Beyzâvî ve Muhammed B. Melek’in Mesâbîh Şerhlerindeki Hadis Kaynaklarına Dair Bir İnceleme

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 297 - 312, 29.12.2022

Abdullah Çimen

Öz

Begavî’nin Mesâbîhu’s-sünne adlı derleme hadis kaynağı üzerinde oldukça fazla şerh çalışması yapılmıştır. Bu çalışmalardan birisi Kâdî Beyzâvî’nin Tuhfetü’l-ebrâr’ıdır. Kâdî Beyzâvî, İran’da Şîrâz ve Tebrîz bölgesinde yaşamış, İslâmî ilimlerin neredeyse tamamında eser telif etmiş velûd bir âlimdir. Bu eser üzerine yazılmış diğer bir şerh de Muhammed b. Melek’in Şerhu Mesâbîhi’s-sünne adlı çalışmasıdır. Muhammed b. Melek, Anadolu’da İzmir/Tire bölgesinde yaşamış bir âlimdir. Eserleri Arap dili, fıkıh, ahlak ve hadis ilimleri etrafında şekillenmiştir. Her ikisinin de Mesâbîh şerhleri dilsel tahlilleri ile ön plana çıkarken, muhteva olarak fıkhî, kelâmî meseleleri ele almakta birtakım tasavvufî yorumlara da yer vermektedir. Hadis şârihlerinin eserlerinde kullandıkları hadislerin kaynakları son derece önem arz etmektedir. Nitekim bu kapsamda yapılacak tahliller şârihlerin hadis kullanımlarına dair net bulguların elde edilmesine imkân tanıyacaktır. Bu makale Kâdî Beyzâvî ve Muhammed b. Melek’in şerhlerindeki hadis kaynaklarına dair bir analiz yapmayı ve aralarındaki farklara değinmeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Beyzâvî, Tuhfetü’l-ebrâr, Muhammed b. Melek, Şerhu Mesâbîhi’s-sünne.

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâîl b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs amme’ştehera mine’l-ehâdîsi alâ elsineti’n-nâs. thk. Abdülhumeyd b. Ahmed b. Yusuf b. Hindâvî. el-Mektebetü’l-asriyye, 2000.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaûd-Âdil Mürşid v.dğr. Beyrut, 2001.
• Alî el-Kârî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Herevî. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2002.
• Alî el-Muttakî, Alâüddîn Ali b. Hüsâmüddîn el-Müttakî. Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâli ve’l-ef‘âl. thk. Bekrî Hayyânî-Safvet es-Sakâ. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1981.
• Arıcı, Müstakim. “‘Bir biyografinin yeniden İnşası: Kâdî Beyzâvî, ilişki ağları ve eserleri’”. İslam İlim ve Düşünce Geleneğinde Kâdî Beyzâvî. ed. Müstakim Arıcı. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ. İkdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân. thk. Muhammed Muhammed Emin. Kahire: Dâru’l-kütübi’l-vesâiki’l-kavmiyye, 2010.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, ts.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. Beyrut İstanbul Maârif matbaası baskısından ofset: Dâru ihyâi türâsi’l-arabî, 1951.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Huseyn. Kitâbü’z-zühdü’l-kebîr. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1996.
• Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr el-Bezzâr. Müsnedü’l-Bezzâr el-menşûr bismi’l-bahri’z-zahhâr. thk. Mahfûzu’r-rahmân Zeynullah-Âdil b. Sa‘d-Sabrî Abdülhâlik eş-Şâfiî. Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 2009.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-Sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâki v.dğr. Kahire: Dâru tavki’n-necât, 1979.
• Bursalı Mehmet Tâhir. Osmanlı Müellifleri. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Çimen, Abdullah. “Kâdî Beyzâvî’nin Tuhfetü’l-Ebrar Adlı Eserinde Hadislerdeki Mecaz-Kinaye’nin Açıklanmasına Katkıları”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (2021), 39-50.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaûd v.dğr. Beyrut-Lübnan: Müessesetü’r-risâle, 2004.
• Dâvûdî, Muhammed b. Ali. Tabakâtü’l-müfessirîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Deylemî, Ebû Mansûr Şehredâr b. Şîrûye. el-Firdevs bi me’sûri’l-hitâb. thk. Muhammed es-Saîd Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. Riyad: Dâru’s-selâm, 2009.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Süleyman b. Salih. Suud, 1997.
• Elbânî, Nâsısirüddîn el-. Silsiletü’l-ehâdîsi’z-za‘îfe ve’l-mevz‘ûa ve eseruhu’s-seyyiü fi’l-ümme. Riyad: Dâru’l-me‘ârif, 1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî. el-Vasît fi’l-mezheb. thk. Ahmed Mahmûd İbrâhîm-Muhammed Muhammed Tâmir. Kahire: Dâru’s-selâm, 1996.
• Gıtrîfî, Ebû Ahmed Muhammed b. Ahmed el-Cürcânî. Cüz’ü İbn Gıtrîf. thk. Âmir Hasan Sabrî. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 1977.
• Irâkî, Ebü’l-Fadl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Huseyn. Tahrîcü ehâdîsi’l-İhyâ=el-Muğnî an hamli’l-esfâr fi’l-esfâr. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Ebî Hâtim et-Temîmî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. Beyrut, 1953.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir. el-Musannef. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Riyad, 1988.
• İbn Hacer, Ebü’l-fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. el-Metâlibü’l-‘âliye bi zevâidi’l-mesânîdi’l-semâniyye. thk. Komisyon. Suud: Dâru’l-âsıme-Dâru’l-Ğîs, 1998.
• İbn Hacer, Ebü’l-fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Telhîsü’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r-Râfi‘îyyi’l-kebîr. thk. Ebû Âsım Hasan b. Abbâs. Müessesetü Kurtuba, 1995.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Bustî. Sahîhu İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaûd. Beyrut, 1998.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Dâru’l-fikr, 1986.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe. Garîbü’l-hadîs. thk. Abdullah el-Cebbûrî. Bağdat: Matbaatü’l-ânî, 1977.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2013.
• İbn Melek, Muhammed b. Abdüllatîf. Şerhu Mesâbîhi’s-sünne. thk. Nûreddîn Tâlib. Katar: Dâru’n-nevâdir, 2012.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. el-Esîr. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî-Mahmûd Muhammed e-Tanâhî. Beyrut: el-Mektebetü’l-ilmiyye, 1979.
• İmamoğlu, Abdullah Taha. “‘Mesâbîhu’s-Sünne Şerhi Tuhfetü’l-Ebrâr Bağlamında Beyzâvî’nin Hadisçiliği’”. İslam İlim ve Düşünce Geleneğinde Kâdî Beyzâvî. ed. Müstakim Arıcı. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Kâdî Beyzâvî, Nâsıruddîn Abdullah b. Ömer eş-Şirâzî. Tuhfetü’l-ebrâr şerhu Mesâbîhi’s-sünne. thk. Nûreddîn Tâlib. Katar: Dâru’n-nevâdir, 2012.
• Kâdî İbn Şühbe, Takiyyüddîn. Tabakâtü’ş-şâfiiyye. Beyrut, 1407.
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zünûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. İstanbul, 1941.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn. Beyrut: Dâru’l-müsennâ-Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, ts.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. Ebî İshâk. Bahru’l-fevâid=Me‘âni’l-ahbâr. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâîl-Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhayy b. Muhammed. el-Âsâru’l-merfû‘a fî’l-ahbâri’l-mevzû‘a. thk. Muhammed es-Saîd Besyûnî Zağlûl. Bağdat: Mektebetü’ş-şarki’l-cedîd, ts.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr fî fıkhı mezhebi’l-İmam eş-Şâfiî. thk. Ali Muhammed Muavvad-Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• Mübârekfûrî, Ebü’l-Hasen Ubeydullah b. Muhammed. Mir‘âtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. Beyrut, 1984.
• Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Huseyn el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîh. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2013.
• Nesâi, Ahmed b. Şuayb en-Nesâî. es-Sünen. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2014.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Hülâsatü’l-ahkâm fî mühimmâti’s-sünen ve gavâidi’l-İslâm. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1997.
• Nüveyhiz, Âdil. Mu‘cemü’l-müfessirîn. thk. Müessesetü Nüveyhiz es-Sekâfiyye. Beyrut, 1988.
• Râfi‘î, Abdülkerim b. Muhammed el-Kazvînî. Fethu’l-azîz bi şerhi’l-vecîz. Dâru’l-fikr, ts.
• Rûyânî, Ebû Bekir Muhammed b. Hârûn er-Rûyânî. Müsnedü’r-Ru‘yânî. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1995.
• Safedî, Salâhuddîn Halil b. Aybek es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâs, 2000.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Abdirrahman. el-Mekâsıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire ale’l-elsine. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1985.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekir. Buğyetü’l-vuât fî tabakâti’l-lügaviyyîn ve’n-nühât. Lübnan: el-Mektebetü’l-asriyye, ts.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed eş-Şevkânî. Neylü’l-evtâr. Mısır: Dâru’l-hadîs, 1993.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. Kahire, 1994.
• Tâcüddîn es-Sübkî, Abdülvehhâb Takiyyüddîn. Tabakâtü’ş-şâfiiyye el-kübrâ. Daru hicr, 1413.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi, Ebü’l-Hayr Ahmed b. Mustafa. eş-Şekâiku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1975.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi, Ebü’l-Hayr Ahmed b. Mustafa. eş-Şekâiku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye Osmanlı Âlimleri. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Tîbî, Şerefüddîn el-Huseyn b. Abdullah et-Tîbî. el-Kâşif an hakâiki’s-sünen. Riyad, 1997.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ es-Sevrî. el-İlelü’sağîr. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, ts.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ es-Sevrî. es-Sünen. Medine: Dâru’s-selâm, 1. Basım, 2012.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Beyzâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “‘Kâdî Beyzâvî’”. Marmara İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-Muğnî fi’d-duafâ, ts.
• Zemahşerî, Cârullâh Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Fâik fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. Lübnan: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Zeydânî, Muzhiruddîn el-Huseyn b. Mahmûd. el-Mefâtîh fî şerhi’l-Mesâbîh. Katar: Dâru’n-nevâdir, 2012.
• Zeylaî, Cemâlüddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Yusuf. Tahrîcü’l-ehâdîs ve’l-âsâri’l-vâkıati fî Tefsîri’l-Keşşâf. Riyad: Dâru İbn Hüzeyme, 1993.
• Zeynülarab, Ebü’l-Mefâhir Ali b. Ubeydillâh el-Mısrî. Şerhu’l-Mesâbîh. Katar: İdâretü’s-sekâfiyyetü’l-islâmiyye, 2012.
• Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmûd ez-Ziriklî. el-A‘lâm. Dâru’l-melâyîn, ts.
• Zuhaylî, Muhammed. el-Kâdî el-Beyzâvî. Dımeşk: Dâru’l-kalem, 1988.