Bediʿ İlminde İktibâs Sanatı

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 375 - 396, 29.12.2022

Fatih Temir

Öz

Arap belâgatında bediʿ ilminin muhassinât-ı lafziyye konuları arasında bulunan iktibâs sanatı, söze ve manaya güzellik ve renk katmak amacını taşımaktadır. Fakat diğer taraftan muhataplarının gönüllerinde ve zihin dünyalarında hayatı anlamlandırmak açısından bir canlılık ve zarafeti de hedeflediği âşikârdır. Kur’ân ve sünnetle sağlam bir bağı olan bu belâgat maddesi, lafız ve mana yönüyle sözü güçlendirdiği gibi üslûbu da farklılaştırmaktadır. Arap edebiyatına bakıldığında iktibâs sanatının, şairler ve nâsirler tarafından ifadeyi süsleyip, manayı kuvvetlendirmek amacıyla ustalıkla kullanıldığı sıkça rastlanılan bir durumdur. Çalışmamızda edebî bir sanat olarak şiirde ve nesirde ifadeye canlılık ve güzellik katan, sözü pekiştirip güçlendiren, belâğî açıdan sözün seviyesini yükselten iktibâs sanatından, örneklerinden ve anlamsal özelliklerinden bahsedilmiştir. İktibâsın etimolojik anlamı, tarihsel süreci içerisinde değerlendirilmiş, şiir ve nesir kabilinden örneklerle desteklenmiştir. İktibâs türünün tazmîn ve istişhâd türleri ile olan yakınlığı ve farklılığı da verilen misallerle ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Edebiyatı, İktibâs, Belâgat, Beyan

Kaynakça

• Absî, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe el-Kûfî. el-Muṣannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’t-Tâc, 1. Basım, 1409/1989.
• Afgânî, Saîd. Fî Usûli’n-nahv. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1407/1987.
• Ak, Murat. Osmanlı’nın Son Döneminde Manzum Bir Nasihatnâme Maksûd-ı Nasîhat. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2018.
• Arcî, Abdullah b. Ömer. Dîvânu’l-Arcî. thk. Reşîd el-Abîdî - Hıdr et-Tâî. Bağdat: Şeriketu’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1375/1956.
• Asker, Abdulmuhsin b. Abdulaziz. el-İktibasu envâ’uhu ve ahkâmuhu. Riyad: Mektebetu Dâri’l-Minhâc, 1. Basım, 1425/2004.
• Askerî, Ebû Hilâl. Dîvânu’l-Meʿânî. nşr. Mahmûd eş-Şinkıtî - Muhammed Abduh. Alemu’l-Kutub, ts.
• Atîk, Abdulaziz. Ilmu’l-bedi‘. Beyrut-Lübnan: Dâru’n-Nahdati’l-ʻArabiyye, 2012.
• Aydın, Mustafa. Arap Dili Belagatında Bedi’ İlmi Ve Sanatları. İstanbul: İşaret Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. İʿcâzu’l-Kurʾân, thk. es-Seyyîd Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif bi-Misra, 3. Basım, 1954.
• Bulut, Ali. “Abdulhamîd el-Kâtib’in Risâlelerinde İktibas Sanatı “Taât Risâlesi” Örneği”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 7/1 (Şubat 2007), 247-268.
• Bustî, Ebu’l-Feth. Dîvânu Ebi’l-Feth el-Bustî. thk. Lutfî es-Sakkâl-Durriyye el-Hatîb. Dımeşk: Matbû‘âtu Mecmeʿı’l-Lugati’l-Arabiyye, 1409/1989.
• Cârim, Ali Mustafa Emîn. el-Belâgatu’l-vâzıha. Karaçi-Pakistan: Mektebetu’l-Büşra, 1. Basım, 1431/2010.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh. thk. Muhammed Muhammed Tâmir. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1430/2009.
• Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr İbn Kayyim. Miftâhu dâri’s-saʿâde ve mensûru velâyeti ehli’l-ılm ve’l-irâde. thk. Ali b. Abdilhamîd el-Halebî. 1 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbn Affân, 1. Basım, 1416/1996.
• Cezerî, Ebu’s-Seʿâdât el-Mübârek b. Muhammed b. İbnu’l-Esîr. Câmiʿu’l-usûl fî ehâdîsi’r-Resûl. nşr. Abdülkādir el-Arnaût. 10 Cilt. Dımeşk: Mektebetu’l-Halvânî, 1392/1972.
• Cezerî, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. Usdu’l-ġâbe fî maʿrifeti’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Ali Muhammed Muavvıż vd. 6 Cilt. Beyrut-Lübnan, Dâru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1442/2003.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali. Taʿrifât. thk. İbrahim el-İbyârî. Dâru’r-Reyyân, 1982.
• Dib, Muhammed Muhyiddin- Kasım, Ahmed . Ulumu’l-belaga (Bediʿ, beyân ve meânî). Trablus-Lübnan: el-Muessesetu’l-Hadîse, 1. Basım, 2003.
• Durmuş, İsmail. “İktibas”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22/52. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail. “İstişhâd”.TDV İslâm Ansiklopedisi. 23/397-398. İstanbul, TDV Yayınları, 2001.
• Doğan, Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Bahar Yayınları, 1994.
• Fârisî, el-Emîr Alâüddîn Ali b. Belbân. el-İhsan fî takrîbi sahîhı İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaut. 14 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1412/1991.
• Fîrûzabâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Yaʿkûp. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Enes Muhammed es- Sâmî-Zekeriyya Câbir Ahmed. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1429/2008.
• Hamevî, İbn Hicce. Hizânetu’l-edeb ve gâyetu’l-ereb. thk. İsâm Şakyû. 2 Cilt. Beyrut-Lübnan: Mektebetu’l-Hilal, 1987.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Feth Zıyâüddîn Nasrullah b. Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerîm. el-Meselu’s-sâʾir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 1 Cilt. Mısır: Şeriketu Mektebe ve Matba‘atu Mustafa el-Bânî, 1358/1939.
• İbnu’l-Esîr, Necmuddîn. Cevheru’l-Kenz, thk. Muhammed Zaglûl Sellâm. İskenderiye: Munşeâtu’l-Maʿârif, ts.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-Arab. thk. Haşim Muhammed eş-Şâzelî vd. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, ts.
• İbnu’l-Imâd. Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Arnaût - Abdülkādir el-Arnaût. 10 Cilt. Dımeşk-Beyrut: Dâru’bn-ü Kesîr, 1. Basım, 1415/1994.
• Kallek, Cengiz. “Kulle”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 26/357. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kazvînî, Celâlüddîn el-Ḫatîb Muhammed b. Abdirrahmân. et-Telhîs fî ulûmi’l-belâga. şrh. Abdurrahman el-Berkûki. Mısır: y.y. 2.basım, 1351/1932.
• Kazvînî, Abdurrahmân Muhammed. Telhîsu’l-Miftâh. Karaçi-Pakistan: Mektebetu’l-Büşra, 1.basım, 1431/2010.
• Kazvînî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. Sünen-i İbn Mâce, şrh. Haydar Hatipoğlu. 2 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1982.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtu ehli’s-sünne. thk. Mecdî Basellûm. 2 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-Ilmiyye, 1. Basım, 1426/2005.
• Matlûb, Ahmet. Mu’cemu’l-mustalahâtu’l-belâgıyye ve tetavvüruhâ. Beyrut-Lübnan: Mektebetu Lübnan, 1429/2008.
• Medenî, es-Seyyid Ali Sadrüddîn b. Ma‘sûm. Envâru’r-rebîʿ fî envâʿi’l-bedîʿ. thk. Şakir Hâdi Şükr. Kerbela-Irak: Mektebetu’l-Irfan, 1.Basım, 1377/1968.
• Medenî, es-Seyyid Ali Sadrüddîn b. Ma‘sûm. Envâru’r-rebîʿ fî envâʿi’l-bedîʿ. thk. Şakir Hâdi Şükr. Kerbela-Irak: Mektebetu’l-Irfan, 1.Basım, 1378/1969.
• Meydânî, Abdurrahman Hasan Habenneke. el-Belâgatu’l arabiyye ususuha ve ulûmuha ve funûnuha. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1. Basım, 1416/1996.
• Murâdî, Ebu’l-Fazl Muhammed Halîl b. Ali b. Muhammed. Silku’d-durer fî aʿyâni’l-karni’s-sânî aşer. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 1989.
• Mutçalı, Serdar. el-Muʿcemu'l-Arabî el-hadîs Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut-Lübnan: Dâru İhyâ’i’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, 1. Basım, 1412/1991.
• Nübâte, Abdürrahîm b. Muhammed b. İsmâil. Dîvânu’l-hutab. şrh. Tâhir Efendî el-Cezâirî. Beyrut: Abdu’l-Bâsit el-Enesi, ts.
• Özön, Mustafa Nihat. Osmanlıca-Türkçe Sözlük. İstanbul: İnkılap ve Aka Yayınları, 5. Basım, 1973.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Nihâyetu’l-îcâz fî dirâyeti’l-i‘câz. nşr. Nasrullah Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâru Sâdır, 1424/2004.
• Revâha, Abdullâh b. Dîvânu’l emîr eş-şâir Abdillâh b. Revâha. thk. Muhammed Ali el-Kutup. Sayda-Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1. basım, 1431/2010.
• Sarı, Mevlüt. el-Mevârid. İstanbul: Bahar Yayınları, 1984.
• Sübkî, Bahâüddîn. ʿArûsu’l-efrâh fî şerhi telhîsi’l-miftâh. thk. Abdülhamîd el-Hündâvî. 2 Cilt. Sayda-Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1424/2003.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. el-Kemâl Celâlüddîn. ed-Durru’l-mensûr fi’t-tefsîri’l-meʾsûr. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1432/2011.
• Süyûtî, Ebu’l-Fadl Celâlüddîn Abdirrahmân b. Ebî Bekr el-Hudayrî. el-İtkân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 1 Cilt. Suûdi Arabistan: Vizâratu’ş-Şuûn ve’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf, ts.
• Taberânî, Ebu’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemu’l-Kebîr. nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1404/1984.
• Tebrîzî, el-Hatîp. Dîvânu Ebî Temmâm. thk. Muhammed Abduh Azzâm. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Maʿârif, 2009.
• Teftâzânî, Mes‘ûd b. Ömer Sa‘duddîn. Şurûhu’t-Telhîs. şrh. Bahâuddîn es-Sübkî - İbn Yaʿkûb el-Magrîbî. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Hâdî, 4.basım, 1413/1992.
• Teymiyye, Ahmed b. Abdilhalîm İbn. el-Akîdetu’l-vasıtıyye. nşr. Muhammed b. Abdülazîz. Riyad: ed-Dureru’s-Seniyye, 1433/2012.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen-i Tirmîzî Tercemesi. çev. Osman Zeki Mollamehmetoğlu. 3 Cilt. Bayezid-İstanbul: Yunus Emre Yayınları.
• Zuhrî, Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘. Kitâbu’t-tabakāti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncı, 1. Basım, 1421/2001.