Cinsiyet Gelişim Bozukluklarında İslam Hukukçularının Dayandıkları Etik İlkeler: Psikolojik Komplikasyonların Engellenmesinden Tıbbî Bakım Standartlarına

Year 2024, Volume: 26 Issue: 50, 467 - 495, 15.12.2024

Mine Doğan

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1527645

Abstract

Cinsiyet gelişim bozukluklarını/CGB (hermafroditizm/interseksüalite/hünsâlık) İslamî biyoetiğe göre inceleyen bu makale, merkeze İslam hukukunu konumlandırarak CGB’li bireyler için dü-zenlenen dinî normların ardında yatan etik değerleri yansıtmaktadır. Makale, İslam hukukunda erken dönemlerden itibaren cinsiyet gelişim bozukluklarıyla ilgili normlar düzenlenirken etik değerlerin de dikkate alındığını iddia eder. Bu bağlamda makalenin kategorizasyonunda tarihsel ayrım tercih edilerek klasik dönemlerden çağdaş dönemlere İslam hukukçularının cinsiyet gelişim bozuklukları konusunda dikkate aldıkları etik değerler vurgulanmıştır. Sonuç olarak klasik İslam hukukunda cinsiyet gelişim bozukluklarına etik yaklaşımın daha çok insan onurunun gözetilmesi ve mahremiyetin korunması amacıyla olası psikolojik komplikasyonların engellenmesi bağlamında şekillendiği saptanmıştır. Zamanla yaşanan tıbbî gelişmeler, CGB’li bireylerin bedenlerinden karşı cinse ait dokuları uzaklaştırma imkanı tanıyınca İslamî etik değerlerde bir kırılma yaşanmıştır. Klasik dönemlerde, olası psikolojik komplikasyonların engellenmesi şeklinde gelişen etik yaklaşım, cinsiyet düzeltme operasyonlarının hükmü, helal olması halinde delilleri, dinî meşruiyet parametreleri ve aydınlatılmış onam doktrini gibi daha çok CGB için tıbbî bakım standartları geliştirmeye evrilmiştir.

Keywords

İslam Hukuku, Biyoetik, Biyofıkıh, Hermafrodit, İnterseks, Hünsâ

Ethical Statement

Makale için gereken etik onay “İstanbul Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Etik Kurulu” tarafından 27.03.2023 tarihinde verilmiştir. İzin no: E-35980450-663.05-1701613.

Supporting Institution

Bu çalışma, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından "122K853" numaralı proje ile desteklenmiştir. Projeye verdiği destekten ötürü TÜBİTAK’a teşekkürlerimizi sunarız.

Project Number

Bu çalışma, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından "122K853" numaralı proje ile desteklenmiştir. Projeye verdiği destekten ötürü TÜBİTAK’a teşekkürlerimizi sunarız.

Thanks

Makalenin hazırlanma sürecinde kıymetli revizeleri ile destek olan Prof Dr. Necmettin Kızılkaya ve Doç. Dr. Merve Özaykal'a içten teşekkürlerimi sunuyorum.

The Ethical Principles Relied Upon by Islamic Jurists in Disorders of Sex Development: From Preventing Psychological Complications to Stan-dards of Medical Care

Abstract

Determining or assigning the sex of a newborn baby can be a complicated matter. Those with a male chromosomal structure may look like a typical woman, and those with a female chromosomal structure may look like a typical male, or people may have ambiguous external genitalia. The phenomenon referred to by terms such as Disorders of Sex Development (DSD), hermaphroditism, and intersexuality has become a subject of interdisciplinary inquiry, engaging fields such as medicine, theology, law, philosophy, and ethics. This article discusses disorders of sex development according to Islamic bioethics. The aim of the article is to reveal Islam's ethical approach to disorders of sex development through the example of Islamic law. Disorders of sex development have been carefully addressed by Islamic jurists since the early periods, and ethical values were also considered in regulating rulings for individuals with DSD. Considering that ethical discussions about disorders of sex development are shaped according to the medical conjuncture of each period, the ethical approach to DSD in classical Islamic law was shaped in the context of protecting human dignity and privacy. For example, in cases where it is necessary to look at the external genital organs of a person with DSD, it was decided to purchase a concubine (jariya). Considering that according to Islamic law, the marriage of an individual with DSD whose sex has not been assigned is not allowed, it is aimed to protect the human dignity and privacy of the individuals with DSD by assigning the task of sex assignment and circumcision to the concubine. According to classical Islamic law, the two institutions that create privacy for looking at the external genital organs of the opposite sex are marriage and having a concubine. These Islamic rulings may imply that, depending on the medical conditions of the period, the ethical approach to DSD in classical Islamic law was shaped mostly to prevent psychological complications.

Keywords

Islamic Law, Bioethics, Biofiqh, Hermaphrodite, Intersex, Khuntha

Project Number

Bu çalışma, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından "122K853" numaralı proje ile desteklenmiştir. Projeye verdiği destekten ötürü TÜBİTAK’a teşekkürlerimizi sunarız.

References

• Ali, Eymen Fethi Muhammed. “Cirâhâtu tashîhi’l-cins ve âsâruhâ: Dirâse fıkhiyye mukârane fî dav’il-mu‘tıyâti’t-tıbbiyyeti’l-hadîse”. Mecelletü Külliyyeti’ş-Şerî‘a ve’l-Kânûn 21 (2009), 324-589.
• Ali Haydar Efendi, Eminefendizâde. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. çev. Raşit Gündoğdu - Osman Erdem. İstanbul: Osmanlı Yayınevi, ty.
• ‘Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddin Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2012.
• Bedir, Mürteza. “Bir Fıkıh-Etik Karşılaştırması Denemesi”. Fıkıh ve Biyoetik: İslam Hukuku Bakımından Tıbbi Konularda Karar Verme Süreci. ed. M. İhsan Karaman vd. 39-67. İstanbul: İSAR Yayınları, 2021.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. el-‘İnâye şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2019.
• Bardakoğlu, Ali. “İstishâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/376-381. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne Hüseyin b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ‘. et-Tehzîb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus. Keşşâfü’l-kınâ‘ ‘an metni’l-‘İknâ‘. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2009.
• Buhârî, Ebü’l-Me‘âlî Burhânüddîn Mahmud b. Ahmed b. Abdilazîz b. Ömer b. Mâze. el-Muhîtü’l-Burhânî fî’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Burhânpûrlu, Nizâm vd. el-Fetâva’l-Hindiyye. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1980.
• Bâr, Muhammed Ali. “Müşkiletü’l-hünsâ beyne’t-tıb ve’l-fıkıh”. Mecelletü’l-Mecmai’l-Fıkhi’l-İslamî 4/6 (2005), 345-365.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekr er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1984.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Me‘âlî Rükniddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. Katar: Dârü’l-Minhâc, 2. Basım, 2009.
• Cer‘î, Abdurrahmân b. Ahmed vd. el-Mevsû‘atü’l-müyessera fî fıkhi’l-kadâya’l-mu‘âsıra. Riyâd: Merkezü’t-Temeyyüzü’l-Bahsî fî Fıkhi’l-Kadâya’l-Mu‘âsıra, 2014.
• Çalışkan, İlyas. İslam Hukukunda Çift Cinsiyetliler (Hünsâ). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Delimata, Natalie. Articulating Intersex: A Crisis at the Intersection of Scientific Facts and Social Ideals. Switzerland: Springer Nature Press, 2019.
• Doğan, Mine - Özaykal, Merve. “Klasik Fıkhın Cinsiyet Gelişim Bozukluklarına Bakışını Yeniden Düşünmek: Güncel Tıbbî Bilgi Açısından Bir İnceleme”. İslam Tetkikleri Dergisi 13/2 (2023), 809-835.
• Doğan, Mine. “İslam Hukukunun Cinsiyeti Atanamayan Kategorisi: Hünsâ-yı Müşkil”. Cinsiyetsizleştirme. ed. Huriye Martı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı (yayın aşamasında) (2024).
• Duman, Hilâl. “İslâm Hukukunda Hünsâ (Çift Cinsiyetliler)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2002), 295-318.
• Dârü’l-İftâ el-Mısriyye. el-Fetâva’l-İslâmiyye min Dâri’l-İftâ el-Mısriyye. Kâhire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2009.
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Tıp ve Sağlık”. Erişim 15 Kasım 2023. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/1292/cinsiyet-gelisim-bozuklugu-olan-kisilerin-tibbi-mudahale-ile-tedavi-edilmelerinin-dini-hukmu-nedir#:
• el-Mecma‘u’l-Fıkhî Râbıtatü’l-Âlemi’l-İslâmî. Karârâtu’l-Mecma‘i’l-Fıkhi’l-İslâmî bi-Mekketi’l-Mükerreme. Mekke: Râbıtatü’l-Âlemi’l-İslâmî, 2. Basım, 2008.
• Ebû Şâdî, Enes Abdü’l-Fettâh. “Tashîhu’l-hünsâ el-müşkil fî dav’it-tıbbi’l-hadîs”. Mecelletü Külliyyeti’d-Demenhûr 3/2 (2017), 266-358.
• Feder, Ellen K. Making Sense of Intersex. Indiana: Indiana University Press, 2014.
• Fâyid, Muhammed İbrahim. “Eseru mu‘tıyâti’t-tıbbi’l-hadîs fî tevrîsi’l-hünsâ: Dirâse fıkhiyye”. Mecelletü Külliyyeti Dâri’l-Ulûm 92 (2016), 407-468.
• Hamevî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Hasenî. Gamzü ‘uyûni’l-besâir fî şerhi’l-Eşbâh ve’n-nezâ‘ir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Heytemî, Ebû Abbâs Şehâbeddîn Ahmed b. Hacer. Tuhfetü’l-muhtâc fî-şerhi’l-Minhâc. Kahire: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1983.
• Haddâd, Ebû Bekr b. Ali. el-Cevheretü’n-neyyire şerh li-Muhtasari’l-İmam el-Kudûrî. Katar: Arwiqa Yayınları, 2015.
• Halef, Târık Abdü’l-Mün‘im Muhammed. “Marifetü cinsi’l-hünsâ ve tashîhuh bey-ne’l-fıkh ve’t-tıb fî dav-i kânûni’l-mesûliyyeti’t-tıbbiyye el-‘İmârâtiyye”. Mecelletü Kıtâ’üş-Şerî‘a ve’l-Kânûn 10/10 (2018), 127-184.
• Holmes, Morgan. Intersex: A Perilous Difference. Pennsylvania: Susquehanna University Press, 2008.
• İbn Salâh, Ebû ‘Amr Takiyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdurrahmân b. Mûsâ. Fetâvâ İbni Salâh. Beyrut: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1986.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Müflih, Ebû Abdillâh Muhammed b. Müflih b. Muhammed. Kitâbü’l-Fürû‘. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2003.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn b. Abdillâh b. Ali. el-Kânûn fi’t-tıb. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbnü’r-Rif‘a, Muhammed b. Ahmed b. Ali Ebü’l-Abbâs. Kifâyetü’n-nebîh fî şerhi’t-Tenbîh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. Ahkâmü’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2003.
• İbn Bâz, Muhammed b. İbrâhim Âlü’ş-Şeyh Abdülaziz. el-Fetâva’l-müte‘allika bi’t-tıb ve ahkâmü’l-merdâ. Riyad: er-Riâsetü’l-‘Âmme li’l-Buhûsi’l-İlmiyye ve’l-İftâ, 3. Basım, 2014.
• İslamweb. “Hünsâ”. Erişim 22 Şubat 2022. https://www.islamweb.net/ar/fatwa/79661/?searchKey=xLkb9uwV8W19hz0SvcbN&wheretosearch=0&order=&RecID=2&srchwords=46857&R1=0&R2=0&hIndex=
• İslamqa. “Hünsâ”. Erişim 31 Ocak 2023. https://islamqa.info/ar/answers/337356/خنثى-غير-مشكل-له-رحم-ويحيض-ويسال-عن-صحة-الصوم-والصلاة-في-الحيض
• ‘İmrânî, Ebü’l-Hüseyn İbn Ebü’l-Hayr Yahya b. Ebü’l-Hayr b. Sâlim b. Esad. el-Beyân fî mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2. Basım, 2000.
• ‘İlîş, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. Minehu’l-celîl şerhu Muhtasarı Halîl. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1989.
• Karkazis, Katrina. Fixing Sex. London and Durham: Duke University Press, 2008.
• Kâsânî, Alâüddin Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâ‘i‘u’s-sanâ‘i’ fî tertîbi’ş-şerâ‘i‘. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1986.
• Maria, Ivan. “Ancient History of Congenital Adrenal Hyperplasia”. Pediatric Adrenal Diseases. ed. L. Ghizzoni vd. 202-211. İsviçre: Karger, 2010.
• Makdisî, Ebû Muhammed Muvakkakuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme. el-Muğnî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1972.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. el-Hâvi’l-kebîr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2009.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr. Kahire: Dârü’l Hadis, 2009.
• Mecûsî, Ali b. Abbâs. Kâmilü’s-Sınâ‘ati’t-Tıbbiyye. Kâhire: el-Matbaatü’l-Kübrâ, 1877.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ty.
• Ozar, David T. “Towards a More Inclusive Conception of Gender – Diversity for Intersex Advocacy and Ethics”. Ethics and Intersex. ed. Sharon E. Sytsma. 17-46. Netherlands: Springer Press, 2006.
• Özaykal, Merve. “Tıpta Ayıp Yok mu? Doktora Namahrem Olmaz mı? Biyofıkıh Perspektifinden Hastanın Beden Mahremiyeti”. Hasta Mahremiyeti. ed. İlhan İlkılıç vd. 139-164. İstanbul: İSAR Yayınları, 2020.
• Pala, Ali İhsan. “İslam Hukuku Açısından Cenin Hakları”. Hayat Ne Zaman Başlar, Ne Zaman Biter? ed. Hakan Ertin - Merve Özaykal. 35-75. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
• Rûyânî, Ebü’l-Mehâsin Abdülvâhid b. İsmail. Bahrü’l-mezheb fî furûi’l-mezhebi’ş-Şâfiî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Ruaynî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân el-Hattâb. Mevâhibü’l-celîl li şerhi Muhtasarı Halîl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2007.
• Rubin, David A. Intersex Matters. New York: Suny Press, 2017.
• Ribât, Hâlid - İzzet, Seyyid. el-Câmi‘ li-‘ulûmi’l-İmâm Ahmed. Kuveyt: Dârü’l-Felâh, 2009.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Marife, 3. Basım, 1993.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-Eşbâh ve’n-nezâ‘ir fî ḳavâʾid ve fürûʿi fıḳhi’ş-Şâfiʿiyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Sâlih, Fevvâz. “Cirâhatü’l-hunûse ve tağyîru’l-cins fi’l-kânûn es-Sûriyy”. Mecelletü Câmiati Dımaşk 19/2 (2003), 49-77.
• Sa‘dâvî, Salâh Abdüttevvâb. “Eseru’l-iktişâfâti’l-ilmiyye fi’l-ahkâmi’l-fıkhiyye: Müddetü’l-haml, Nev‘u’l-hünsâ ve Mîrâsuh”. Mecelletü’t-Türâs ve’l-Hadâra (2016), 53-81.
• Seferî, Hâlid b. Sâlim b. Sâlih. “Izdırâbu’l-huviyyeti’l-cinsiyye ve âsâruh min manzûr fıkhiyy”. Mecelletü’l-Fıkıh ve’l-Kânun 57 (2017), 49-82.
• Sabbâh, Abdülhamid Hasan. Mirâsü’l-hünsâ fî dav’il-hakâiki’l-ilmiyyeti’l-mu‘âsıra ve tatbîkâtuhâ fi’l-mehâkimi’ş-Şeriyye fî kıtâ‘ı Gazze. Gazze: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Külliyyetü’ş-Şeri‘a ve’l-Kânûn, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Sıkıllî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Yûnus. el-Câmi‘ li mesâ‘ili’l-Müdevvene ve’l-Muhtelata. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Spurgas, Alyson K. “(Un) Queering Identity: The Biosocial Production of Inter-sex/DSD”. Critical Intersex. ed. Morgan Holmes. 97-122. Burlington: Ashgate Press, 2009.
• Sytsma, Sharon E. “The Ethics of Using Dexamethasone to Prevent Virilization of Female Fetuses”. Ethics and Intersex. ed. Sharon E. Sytsma. 241-258. Nether-lands: Springer Press, 2006.
• Sytsma, Sharon E. “Intersexuality, Cultural Influences and Cultural Relativism”. Ethics and Intersex. ed. Sharon E. Sytsma. 259-270. Netherlands: Springer Press, 2006.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed. Mecma‘u’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. İstanbul: Tereke Yayıncılık, 2015.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Asl. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Şerîf, Hâzım Ebü’l-Hamd Hamdî. “Mîrâsü’l-hamli ve’l-hünsâ fî dav’il-müsteceddâti’t-tıbbiyye: Dirâse mukârane”. Mecelletü Külliyyeti’ş-Şerî‘a ve’l-Kânun 3/33 (2021), 945-1043.
• Şâyi‘, Fehîm Abdü’l-İlâh Abdülazîz. “Hükmü tağyîri’l-cins ve eseruhû fî ‘akdi’z-zevâc vifgan li’n-nizâm es-Suudiyyi ve’l-kânûn el-Kuveytî: Dirâse mukâra-ne”. el-Mecelletü’t-Tûnusiyye li’l-‘Ulûmi’l-İctimâ‘iyye 53/145 (2019), 189-254.
• Şinkîtî, Muhammed b. Muhammed el-Muhtâr. Şerhu Zâdi’l-Mustakni‘. https://audio.islamweb.net/audio/index.php?page=FullContent&audioid=341155
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâ‘ik şerhu Kenzi’d-dekâ‘ik. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2010.
• Zehrâvî, Ebü’l-Kâsım. et-Tasrîf fî men ‘aceze ‘an’it-te’lîf. Dımaşk: Vizâratü’s-Sekâfe, 2006.