İslâmiyet’ten Önce ve Sonra Kırgızlar’da İnanç Esasları

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 2, 187 - 208, 30.12.2024

Busalikha Uraim Kyzy , Faruk Gün

https://doi.org/10.71083/rusuhder.1575518

Öz

Kırgızların tarih boyunca yaşadığı dini dönüşümler, Türklerin zengin dinî mirasının öğrenebilmesi için önem arz etmektedir. Kırgızlar, İslâm öncesi dönemde Tengricilik, Şamanizm, Totemizm ve Zerdüştlük gibi inançların etkisi altında kalmış, bu sistemlerde doğa güçleri ve ruhani bağları inançlarının temelini oluşturmuştur. Gök Tanrı inancı, Kırgızlar arasında en yaygın dinî inanış olmuştur. Tek Tanrı'ya inanma ve doğaya saygı temelinde şekillenen bu inanç, İslâm'ın tevhid anlayışıyla önemli paralelliklerle göstermiştir. Bu benzerlik, Kırgızların İslâm'ı benimsemesini kolaylaştıran temel faktörlerden biri olmuştur. İslâmiyet'in Kırgızların arasında yayılması, yalnızca dinî bir değişim değil, aynı zamanda sosyal ve kültürel yapıda köklü dönüşümlere yol açmıştır. Eski inançların, İslâm'ın öğretileriyle harmanlanarak yeni bir dinî ve kültürel oluşum oluşturulmuş, Kırgızların toplumsal kimlikleri yeniden şekillenmiştir. Bununla birlikte Kırgızların dinî hayatlarını değerlendirirken farklı boylarının ve coğrafi koşulların göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Kırgızların yeterince İslâmi bilgiye ulaşamamaları ve geleneklerini bilen yeterli sayıda dinî rehberin olmaması nedeniyle, örf, adet ve destanlar Kırgızların siyasi, sosyal ve dinî hayatlarını şekillendirmede daha etkili olmuşlardır. Günümüzde dahi eski Türk inançlarının izleri Kırgızlar arasında yaşamaya devam etmekte İslâm ile harmanlanan bu unsurlar kültürel bir sürekliliğin sembolü olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Bu çalışma, Kırgızların dinî mirasını ve İslâm’la olan ilişkilerini geleneksel ve kültürel bir perspektifle ele almaktadır. Türklerin İslâm öncesi dinî inanışları ve İslâmiyet'in bu yapıyı nasıl dönüştürdüğü, sadece akademik değil, aynı zamanda kimlik ve kültür inşası açısından da önem arz etmektedir. Araştırma, okuyuculara Kırgızların zengin dinî ve kültürel mirasını tanıtmayı, eski inançlar ile İslâm arasındaki geçiş sürecini araştırmayı amaçlamaktadır. Konunun bu minvalde ele alınması hem tarihi hem de kültürel anlamda kaçınılmaz bir gerekliliktir.

Anahtar Kelimeler

Din, Eski Türkler, İnanç, İslam, Tanrı

Principles of Faith in The Kyrgyz Before and After Islam

Öz

The religious transformations experienced by the Kyrgyz throughout history are important for understanding the rich religious heritage of the Turks. Before Islam, the Kyrgyz were influenced by beliefs such as Tengrism, Shamanism, Totemism, and Zoroastrianism, which the powers of nature and spiritual connections were the initial features of their beliefs. The belief in the Sky God (Tengri) was the most widespread religious belief among the Kyrgyz. This belief, shaped by monotheism and respect for nature, reveals significant parallels with the belief in tawhid in Islam (oneness of God). This similarity was one of the main factors that facilitated the Kyrgyz's adoption of Islam. The process of Islamization among the Kyrgyz was not only a religious change but also led to profound transformations in their social and cultural structures. Ancient beliefs were blended with Islamic teachings to create a new religious and cultural formation, reshaping the Kyrgyz's societal identity. However, while evaluating the religious life of the Kyrgyz, it is essential to consider the diversity of their clans and conditions. Due to insufficient Islamic influence and the lack of a sufficient number of religious guides familiar with traditions, customs, traditions, and epics played a more effective role in shaping the political, social, and religious lives of the Kyrgyz. Even today, traces of ancient Turkic beliefs continue to exist among the Kyrgyz, blending with Islam and serving as symbols of cultural continuity. This study examines the religious heritage of the Kyrgyz and their relationship with Islam from a traditional and cultural perspective. It highlights the significance of Turkic pre-Islamic religious beliefs and how Islam transformed this structure, emphasizing its importance not only academically but also in terms of identity and cultural construction. The research aims to introduce the rich religious and cultural heritage of the Kyrgyz and explore the transitional process between ancient beliefs and Islam. Addressing this topic from such a framework is an inevitable necessity from both historical and cultural perspectives.

Kaynakça

• Aidarkulov Kadıkul. “Koşok İnsandı Eskerüü Janrı”. Gumanitardık-Ekonomikalık fakülteti 1 (2014), 1-50.
• Aitpaeva, Gulnara. “Kırgız Destanı Kococaş’ta Suç, Cezalandırma ve Bağışlama Üçlüsü”. Uluslararası Halkbilimi Araştırmalar dergisisi 2/3 (2019), 1-19.
• Ak, Ahmet. “İmam Mâturîdî ve Nesefî Şârihlerine Göre Peygamberlere İman”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/26 (2015), 71-89.
• Aksoy, Hasan. “İslam öncesi dönem Türklerde Tanrı anlayışı”. International Journal of Social Sciences and Education Research 4/2 (Nisan 2018), 275-288.
• Arvas, Abdulselam. “Destanlarda Eski Türk Kültleri ve İslâm (‘Manas Destanı’ Örneği)”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6-7 (2016), 1-11.
• Aydın, Mihriban. “Eski Türk Yazıtlarında Alın Yazısı ve Bunun Dinî Anlamı Üzerine Notlar”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 109 (2024), 139-147.
• Aymölmöl, Coldoşbay kızı. “Kırgız Dinîy İşenimderi Hronologiyalık Tartipte”. İzvestiya Vuzov Kırgızıstana 29/11 (2016), 205-207.
• Baş, Mustafa. “Türklere Gelen Peygamberler; Kaynaklar ve Rivayetler Işığında Oğuz Kağan’ın Peygamberliği Meselesi”. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi 3 (2019), 70-86.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-Arab kable’l-İslâm. Beyrut: 1976, 6/449-510.
• Demir, Narçın-Gül, Naile. Türbe Ziyaretleri ve Manevi Destek İlişkisi Üzerine Bir Araştırma: Aziz Mahmut Hüdai Türbesi Örneği. İbn Haldun Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Demirci, Kürşat. “Kabir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/33-35. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Duishonkul Uulu, Kursanbek. Kırgızistan’da Zamancıların Dinî ve İtikadî Görüşleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• E. Sulaimanov, Koşok-Kırgız Elinin Salttık Murası. Jalal-Abad: Soros-Kırgızistan fondu, 2019.
• Erbaş, Ali. “Melek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/37-39. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ercüment, Ayhan. “Kitabi İslam Ve Halk İslamı Dikotomisi Bağlamında Medrese Ve Halk İnançları”. Din ve Bilim - Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/1 (Haziran 2018), 76-92.
• Erdem, Mustafa. Kırgız Türkleri Dinî ve Sosyal Hayat. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 2005.
• Ergüven, Nizamettin. “Vefat Edenin Yakınları Tarafından Taziyeye Gelenlere Yemek Ve İçecek İkramında Bulunulmasının Dinî Açıdan Durumu”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (Aralık 2022), 312-326.
• Eş'arî, Ebü'l-Hasan. el-İbâne. nşr. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd. Kahire, 1987.
• Eş'arî, Ebü'l-Hasan. Makâlâtü'l-İslâmiyyîn ve iḫtilâfü'l-musallîn. nşr. H. Ritter. Wiesbaden, 1382/1963.
• Gömeç, Sadettin. “Şamanizm ve Eski Türk Dinî”. PAÜ. Eğitim Fakülte Dergisi 4 (1998), 39-50.
• Gülensoy, Mustafa. “Manas Destanı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/557-558. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Gülverdi, Selim. “İslâm’da Melek İnancı”. İslâm Akaidi, ed. Yasin Ulutaş. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Gün, Faruk. “Din ve İslâm Dini” İslâm Akaidi, ed. Yasin Ulutaş. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Gün, Faruk. Gayb Bilgisi ve Gaybî Meseleler. Ankara: Fecr Yayınları 1. Basım, 2022.
• Gün, Faruk. Varlıkta İlahi Adalet, Fatalizm ve İnsan Sorumluluğu-Fahreddîn er-Râzî. İstanbul: Kitap Dünyası, 2024.
• Güneş, Osman. Ahmed Fâiz el-Berzencî'nin Kelâm ve Akâide Dair Görüşleri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2024.
• Gürkan, Salime Leyla. “Ölüm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/32-34. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. er-Rûh. nşr. M. Enîs İyâde – M. Fehmî es-Sercânî. Kahire: Mektebetü Nusayr, ts. İbn Kudâme, Muvaffakuddin. Lüm’atü’li’tikâd. nşr. Bekir Topaloğlu. İstanbul, 1414/1993.
• İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dinî Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Yayınevi, 1976.
• İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed b. Râgıb. el-Müfredât fî ğarîbi'l-Ḳurʾân. nşr. M. Seyyid Kîlânî. Kahire, 1961. Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1998.
• Kahraman, Hüseyin. “Âhiret İnancı” İslâm Akaidi, ed. Yasin Ulutaş. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları 2023.
• Karadaş, Cağfer. Ana Hatlarıyla Kelâm Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Karadaş, Cağfer. İslâm’ın İnanç Yapısı. Bursa: Emin Yayınları, 2006.
• Keskin, Mustafa. İlk Dönem İtikadi ve Siyasi Mezheplerin İnsan Fiilleri ve İhtiyar Anlayışı Mar’aşî’nin Risâle-i Münciye Örneği. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2022.
• Kuyma, Erol. “Cehennem ve Tamu Kelimeleri Üzerine Art Zamanlı Bir Değerlendirme”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 3/4 (2015), 875-888.
• Küçük, Mehmet Alparslan. “Geleneksel Türk Dinî’ndeki ’Ana / Dişil Ruhlar’a Mitolojik Açıdan Bakış”. Iğdır Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2013), 105-134.
• Makdisî, Mutahhar b. Tahir Kitâbü'l-Bedʾ ve't-târîh. nşr. Cl. Huart. Bağdat: Mektebetü'l-Müsennâ, ts. Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed el-. Kitâbü't-Tevhîd. Neşr. Fethullah Huleyf. Beyrut, 1979.
• Okumuş, Namık Kemal. “Ezelî Yazgı Algısının Kadîm Telakkîleri”. Marife 14/2 (2014), 173-191.
• Özdemir, Ahmet. “Hanefî Fıkıh Kitaplarında Bid‘at Olarak Tanımlanan Başlıca Uygulamaların Tespiti ve Değerlendirilmesi”. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (01 Eylül 2021), 1-16.
• Özervarlı, M.Sait. “Melek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/40-42. Ankara: TDV Yayınları, 2004. Özten, Ersan. “Allah’a İman”. İslâm Akaidi. ed. Yasin Ulutaş. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları 2023.
• Pezdevî, Ebü'l-Yüsr. Uṣûlü'd-dîn. nşr. Hans Peter Linss. Kahire, 1383/1963.
• er-Râzî. Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2005.
• Sâbûnî, Nûreddin. es-el-Bidâye fî uṣûli'd-dîn. Neşr. Bekir Topaloğlu. Dımaşk, 1979.
• Şahin, Süreyya. “Cennet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/374-376. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Şeker, Fatih. “İslâm Öncesi Türklerde Âhiret Algısı ve İslâmlaşma Sürecine Etkileri”. İstanbul Medeniyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 16 (2012), 124-128.
• Taşdelen, Mehmet. “Kazâ ve Kadere İman” İslâm Akaidi, ed. Yasin Ulutaş. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları 2023.
• Teftâzânî, Sa'deddin Mes'ûd b. Ömer. Şerhu'l-Makâsıd. İstanbul, 1277.
• Tehânevî, Muhammed A'lâ b. Ali. Keşşâfü ıstılâhâti'l-fünûn. İstanbul, 1984.
• Topaloğlu, Bekir. “Cehennem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/227-233. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Topaloğlu, Bekir. “Cennet (Cennetin İsimleri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/376-386. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Tûfî, Süleyman b. Abdülkavi. Şerhu muhtasari'r-ravza. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: yy, 1988. Uğurlu, Serdar. “Eski Türklerin Dini”, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12 (2012), 323-335.
• Useev, Nurdin. “Manas Destanı’nda İslâmiyetle İlişkili Uranlar / Savaş Naraları” 88 (2018), 145-154.
• Uysal, Ekrem. “Ehl-İ Sünnet ve Mu’tezile’ye Göre Kabir Azabı”. Batman Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Hakemli Dergisi 1/2 (29 Aralık 2017), 227-238.
• Yüksel, Mukadder Arif. “Kur’ân’da Cennet ve Cennetliklerin Yaşına Dair Tartışmalar”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2019), 103-122.