olarak seçmişlerdir. Redif sözcükleri, manalarına, ses değerlerine, renk, şekil, koku ilgilerine göre, şiirlerde türlü çağrışımlara zemin hazırlamışlardır. Şairler, birçok başka unsurun yanında bir kısım objelere de rediflerde yer vermişlerdir. Renkleriyle, parlaklıklarıyla dikkati çeken bazı değerli taşlar, beyit düzeyinde ele alınmalarının yanında, redif olarak kullanılmışlardır. Bu bağlamda, firuze, lâl, mercan, yakut gibi değerli taşlar, başta teşbih olmak üzere, farklı edebî sanatlara konu edilmişlerdir. Esasen başka renkleri de bulunmakla birlikte, daha ziyade kırmızı rengiyle ön plana çıkan lâl, şairlerin kayıtsız kalmadığı kıymetli taşlardandır. XV. yüzyıl şairlerinden Ahmed Paşa’nın Fatih Sultan Mehmed ve XVI. asır şairlerinden Ahmed-i Rıdvân’ın Sultân II. Bâyezid için yazdıkları “la’l” redifli kasideleri vardır. Kasidelerden ilki elli dokuz, ikincisi yirmi beş beyittir. “mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün” kalıbıyla yazılan şiirlerin redif ortaklığı yanında kafiyeleri de ortaktır. Bu bakımdan, Ahmed Paşa’nın şiiri zemin/model şiir, Ahmed-i Rıdvân’ın kasidesi ise, ona yazılmış bir naziredir. Her iki manzumede, klâsik kaside bölümleri olan nesib, medhiye, fahriye bölümleri vardır. Ahmed Paşa’nın kasidesinde dua bölümü bulunurken Ahmed-i Rıdvân’ın şiirinde dua bölümü yoktur. Makalede, “la’l” redifli kasideler; nazire, mazmun ortaklığı, redif kullanımı ve “la’l” kelimesinin tedaileri bakımından mukayeseli olarak değerlendirilecektir.

Keywords

Ahmed Paşa, Ahmed-i Rıdvân, kaside, la’l

Comparison of Ahmed Pasha and Ahmed-i Rıdvân’s odes with “la’l” redif

Abstract

Classical period Turkish poets mentioned many materials in their poems with different conceptions. They have choosen some elements as redifs in different verse forms. Redifs have prepared the ground for various connotations in poems according to their meanings, sound values, colors, shapes and smell interests. Words have prepared the ground for various connotations based on their meanings, sound values, color, shape and smell. Poets have placed included some objects in redifs as well as many other elements. Some precious stones, which attract attention with their colors and brilliance, are used as redifs as well as being handled at the level of couplets. In this context, precious stones such as turquoise, garnet, coral and ruby have been the subject of different literary arts, especially similes. Although there are other colors, the garnet, which stands out with its red color, is one of the precious stones that poets do not ignore. There are eulogies with “la’l” redif that were written by the 15th century poet Ahmed Pasha for Sultan Mehmed II and the 16th century poet Ahmed-i Rıdvân for Bayezid II. The first euolgy is fifty-nine, the second one is twenty-five couplets. The poems written with the pattern “mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün” have a common rhyme as well as redif partnership. In this respect, Ahmed Pasha's poem is a ground poem and Ahmed-i Rıdvân’s ode is a nazire written for it. In both verses, there are sections of nasib, medhiye and fahriyya, which are the sections of classical eulogies. While there is a prayer section in Ahmed Pasha’s ode, Ahmed-i Rıdvân’s poem does not have this section. In the article, qasidas with “la’l” redif will be evaluated comparatively in terms of nazire, mazmun partnership, use of redif and the connotations of the word “la’l”.

Keywords

Ahmed Pasha, Ahmed-i Rıdvân, qasida, la’l

References

• Abdülaziz Bey. (1995). Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri Toplum Hayatı. (Yayına Hz. Kâzım Arısan-Duygu Arısan Günay). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Açıkgöz, N. (2013). “Klasik Türk Şiirinde Üslûp Eleştirisi Terimleri”. T.C. Ordu Üniversitesi Uluslararası Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu (Prof. Dr. Mehmed ÇAVUŞOĞLU Anısına) 10-12 Mayıs 2012, ed. Muhammet Kuzubaş vd. (Ordu: Ordu Üniversitesi Yayınları, 2013). 650-654.
• Ahmetbeyoğlu, A. (2020/1). “Eski Türklerde Kut ve Töre Bağlamında Hükümranlığın Hududları”. Tarih Dergisi-Turkish Journal of History, (71), 29-50. https://doi.org/10.26650/TurkJHist.2020.003.
• Akün, Ö. F. (1994). “Divan Edebiyatı”. DİA. c. 9. İstanbul: TDV Yayınları, 389-427.
• Albayrak, N. (1993). “Cem”, DİA. c. 7. İstanbul: TDV Yayınları, 279-280.
• Albayrak, N. (2007). “Redif”. DİA, c. 34. İstanbul: TDV Yayınları, 523-524.
• Alpaslan, A. (1987). Ahmet Paşa. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Aslan Keskin, R. (2021). “Celîlî Divanı’nda Değerli Taşlar”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi Yûnus Emre’den Mehmed Âkif’e Şiir Özel Sayısı. Yıl: 7, 312-330.
• Ateşöz, N. (1994). Dolmabahçe Sarayı Kapıları. Sanat Tarihi Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aydemir, Y. (Yaz 2002). “Türk Edebiyatında Kaside”. Bilig. S. 22, 133-168.
• Bahadır, S. C. (2012) 16. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinde Şarap ve Şarapla İlgili Unsurlar. Yayımlanmamış Doktora Tezi, T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı.
• Batislam, H. D. (2017). “Divan Şiirinde Kadeh ve Kadeh Redifli Gazeller”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (18), 1-28. (Erişim Tarihi: 24.12.2021).
• Batislam, H. D. (2019/3). “Divan Şiirinde Toprak ve Toprakla İlgili Unsurların Kullanımı”. folklor/edebiyat, 25, (99), 457-470. https://doi.org/10.22559/folklor.1013 (Erişim Tarihi: 15.12.2021).
• Baytop, T.-Bozkurt, N. (2005). “Misk”, DİA. c. 30. İstanbul: TDV Yayınları, 181-182.
• Bozaslan Uysal, S. (2019). “Divan Şiirinde Estetik Bir Unsur Olarak Değerli Taşlar”. Uluslararası Toplum ve Kültür Araştırmaları Sempozyumu (3-5 Ekim 2019 Balıkesir/Edremit) Tam Metin Bildiriler Kitabı, (Editör: Mustafa Aça). TOKÜAD (Toplum ve Kültür Araştırmaları Derneği) Yayınları, 370-394.
• Bozkurt, N. (2010). “Taç”. DİA. c. 39. İstanbul: TDV Yayınları, 362-363.
• Bozkurt, N. (2011). “Taş”. DİA, c. 40. İstanbul: TDV Yayınları, 140-142.
• Burckhardt, T. (1999). Astroloji ve Simya. İstanbul: Verka Yayınları.
• Canım, R. (1998). Türk Edebiyatında Sâkînâmeler ve İşretnâme. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çelik, H. U. (2019). Gastronomide Şarabın Yeri ve Önemi Bir İşletme Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı.
• Çeltik, H. (2011). Ahmed-i Rıdvân Divanı. Ankara: Bizim Büro Basım Yayın Dağıtım San. Tic. Ltd. Şti. Yayınları.
• Çetin, K. (2014). Divan Şiirinde Kaside Nesiblerinin Yansımaları ve Anlatım Teknikleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı.
• Çetin, K. (2019). “Sehî Bey’in Herhangi Bir Objenin Redif Olduğu Kasidelerinin Nesib Bölümlerinde Obje Tasvirleri ve Bunlara Yüklenen Anlamlar”. Osmanlı Edebî Metinlerinin Anlam Dünyası Sempozyumu 12-13 Mayıs 2017 Bilecik Bildiriler Kitabı (Editör: Mehmet Özdemir). Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Yayınları, 159-170.
• Dağcı, Ş. (2002). “Kısas”. DİA. c. 25. Ankara: TDV Yayınları, 488-495.
• Dağlar, A. (2018). “Şehit Kanı Aşk Taşı: La’l”. Türk Dili Dergisi, Yıl: 68, (797), 30-35.
• Demir, R. (2015). “Divan Şiirinde Kırmızı Renk”. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Mecmuası, 25, (1), 57-91.
• Demir, R.-Kılıç, M. (2003). “Cevâhirnâmeler ve Osmanlılar Dönemi’nde Yazılmış iki Cevâhirnâme”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (14), Ayrıbasım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1-64.
• Deniz, S. (2004). “Klâsik Türk Şiirinde “Yetim”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 11, İstanbul, 87-110.
• Devellioğlu, F. (2000). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• DİA. (1997). “Haraç” (Osmanlı Devleti). DİA. c. 16. İstanbul: TDV Yayınları, 88-90.
• Dikmen, M.-Çetin, K. (2008). “Dilenciliğin Klâsik Türk Şiirindeki Tezahürleri”. Bir Kent Sorunu: Dilencilik “Sorunlar ve Çözüm Yolları” Tebliğler Kitabı, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Zabıta Daire Başkanlığı, Yıltem Matbaası, 525-543.
• Dikmen, M.-Çetin, K. (Bahar 2012). “Klâsik Türk Şiirinde Kadın Takı ve Aksesuarları”. Bilig. S. 61, 71-98.
• Dölen, E. (2002). “Kimya”. DİA. c. 26, İstanbul: TDV Yayınları, 26-30.
• Eke, B. B. (2017). Toprağın Dili ve Murassa Sanatı. İstanbul: DSV Yayınları.
• Erünsal, İ. E. (2018). Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59332,taci-zade-cafer-celebi-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 15.12.2021).
• Harman, Ö. F. (2000). “İrem”. DİA. c. 22. İstanbul: TDV Yayınları, 443.
• Kallek, C. (1997). “Haraç”. DİA. c. 16. İstanbul: TDV Yayınları, 71-88.
• Kallek, C. (2002). “Kırat”. DİA. c. 25. Ankara: TDV Yayınları, 437-439.
• Kaplan, Y. (2011). “Divan Şiirinde Kasaplık”. Kasap. (Editörler: Emine Gürsoy Naskali & Hilal Oytun Altun). İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 159-188.
• Karabey, T. (2014). “Ahmed, Veliyyüddîn-zâde Ahmed Paşa, (d. 830/1426?- ö. 902/1496-97”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmed-veliyyuddinzade-ahmed-pasa (Erişim Tarihi: 15.12.2021).
• Kırbıyık, M. (2007). “Bazı XVI. Yüzyıl Divanlarında Kıymetli Taşlar”. Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, (18), 61-75.
• Kırbıyık, M. (2017). Kâtib-zâde Sâkıb Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56426,katib-zade-sakib-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 07.12.2021).
• Köksal, M. F. (2006). Sana benzer güzel olmaz Divan Şiirinde Nazire. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kömürciyan, E. Ç. (1988). İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul (Tercüme ve tahşiye eden: Hrand D. Andreasyan; yeni notlarla yayıma hazırlayan: Kevork Pamukciyan). İstanbul: Eren Yayıncılık ve Kitapçılık Ltd. Şti.
• Kurnaz, C. (1995). “Felek” (Edebiyat). DİA. c. 12. İstanbul: TDV Yayınları, 306-307.
• Kurnaz, C. (1996). “Güneş” (Edebiyat). DİA. c. 14. İstanbul: TDV Yayınları, 294-296.
• Kurnaz, C. (1997). “Divan Şiirinde Belge Redifler”. Divan Edebiyatı Yazıları. Akçağ Yayınları, 265-276.
• Kurtoğlu, O. (2009). “Klâsik Türk Şiirinde Saçı Geleneği”. Millî Folklor, Yıl: 21, (81), 89-99.
• Kutlar, F. S. (2005). Klâsik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risâle-i Cevâhir-nâme. Ankara: Öncü Kitap.
• Kutlar, F. S. (2004). “La’l”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. C. IV. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. 229-230.
• Küçük, S. (Tarihsiz). Bâkî Dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 07.12.2021).
• Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. 4. Basım. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Macit, M. (1996). Divân Şiirinde Âhenk Unsurları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Mengi, M. (2020). Mesîhî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/74203,mesihi-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 07.12.2021).
• Merçil, E. (2010). "Taht". DİA. c. 39. İstanbul: TDV Yayınları, 434-436.
• Mermer, A. (1997). “Necâtî Bey’in Nişân Kasidesi”. İlmî Araştırmalar, (5), 199-218.
• Murad, S. (2019). Mustafa b. Seydî Cevher-nâme-i Sultân Murâdî İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım. DBY Yayınları.
• Mütercim Âsım Efendi. (2000). Burhân-ı Katı. (Hazırlayanlar: Prof. Dr. Mürsel Öztürk-Dr. Derya Örs. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nayır, A. B. (2011). Akik Taşının Türk Kuyumculuğundaki Yeri ve Günümüz Takı ve Aksesuarlarında Kullanımı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: T.C. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Geleneksel Türk El Sanatları Anabilim Dalı.
• Onay, A. T. (1993). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. (Haz.: Cemâl Kurnaz). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ebu’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî. (2020). Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı (el-Cemâhir fî Ma’rifeti’l-Cevâhir). (Biyografi ve Arapça Orijinalinden Tercüme: Emine Sonnur Özcan). 2. Baskı. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özdoğan, Y.-Işık, N. (2007). “Geleneksel Türk Mutfağında Şerbet”. 38. Icanas Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (10-15 Eylül 2007), III, ( 1059-1077). Erişim tarihi: Ekim 19, 2021, https://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/%C3%96ZDO%C4%9EAN-Yahya-I%C5%9EIK-Nermi-19.-VE-20.Y%C3%9CZYILLARA-A%C4%B0T-HAM%C4%B0D-SANCA%C4%9EI-KADI-S%C4%B0C%C4%B0LLER%C4%B0NDE-YER-ALAN-DOKUMA-VE-BOYAR-MADDELERLE-GELENEKSEL-T%C3%9CRK-MUTFA%C4%9EINDA-%C5%9EERBET.pdf. (Erişim Tarihi: 15.12.2021).
• Özgeriş, M. M. (2016). “Değerli Taşlar yönünden Ahmed Paşa Divanı”. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Mecmuası, 26, (2), 307-324.
• Pakalın, M. Zeki. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. c. II. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Pala, İ. (2002). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. 9. Baskı. L&M Yayınları.
• Pala, İ. (2003). “La’l”. DİA, c. 27, Ankara: TDV Yayınları, 69-70.
• Redhouse, W. James (1987). Turkish and English Lexicon. Beirut: Librairie Du Liban.
• Sakallı, F. (2008). “Türk Şiirinde ‘Redif’ ve Batı Şiirindeki Karşılığı”. Gazi Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, (3), 147-168.
• Savran, Ö. (28.12.2014). “Ahmed-i Rıdvân, Rıdvân, Ahmed Beg, (d. ?/? - ö. 1528-1538 ?/935-945”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmedi-Rıdvân. (Erişim Tarihi: 07.12.2021).
• Sûdî-i Bosnevî (2020). Şerh-i Dîvân-ı Hâfız Sûdî’nin Hâfız Dîvânı Şerhi. (Haz.: Prof. Dr. İbrahim Kaya). c. 2. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. http://ekitap.yek.gov.tr/urun/serh-i-divan-i-hafiz--takim-3-cilt-_724.aspx?CatId=271. (Erişim Tarihi: 07.12.2021).
• Şemseddin Sâmî. (1995).Kâmûs-ı Türkî. 5. Baskı. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şentürk, A. A. (1994). “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyâre ve Sâbiteler (Burçlar)”, Türk Dünyası Araştırmaları, nr. 90, 131-179.
• Şükûn, Z. (1996). Farsça-Türkçe Lûgat Gencinei Güftar Ferhengi Ziya. c. II. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1966). Ahmed Paşa Divanı. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Tarlan, A. N. (1992). Ahmet Paşa Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tolasa, H. (2001). Ahmed Paşa’nın Şiir Dünyası. 2. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Toprak, Y. (2017). Kanûnî Devri İhtişamının Divan Şiirine Yansıması (Hayâlî, Bâkî ve Taşlıcalı Yahyâ Divanlarında Değerli Taşlar). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Tunç, S.-Yeniterzi, E. (Winter 2013). “Osmanlı Mühür Sanatı ve Klasik Türk Şiirinde Mühür”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/1, 2633-2650.
• Turan, S. (2009). “Divan Şâirlerinin “Zevrak” Etrafında Oluşturdukları Benzetme Dünyası”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/2, 1007-1039.
• Ünver, İ. (1986). “Ahmed-i Rıdvân”. Belleten, L, (196), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 73-125.
• Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük. (1998). c. I-II, 9. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
• Ünver, İ. (1989). “Ahmed-i Rıdvân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). c. 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 123-124.
• Yaman, B. (2012/1). “Osmanlı Kitap Sanatlarında La’lî Mürekkep Yapımı”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (28), 129-142.
• Yavuz, K. (2013). “Türk Şiirinde Nazire”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. (10), 359-424.
• Yazır, M. B. (1974). Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli. (Neşre Hazırlayan: Ecz. Uğur Derman). II. Kısım. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Ankara: Ayyıldız Matbaası A.Ş.
• Yeniterzi, E. (2010). “Klasik Türk Şiirinde Ülke ve Şehirlerin Meşhur Özellikleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Klâsik Türk Edebiyatının Kaynakları Özel Sayısı -Prof. Dr. Turgut KARABEY Armağanı-, 3, (5), 301-334.
• Yeşilbağ, S. (2019). “Muhibbî Dîvânı’nda Değerli Taşlar”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. (22), 689-712.
• Yıldırım, A. (2003). “Zıtlık Kavramı ve Divan Şiirinde Zerre-Güneş Sembolizmi”. Bilig, Bahar 25, 125-138.
• Yılmaz, E. (2013). İzmir-Ödemiş’teki Türk-İslam Devri Mezar Taşları I-II. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.