Alevî-Bektaşî kıssalarında sami kültürü (karşılaştırmalı bir inceleme)

Year 2023, Issue: 34, 759 - 777, 22.06.2023

Hakan Albayrak

https://doi.org/10.29000/rumelide.1316222

Abstract

Dinȋ ve ahlakȋ değerler konusunda rehberlik özelliği bulunan kıssalar, hayatın içinde kullanılan önemli hususlara işaret ederek öğütler vermektedir. Kıssalar efsane, menakıpnâme, masal, destan ve halk hikâyesi gibi anlatılar içinde de yer almaktadır. Bu nedenle kıssalar, toplumun kültür dünyası içinde önemli bir yere sahiptir. Kıssa anlatma geleneğinin yaygın olduğu Sami kültürü; Sami dil ailesi içinde yer alan Yahudi, Aram, Asur ve Arapların maddi ve manevi değerlerini kapsamaktadır. Sami kültüründe inanç ve ahlakȋ değerlere ait birçok unsur, kıssalar aracılığıyla insanlara aktarılmaktadır. Özelikle inanç ve ahlakȋ değerleri anlatmak için Tevrat ve İncil’de yer alan kıssalar kullanılmaktadır. Sami kültüründe olduğu gibi Türk kültüründe de kıssa anlatma geleneği bulunmaktadır. Türklerin İslamiyet’i benimsemesiyle birlikte Arap kültürüne giren Musevi ve Hristiyan kültürüne ait unsurlar Türk kültürüne de dâhil olmaktadır. İbrahimȋ dinler olarak nitelendirilen Musevi, Hristiyan ve İslam inancında benzerlikler görülmektedir. Bu geleneklere ait kutsal metinlerin muhtevasında yer alan unsurlarda benzerlik ve aynılıklarının da olduğu ileri sürülmektedir. Ancak her kültürün kendisine ait karakter yapısı ve anlayış tarzı bulunmaktadır. Bu nedenle gelenekler ve inançlarda yer alan benzerliklerin ve aynılıkların yorum farkı olabilmektedir. Türk kültürünün önemli bir değeri olan Alevî-Bektaşî kültüründe de birçok kıssa yer almaktadır. Bu çalışmada Alevî-Bektaşî kültürü ile Sami kültürüne ait kıssalar karşılaştırılarak benzer motiflerin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bu kıssalarda yer alan benzer motiflerin birçoğunun eski Türk inancında da yer aldığı tespit edilmektedir. Bu çalışma Türk ve Sami kültürüne ait kıssalar üzerine yapılacak olan çalışmalara kaynaklık edecektir.

Keywords

Kültür, Kıssa, Sami, Alevî-Bektaşî

References

• Albayrak, H. (2017). Türkiye’de İsrailiyat Kaynaklı Kıssa ve Rivayetler Üzerine Bir İnceleme (Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Albayrak, K. (2004). “Dinsel Bir Sembol Olarak Haç’ın Tarihi”. Dini Araştırmalar, 7, S. 19, 105-129.
• Arpaguş, H. K. (2015). Osmanlı Halkının Geleneksel İslam Anlayışı ve Kaynakları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Aydemir, A. (2015). Tefsirde İsrailiyat. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Aydemir, A. (2021). İslami Kaynaklara Göre Peygamberler Tarihi. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bayat, F. (2017). Türk Mitolojik Sistemi 1. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayat, F. (2016). Türk Mitolojik Sistemi 2. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bozkuş, M. (1998). “Türklerin İslamiyeti Kabulü ve Alevîliğin Türkler Arasında Yayılması”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 2, 409-418.
• Çoruhlu, Y. (2017). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Durbilmez B. (1999). “Muhyiddin Abdal’a Göre Hacı Bektaş ve Otman Baba”, Folklor / Edebiyat, S. 18, 133-140.,
• Durbilmez, B. (2017). Gelenekli Türk Anlatıları-1. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Durbilmez, B. (2017). “Âşık Edebiyatının Oluşumu ve Gelişiminde Alevî-Bektaşî Zümrelerin Yeri ve Önemi”. Alevîlik Araştırmaları Dergisi,7, S. 13, 57-86.
• Eliade, M. (1995). Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu. Çev. M. Aydın. Konya: Konya Din Bilimleri Yayınları.
• Ergin, M. (2018). Dede Korkut Kitabı 1-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları.
• Günay, Ü. (1998). Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Hıdır, Ö. (2000). İsrâiliyyât-Hadis İlişkisi (Hadis-Yahudi Kültürü Tartışmaları) (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kirman, M. A. (2004) “Din Değiştirme Olgusuna Sosyolojik Yaklaşım”. Dini Araştırmalar Dergisi, S. 18, 75-88.
• Köprülü, M. F. (1970). “İslam Sufi Tarikatlarına Türk Moğol Şamanlığının Tesiri”. Çev. Yaşar Altan, İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.18, 141-152.
• Kur’an-ı Kerim Meȃli (2011). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kutsal Kitap (Tevrat, Zebur, İncil).
• Kutsal Kitap Sözlüğü ( 2016). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi.
• Mustafa, İ. H. (2012). Kolu Açık Hacim Sultan. Çev. Mustafa Erbay, Ayyıldız Yayınları: Ankara.
• Ocak, A. Y. (1992). Kültür Tarihi Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2002). Alevî-Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2009). Tarihsel Terminoloji (Bektaşilik, Kızılbaşlık, Alevilik). Geçmişten Günümüze Alevi Bektaşi Kültürü. 14-24, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Ocak, A. Y. (2013). Türkler, Türkiye ve İslam. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Öztürk, A. (2017). Çağların İçinde Türk Destanları. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Öztürk, M. (2015). Kıssaların Dili. Ankara: Ankara Okulları Yayınları.
• Şengül, İ. (2002). “Kıssa”. TDV İslam Ansiklopedisi C. 25, 498-501. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Toprak, M. S. (2012). Talmud ve Hadȋs Karşılaştırmalı Bir Araştırma. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Tökel, D. A. (2010). “Türklerin Din Algısının Tespitinde Tekke Ruhu, İsrailliyat ve Türk Edebiyatının Yeri”, (Uluslararası Sempozyum Bilim, Ahlak ve Sanat Bağlamında Çağdaş İslam Algıları), 1-11, Samsun: Canik Kültür Merkezi.
• Türkçe Sözlük (1998). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türkdoğan, O. (2003). Türk Tarihinin Sosyolojisi. İstanbul: Kültür Sanat Yayınları.
• Zehebi, M. H. (2011). Tefsir ve Hadiste İsrailiyat. Çev. Enbiya Yıldırım. İstanbul: Rağbet Yayınları.