Sözlük Bilimi Çerçevesinde Bir Lugât Örneği: Külliyât-ı Mükâleme-i Elsine

Year 2023, Issue: 34, 222 - 239, 22.06.2023

Rabia Şenay Şişman

https://doi.org/10.29000/rumelide.1317586

Abstract

Araştırma, İrfan Kütüphanesi sahibi A. İrfan’a ait Külliyyât-ı Mükâleme-i Elsine (1311/1893) adlı bir sözlük çalışması üzerinedir. Çok dilli/-polyglot yapıya benzer özellikler taşıyan sözlük çalışması taşınabilir türden küçük hacimli hazırlanmıştır. Eserde kaynak dil Türkçe, hedef diller ise Arap, Fars, Ermeni, Rum, Yahudi, Rus, Fransız, İtalyan, Alman ve İngiliz dilleridir. Hazırlayıcı, derlediği dilsel verileri kaynak dil ekseninde paralel dizili sözcük ve söz gruplarıyla oluşturmuştur. Günlük dilde geçmesi muhtemel sözcük birleşenleri yaygın kullanım ölçütünde işlenip düzenlenmiştir. Konuşma becerileri yönüyle dil edinimini destekleyen; düşünceleri anlatma-anlama ihtiyaçlarıyla uyumlu dil verileri içeren bu ürün, çeviri-iletişim amacıyla hazırlanmış küçük hacimde bir sözlük çalışmasıdır. Üründeki yapı bileşenleri sözlük bilimi ekseninde dikkate alınmış ve eser temel yapı ögeleri açısından tanıtılmak istenilmiştir. Disiplinde tasvip edilmiş görüşler literatür taraması yöntemi benimsenerek dikkatlere sunulmuştur. Çalışmada kaynak dil Türkçe; hedef dillerden örnek grup olarak seçilen Arapça, Farsça, Ermenice, İngilizce, Fransızca sözcükler ve söz grupları üzerinde durulmuştur. Sözlük metninde Osmanlı yazı sistemi kullanılarak görselleştirilen sözlük birimler çeviri yazı yoluyla günümüz abecesine aktarılmıştır. Gözden geçirilmiş kuramsal-uygulamalı yaklaşımlar doğrultusunda tanımlanan iletişim odaklı ürün, barındırdığı dil çeşitliliği içinde alana özgü ölçütler yardımıyla betimlenmiş; bulgular bölümünde bütüncül yapı içinde ve dilsel verilerle ilgili tespit edilen bazı çarpıcı unsurlar örnekler aracılığıyla aktarılmak istenmiştir. Farklı dillerin sözlü konuşmaya yönelik söz varlıklarıyla temsil edildiği bu ürün disiplinler arası derlem çalışmalarına elverişli içeriğiyle; son dönem Osmanlı dilindeki revaçta olan dil kullanımlarını yansıtması ve diller arası bazı ödünçlemeleri tanıklamasıyla mühim olup eldeki çalışma ile sözlükçülük araştırmalarına katkı sağlamak hedeflenmiştir.

Keywords

Çok Dilli/-Polyglot, Mükâleme/ -Konuşma, Sözlükbilimi, Sözlükçülük, Sözlük Hazırlayıcısı

References

• Açık, K., Özcan M. (2018). Alfabetik Telaffuzlu Sözlük. İstanbul: Akdem.
• Akkaya, T. M. (2019). Tanzimat’tan 20. Yüzyıl Başına Kadar (1839-1900) Yeni Türk Edebiyatında İngiliz Dili ve İngilizce Edebiyatın Varlığı ve Etkileri (s. 96, 109, 128). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Aksan, D. (1982). Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim) (Cilt 3, s. 78, 86, 87). Ankara: TDK.
• Aslan, E. (2020). Sözlükleri Oluşturan Temel Yapılar (Terim ve Denemeleri). Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 9/23, 155-169.
• Aslan, E. (2017). Sözlükbilimsel İnceleme Yöntemi: Eser-i Şevket Örneği. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 12/30, 35-70.
• Atkins, B.T.S., Rundell, M. (2008). The Oxford Guide to Practical Lexicography (s. 2-3, 20, 28). New York: Oxford University.
• Balcı, S. (2007). Osmanlı Devleti’nde Tercümanlık ve Babıâli Tercüme Odası (s.82). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Baskın, S. (2014). Türkiye ve Dünyada Sözlük Bilimi: Tanımı, Kapsamı ve Diğer Bilimlerle İlişkisi. International Journal of Language Academy, 2/4, 445-457.
• Bergenholtz, H. (2014). Sözlük Nedir? (Çev. Ezgi Çorga). Dil ve Edebiyat Araştırmaları TDED, İstanbul. 10/Yaz, 7-21.
• Bergenholtz H., Nielsen, S. (2006). Subject-field Components as Integrated Parts of LSP/ Specialised Field: Lexicography Dictionaries. Terminology (Cilt 12). Amsterdam: John Benjamins.
• Bergenholtz, H., Tarp, S. (2002). Die moderne lexikographische Funktionslehre: Diskussionsbeitrag zu neuen und alten Paradigmen die Wörterbücher als Gebrauchsgegenstände verstehen. Lexicographica, 2002/18, 145-155.
• Bergenholtz, H., Tarp, S. (2003). Two Opposing Theories: On H.E. Wiegand’s Recent Discovery of Lexicographic Functions. Hermes (Denmark) Journal of Linguistics, 2003/31, 171-196.
• Bevilacqua, A., Helen, P. (2013). Turquerie: Culture in Motion, 1650-1750. Past and Present, Oxford Journals, 221/1, 75-118.
• https://www.jstor.org/stable/24543612 (Erişim Tarihi: 14/03/2023).
• Burkhanov, I. (1998). Lexicography: A Dictionary of Bacis Terminology (s. 155, 156). Rzeszów: Wyższa Szkola Pedagogiczna.
• Doğan, N. (2022). Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Eşdizimlilik: Türkçenin İlk Eşdizimsel Sözlüğü. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 9/Aralık, 689-713.
• Doğan, N. (2023). Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Çevirilerinde Dil Bilgisel Eşdeğerlik ve Anlam Kayıpları: -(I)ş- Biçim Birimi. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 10/Mart, 934-959.
• Eken, N., T. (2016). Eşdizimlerin Saptanmasına ve Betimlenmesine Yönelik Kuram ve Yaklaşımları. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13/34, 28-47.
• Hartmann, R.R.K., Gregory J. (1998). Dictionary of Lexicography (s. 3, 61, 86, 91-94, 152). içinde Francis e-Library.
• https://nubip.edu.ua/sites/default/files/u5/r_r_k_hartmann_gregory_james dictionary_of_lexicography-routledge_1998.pdf (Erişim Tarihi: 01/01/2023).
• Jackson, H. (2016). Sözlükbilime Giriş (Çev. Mehmet Gürlek, Ellen Patat). İstanbul: Kesit.
• Kovan, Y. (2016). Deyimlerle Türkçeden Ermeniceye Güncel Sözlük. İstanbul: Türk Ermeni Azınlık Okulları Öğretmenleri Yardımlaşma Vakfı.
• Kovan, Y. (2021). Türk Alfabesine Göre Sıralı Ermeniceden Türkçeye Güncel Sözlük. İstanbul: Türk Ermeni Azınlık Okulları Öğretmenleri Yardımlaşma Vakfı.
• Larousse. (2005). Dictionnaire Français en ligne. France.
• https://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/cale%C3%A7on/12299 (Erişim Tarihi: 01/03/2023).
• Meşîrî, M. (1954). Ferheng-i Fişorde-i Zebân-ı Fârisî (2. Baskı). Tahran: Neşr-i Elburz.
• Poole, J. (1867). A Glossary, with some Pieces of Verse, of the old Dialect of the English Colony in the Baronies of Forth and Bargy, County of Wexford, Ireland (Edit. William Barnes). London: J. Russell Smith.
• Redhouse (2006). The Redhouse English-Turkish Dictionary. İstanbul: Sev.
• Sert, G. (2021). Sözlükbilim Terimleri Üzerine Bir Değerlendirme. Uluslararası Disiplinler Arası Dil Araştırmaları (DADA) Dergisi, 2021/3, 61-78.
• Svensén, B. (2009). A Handbook of Lexicography (The Theory and Practice of Dictionary-Making) (s. 115-136, 283, 334, 379, 388-389). Cambridge: Cambridge University.
• Tarp, S. (2014). Do We Need a (New) Theory of Lexicography (2012), (Yeni) Bir Sözlükbilim Teorisine İhtiyacımız var mı? (Çev. Fatih Doğru). Dil ve Edebiyat Araştırmaları, 2014/9, 57-70.
• Ülkütaşır, M., Ş. (1984). XI. Yüzyıldan Günümüze Kadar Yazılmış Başlıca Sözlüklerimiz. Türk Dili Belleten (Seri 3, s. 12-13). Ankara: TDK.
• Yavuzarslan, P. (2009). Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğü (s. 13). Ankara: Tiydem.
• Yılmaz, Y. (2021). Genel Türkçe Sözlüklerde Etimolojik Gönderme. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 23/Haziran, 248-258.
• https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english-turkish/book (Erişim Tarihi: 01/03/2023).
• https://educalingo.com/tr/dic-fr/riz (Erişim Tarihi: 01/04/2023).
• https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 02/03/2023).
• http://www.nayiri.com/search?l=tr (Erişim Tarihi: 08/03/2023).
• https://www.almaany.com/tr/dict/ar-tr/ (Erişim Tarihi: 05/03/2023).
• https://www.cnrtl.fr/definition/bhvf/cale%C3%A7on (Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales) (Erişim Tarihi: 01/03/2023).
• https://www.vajehyab.com/?q=%D8%B4%D8%B3%D8%AA%D9%87&f=dehkhoda (Erişim Tarihi: 01/03/2023).