Özbek Atasözlerinde Eksiltili Yapılar

Year 2024, Issue: 39, 168 - 183, 21.04.2024

Şükriye Duygu Çağma

https://doi.org/10.29000/rumelide.1469400

Abstract

Bir dilin bir anlamsal boyutu bir de biçimsel boyutu vardır. Anlamsal boyut derin yapı ve biçimsel boyutu ise yüzey yapı olarak adlandırılır. Yüzey yapı somut iken derin yapı soyut bir özellik taşımaktadır ve daha çok anlamla ilgilidir. Zaman zaman yüzey yapıda bulunan unsurların derin yapıya geçirilmesi yani eksilti söz konusudur. Eksilti, bir cümlede bir ögenin, sözcük gruplarında bir unsurun yahut sözcükte bir ekin anlatımda kolaylık sağlamak, daha az unsur ile daha çok şey ifade etmek veya tekrara düşmeden kısa ve yalın bir söyleyiş sağlamak için anlamı bozmadan yüzey yapıdan düşürülmesidir. Bu yapılarda eksiltilen bir unsur olsa da bir anlam bütünlüğü vardır. Çünkü yüzey yapıda kalan unsurlar derin yapı ya da yapılara rağmen anlatımı bir şekilde tamamlamaktadır. Böylece bir yapı düzeyinde eksiltmeye uğrayan bir unsur olsa da anlam alıcı taraf için tahmin edilebilir ve tamamlanabilir olabilmektedir. Türkiye Türkçesinde önemli derecede başvurulan bu dil olayına Özbek Türkçesinde de rastlanmaktadır. Özbek Türkçesinde de eksiltinin cümle, sözcük grubu ve ses düzeyinde yapıldığı görülmektedir. Çalışmada Yoldaşev ve Gümüş’ ün Türkçe Açıklamalı Özbek Atasözleri adlı eserindeki atasözleri incelenmiş, ses, ek, sözcük ve öge düzeylerinde eksiltinin görüldüğü atasözleri tespit edilerek bu düşümlerin nasıl ve ne şekilde bir yüzey yapıdan derin yapıya geçirilmiş olduğu incelenmiş, veriler bir gruplandırmaya tabii tutularak örnekler verilmiştir.

Keywords

Eksilti, derin yapı, yüzey yapı, atasözleri, Özbek Türkçesi, Özbek atasözleri

References

• ----------- (2017). Çağatay şairi Atâyî’nin Dîvânı’nda eksiltili yapılar.
• --------------. (2000-2001). “Dil incelemelerinde anlam bağının gereği”. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2, 107-116.
• -------------. (2007). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• ---------------.(2010). “Yüzey yapı-derin yapı kavramları üzerine”.
• Aksan, D. (2009). Anlambilim anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin grameri (Vol. 528). Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Çakır, U. (2007). Türkiye Türkçesinde kalıplaşmış eksiltili yapılar. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Kayseri.
• Coşkun, V.(2000). Özbek Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dağtekin, A. (2022). Yeni Uygur Türkçesinde eksiltili yapılar. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Nevşehir.
• Delice, H. İ. (2003). Türkçe söz dizimi. İstanbul: Kitabevi Yay.
• Demirez, A. (2021). Yunus Emre Divânı’nda Eksiltili Yapılar. Uluslararası Türk Dünyası Yunus Emre Sempozyumu 25-27 Mayıs 2021, Pamukkale Üniversitesi Altay Toplulukları Dil ve Kültürleri Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Dizdaroğlu, H. (1974). Tümce bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını TDK yayını.
• Ergin, M. (1990). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yayınevi.
• Hatiboğlu, V. (1982). Türkçenin sözdizimi (2. baskı). Ankara: DTCF Yay.
• Hojiyev, A. (2002). Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. Toshkent: O’zbekistan Milliy Ensiklopediyasi Davlat İlmiy Nashriyoti.
• Hunutlu, Ü. (2019).“Atebetü’l-Hakâyık’ta Eksiltili Yapılar”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 8 (Ek Sayı 1). 785-809.
• Ildırı, N. (2022). “Özbek Türkçesinde “Tejamlılık Tamoyili” (en az çaba yasası) ve Ellipsis (eksiltim) kavramları üzerine”. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 12(4), 2484-2497.
• Karaağaç, G. (2009). Türkçenin söz dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karadeniz, Y. (2022). “Özbek Türkçesinde Eksiltmeli Kullanım Biçimleri”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 53, 47-78.
• Karahan, L. (1997). Türkçenin söz dizimi – cümle tahlilleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Külebi, O. (1990). “Türkçede eksilti tümceleri”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 7/1-2, 117-130.
• Mahkamov N., Ermatov I (2013). Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. Toshkent: O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi “Fan” nashriyoti.
• Özkan, M., & Sevinçli, V. (2009). Türkiye Türkçesi söz dizimi. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Özmen, M. (1996). “Bir eksiltili cümle tipi üzerine”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi Journal of Social Sciences, 4/4, 71-82.
• Sarıca, M. (2005). “Anlatımda birim eksiltme”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 89/639, 208-212.
• TDK, Online Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr/?ara=eksilti
• Topaloğlu, A. (1989). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5/4, 697-704.
• Uç, T. (1978). “Düşüm (elleipsis) olayı ve Türkçedeki kimi örnekler”. Ömer Asım Aksoy Armağanı. Ankara: TDK Yayınları, 259-272.
• Uçar, F. M. E. (2017). Özbek yazar Abdulla Kadiri’nin romanlarında eksiltili yapılar. International Journal of Languages' Education and Teaching, 5(4), 450-475.
• Üstünova, K. (1999). “Eksilti ya da sıfır tekrar”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 1(1).
• Vardar, B. (2002). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Yıldız, H. (2020). Azerbaycan Türkçesi atasözlerinde eksilti. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi).Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri Ana Bilim Dalı, Ankara.
• Yoldaşev İ.,Gümüş M. (1995).Türkçe açıklamalı Özbek atasözleri. Ankara: Engin Yayınevi.
• Yusupova N. (2023) Türkçe-Özbekçe Sözlük. Ankara:. TDK Yayınları.
• Türkçe - Özbekçe Sözlğk https://pauctle.com/uztr