Trabzon ağzında ünlü uyumu: Bir başlılıkta hizalanma örneği

Year 2022, Issue: Ö11, 158 - 179, 21.07.2022

Tacettin Turgay

https://doi.org/10.29000/rumelide.1146788

Abstract

Türk dillerinin en belirgin özelliklerinden olan ünlü uyumu hem Türkoloji çalışmalarında hem de dilbilim çerçevesinde yapılan kuramsal sesbilim çalışmalarda geniş yer tutmuş, bu yönüyle alan yazınında çok sayıda ve zengin bir kuram çeşitliliği oluşmasına yol açmıştır. Ancak bu çalışmalar çoğunlukla Ölçünlü Türkçe ile sınırlı kalmış, Türkiye’de varlığını sürdüren diğer ağızlarda görülen/görülebilecek ünlü uyum türleri için yeterli düzeyde araştırma yapılmamıştır. Bu çalışmada Trabzon ağzında kısıtlı ölçüde görülen ünlü uyumu Yönetim Sesbilim kuramı çerçevesinde incelenmekte ve Ölçünlü Türkçede element yayılması biçiminde cereyan eden ünlü uyumunun Trabzon ağzında ünlülerin başlılık bakımından hizalanması biçiminde işlediği savunulmaktadır. Diğer bir deyişle, Ölçünlü Türkçede ünlülerin element yapısını zenginleştiren ünlü uyumu, Trabzon ağzında ünlü çekirdeğinde bulunan elementlerin söz konusu ünlünün Baş/İşleyici konumları arasında yer değiştirmesi süreci olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tarz ünlü uyumu alan yazınında gerginlik/gevşeklik uyumu olarak da anılmaktadır. Bu mekanizmayı yöneten bir Başlılıkta Hizalanma Kısıtlaması öne sürülmekte ve geniş bir veri kümesini açıklayabildiği gösterilmektedir. Bunun yanı sıra, ilgili ağzın ünlü sistemi de ele alınmakta ve ilk bakışta geliştirilen model için sorun teşkil edebileceği düşünülen bir dizi verinin de Başlılıkta Hizalanma Kısıtlamasının yalnızca gevşek ünlüleri hedef aldığı varsayımıyla açıklığa kavuşturulabileceği örneklendirilmektedir. Ünlü uyumunun değişik biçimler alabileceğini göstermesi bakımından kuramsal ufkumuzu genişleten bu çalışma, aynı zamanda farklı ağızların incelenmesinin önemini ortaya koymaktadır.

Keywords

Ünlü uyumu, Trabzon ağzı, hizalanma, element, Yönetim Sesbilim

Vowel harmony in Trabzon dialect: An example of alignment in a headedness

Abstract

As one the most striking features of Turkish languages, vowel harmony has drawn a lot of interest in Turkology as well as theoretical phonological studies in linguistics spheres, thus leading to a multitude of proposals in the literature. Nevertheless, these studies are most confined to Standard Turkish, with little to no interest in forms of vowel harmony that might be at work in other dialects of Turkish spoken in Turkey. This study investigates the mechanism behind vowel harmony in the dialect spoken around Trabzon, Turkey within the framework of Government Phonology, and demonstrates that, in contrast to Standard Turkish where vowel harmony operates by spreading of an element from to root to the suffix, Trabzon dialect has a form of harmony whereby vowels of suffixes align with those of the root in terms of headedness, a process also known as tenseness harmony. More precisely, it is demonstrated that while vowel harmony in Standard Turkish increases the number of elements in the nucleus of a given vowel, it operates in Trabzon dialect by changing the position of the element from Head to Operator or vice versa. We further propose a Headedness Alignment Constraint, which is demonstrated to account for a wide range of data. Beside broadening our perspectives by demonstrating the varying forms vowel harmony might take, this study also underlines the significance of studying lesser known dialects to arrive at a better understanding of the phenomenon.

Keywords

Vowel harmony, Trabzon dialect, alignment, element, Government Phonology

References

• Backley, P. (2012). Variation in element theory. Linguistic Variation, 12(1), 57-102.
• Baturay, S. (2012). Loan word adaptation and vowel harmony in Turkish: A government phonology account., (s. 1-22). Proceedings of ConSOLE XX.
• Charette, M. (2006). The end of the (Turkish) word. SOAS Working Papers in Linguistics, 14, 23-40. Erişim adresi: https://www.soas.ac.uk/linguistics/research/workingpapers/volume-14/file37815.pdf
• Charette, M., & Göksel, A. (1996). Licensing constraints and vowel harmony in Turkic languages. SOAS Working Papers in Linguistics and Phonetics, 6, 1-15.
• Göksel, A., & Charette, M. (1997). Sesbilimde sınırlama kavramı ve ünlü uyumu. Dilbilim Araştırmaları, 150-161.
• Harris, J. (2007). Representation. P. de Lacy (Ed.), Cambridge handbook of phonology (119-138. ss.). Cambridge University Press.
• Kaye, J. (2000). A users' guide to Government Phonology (GP). El yazması, Nova Gorica Üniversitesi, Slovenya. Erişim adresi: https://www.ung.si/~jezik/jkaye/Documents/guide.pdf
• Kaye, J., Lowenstamm, J., & Vergnaud, J.-R. (1985). The internal structure of phonological elements: A theory of charm and government. Phonology Yearbook, 2, 305-328.
• Lee, D.-Y. (1996). Government and elements in Korean phonology. (Yayımlanmamış doktora tezi), Australian National University, Canberra.
• Lee, D.-Y., & Yoshida, S. (1998). A-head alignment in Korean. E. Cyran (Ed.), Structure and interpretation: Studies in phonology (195-204. ss.). Folium.