Çankırı yöresine ait yerel atasözleri

Year 2024, Issue: 38, 143 - 157, 21.02.2024

Şerife Özer

https://doi.org/10.29000/rumelide.1413647

Abstract

Çankırı ili İç Anadolu’nun kuzey batısında yer alan ve kadim Türk kültürünün taşıyıcısı ve aktarıcısı olan önemli illerden birisidir. Türk Dilinin anlatım gücünün zenginliğini yansıtan söz varlığı unsurundan birisi hiç kuşkusuz atasözleri ve deyimlerdir. Dil çalışmaları çerçevesinde yöresel atasözlerinin araştırılarak kayıt altına alınması ve gelecek kuşaklara aktarılması büyük önem arz etmektedir. Bu makalede amacımız Çankırı yöresine ait atasözlerini tespit ederek Çankırı’nın söz varlığını ve kültür zenginliğini hem kayıt altına almak hem de gelecek kuşaklara aktarmaktır. Çankırı ve yöresinde yaptığımız derleme ve tarama çalışmalarında tespit ettiğimiz atasözlerinin TDK’nin dijital sözlüğünde, Ö. A. Aksoy’un “Atasözleri Sözlüğü”nde, N. Albayrak’ın “Türkiye Türkçesinde Atasözleri” kitabında ve B. T. Aksu, Ş. Akalın ve R. Toparlı’nın “Türk Atasözleri Sözlüğü” eserlerinde yer alıp almadığını kontrol ederek altmış üç atasözünün yöresel olduğunu belirledik. Tespit ettiğimiz yöresel atasözlerini hem standart Türkçe yazılışıyla hem de ağız ses özelliklerini gösteren ağız alfabesiyle parantez içinde gösterdik. Çankırı ağzı üzerine yüksek lisans ve doktora çalışmaları mevcut olduğu için ağız özellikleri üzerinde durmadık. Giriş bölümünde atasözleri hakkında bilgi verdikten sonra alfabe sırasına göre sıraladığımız atasözlerinin anlamlarını ikinci bölümde açıkladık. Üçüncü bölümde atasözlerinin kavram alanlarını sekiz ana başlık altında sınıflandırdık. Birinci alt bölümde aile hayatı, çocuk terbiyesi ve eğitiminin önemini akrabalık ilişkilerini ve evlilik konularını içeren atasözlerini inceledik. Çankırı’nın yöresel atasözlerinde aile hayatının, akrabalık ilişkilerinin çok önemli olduğu vurgulanıyor. İkinci alt başlıkta iş hayatını ve ekonomik hayatı ilgilendiren alışveriş, borç alma verme, para, zenginlik ve fakirlik konularını ihtiva eden atasözlerini inceledik. Üçüncü alt başlıkta sosyal ilişkileri, arkadaşlık, dostluk, komşuluk vb. konuları ihtiva eden atasözlerinde dostluğun önemini ve sosyal hayatta yumuşak huylu olmak gerekliliği, fakirlere ve güçsüzlere sahip çıkmanın önemi belirtiliyor. Dördüncü alt başlıktaki kavram alanında dinî konular ve batıl inançlar hakkındaki atasözlerinde gusül abdestinin önemi ve iftira atmanın çok kötü bir davranış olduğu vurgulanıyor. Batıl inanç ihtiva eden yalnızca bir atasözü tespit ettik. Beşinci alt başlıkta mevsimler, aylar ve tarımla ilgili atasözlerinde mart ayında soğuk havanın kısa sürmesinin tarım için faydalı, nisan ayında yağmurun önemli olduğu öne çıkmaktadır. Altıncı alt başlıkta insan karakteri üzerine söylenmiş atasözlerinde aç gözlülüğün kötü bir huy olduğu ve temiz kalpli olmanın önemi belirtiliyor. Yedinci alt başlıkta sebze, meyve ve beslenme ile ilgili atasözleri yer alıyor. Sekizinci ve son alt başlıkta hayvan metaforları ele alındı. Bu bölümde at çok kıymetli hediye olarak nitelendirilmiş, köpek aç gözlü ve saldırgan insan metaforu olarak, kurt da adı kötüye çıkmış insan ve kötü insan simgeleri için kullanılmıştır. Ayı güçlü insan, manda ihtiyacı büyük insan metaforları olarak kullanılmıştır. Dördüncü bölümde sonuç değerlendirmesi yapılmıştır. Elde ettiğimiz bulgular, Çankırı yöresinde Anadolu’nun kadim kültürünün önemli özelliklerinin günümüze kadar aktarıldığını ve yaşatıldığını göstermektedir.

Keywords

Çankırı Atasözleri, Çankırı Söz Varlığı, Yöresel Atasözleri

References

• Aksoy, Ö. A. (1962). Atasözleri, Deyimler, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 10, 131-166.
• Aksoy, Ö. A. (1988): Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Aksu, Belgin Tezcan; AKALIN, Halûk Şükrü; TOPARL, Recep (2022): “Türk Atasözleri Sözlüğü”, Ankara, Türk Dil kurumu yayınları: 1500.
• Albayrak, N. (2009) Türkiye Türkçesinde Atasözleri, İstanbul: Kapı Yayınları 184Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/. 14.04.2023
• Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler I, II (2019). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul (2004): Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını: 301.
• Osanmaz, B. (2015). Kayarcık Köyü’nden Derlenen Atasözü ve Deyimler Üzerine Bir İnceleme. Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (7), 20-27. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tusbd/issue/40490/485040 Erişim: 10.07.2023
• Yılmaz, A. (1999). Müstakim-zâde ve Durûb-ı Emsâlinin Türk Edebiyatındaki Yeri ve Önemi, Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 6, 225-272.