Kazanlı Halim Sâbit Şibay’ın Hadis ve Sünnet Bilgisi

Year 2025, Volume: 27 Issue: 1, 158 - 176, 15.06.2025

Erdinç Ahatlı , Kudret Çimen

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1637077

Abstract

1900’lü yılların başında Kazan bölgesinden Türkiye’ye göç eden Halim Sâbit Şibay (1883-1946), Ziya Gökalp’ın (1876-1924) fikir ve düşüncelerinin yayılmasında büyük katkılar sağlamış bir müderristir. O, “İslâm Mecmûası’nın nâşiri” olarak meşhur olmuş, Gökalp’in “ictimâî usûl-i fıkıh” teorisini fıkıh usûlünün kaideleri çerçevesinde temellendirmeye çalışmıştır. Yazılarında fıkhın nas ve örf olmak üzere iki kaynağı olduğunu ve şeriatın örfe de nas seviyesinde önem verdiğini dile getiren Halim Sâbit, örfü müstakil bir kaynak olarak görmüştür. Örfe istinâden verilen hükümlerin bağlayıcı olacağı görüşünden hareketle örfî alanın genişletilmesi ve ibadet ile muamelât alanlarının birbirinden ayrılmasının gerekli olduğunu ifade etmiştir. II. Meşrûtiyet’in ilanı sonrası yayımlanan mecmûalarda siyer, İslâm hukuku ve din sosyolojisi alanlarında pek çok makale neşreden Halim Sâbit, bu yazılarında hadis ve sünnete sık sık atıf yapmış ve onları mesned olarak göstermiştir. Halim Sâbit’in fikir ve düşünceleri üzerine pek çok çalışma yapılmış ancak hadis ve sünnete bakışı şu ana kadar çalışılmamıştır. Bu bağlamda makalemizin amacı Halim Sâbit Şibay’ın hadis ve sünnet bilgisini tespit etmektir. Çalışmamız iki bölümden ibarettir: İlk bölümde Halim Sâbit’in hadis ve sünnete bakışı, diğer bölümde ise yazılarında hadis kullanımı araştırılmıştır. Halim Sâbit’in mecmûalardaki makaleleri, MEB İslâm Ansiklopedisi’nde yayımlanan maddeleri ve matbû eserleri okunmuş, elde edilen veriler tasnîf ve analiz edilmiştir. Araştırmamız neticesinde onun mesned olarak yer verdiği hadisleri çoğu zaman kaynaklarıyla zikrettiği, bazen hadislerin sıhhat ve senedleri hakkında açıklamalar yaptığı ve hadis ilminde belli düzeyde vukûfiyeti olduğu tespit edilmiştir.

Keywords

Hadis , Halim Sâbit , Sünnet , Örf , İctimâî Usûl-i Fıkıh

Hadith and Sunnah Knowledge of Halim Sâbit Sibay From Kazan

Abstract

Halim Sâbit Şibay (1883–1946), who migrated to Türkiye from the Kazan region in the early 20th century, contributed significantly to disseminating Ziya Gökalp's (1876–1924) ideas and thoughts. Renowned as the “publisher of the İslâm Mecmûası,” he sought to ground Gökalp’s theory of ijtimāʿī uṣūl al-fiqh (sociological jurisprudential methodology) within the framework of jurisprudential methodology (uṣūl al-fiqh). Halim Sâbit, who thought that custom (ʿurf) was as important as a source in fiqh as the texts (naṣṣ), considered it necessary to expand the customary field. Proceeding from the view that rulings based on custom are binding, he advocated for separating religious affairs (worship) from legal and social affairs (muʿāmalāt). In his articles on sīrah, Islamic law, and sociology of religion, published after the declaration of the Second Constitutional Monarchy, Halim Sābit frequently cited hadith and Sunnah as foundational sources. This article aims to determine Halim Sâbit's view of hadith and Sunnah and his knowledge in this field, which has never been studied before. The first part of the article deals with his knowledge of hadith and Sunnah, and the second part with his use of hadith. His articles published in journals, entries in the Ministry of Education’s Islamic Encyclopedia, and printed works were examined. The data were then classified and analyzed accordingly.

Keywords

Hadīth , Halim Sabit , Sunnah , ʿUrf (Custom) , Ijtimāʿī Uṣūl al-Fiqh

References

• Aşkar, Muhammed Süleymân. Ef’âlü’r-Rasûl ve Delâletühâ ale’l-Ahkâmi’ş-Şer’iyye. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Tespit Yöntemi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Alî. Kitabü’z-Zühdi’l-Kebîr. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1408/1987.
• Birinci, Ali. Tarihin Gölgesinde Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Birinci, Ali - Çavdar, Tûba. “Halim Sâbit Şibay”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/336-337. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Birgili, M. Sâlih Vecdi. “Medâris-i Husûsiyyeye Muhtâcız”. Sebîlürreşâd 11/267 (23 Ekim 1913), 104-106.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cufî. el-Câmiu’s-Sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân. Sünen-i Dârimî. çev. thk. Abdullah Aydınlı. İstanbul: Madve Yayınları, 1995.
• Durkheim, Emile. Toplumbilimsel Yöntemin Kuralları. çev. Cemal Bali Akal. İstanbul: BFS Yayınları, 1985.
• Dumlu, Emrullah. “Ebu Yusuf’un Örfe Dayalı Nassın Örf Değiştiğinde Değişebilirliğine İlişkin Görüşünün Tespit ve Tetkiki”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 28 (2016), 81-116.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen-i Ebî Dâvûd. nşr. Yâsir Hasan vd. Beyrut: Müessesetü-r Risâle, 1438/2017.
• Erdem, Sami. Tanzimat Sonrası Osmanlı Hukuk Düşüncesinde Fıkıh Usûlü Kavramları ve Modern Yaklaşımlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Gökalp, Ziya. “Diyânet ve Kazâ”. İslâm Mecmûası 3/35 (29 Şevvâl 1333), 756-760.
• Gökalp, Ziya. “Fıkıh ve İctimâiyât”. İslâm Mecmûası 1/2 (30 Rebîülevvel 1332), 40-44.
• Gökalp, Ziya. “İctimâî Usûl-i Fıkıh”. İslâm Mecmûası 1/3 (14 Rebîülâhir 1332), 84-87.
• Halim Sâbit. “Aile Hukûku: İslâmiyetten Evvel ve Sonra İzdivâc”. Yeni Mecmûa 2/35 (14 Mart 1918), 167-168.
• Halim Sâbit. “Aile Târîhi: İslâmiyetten Evvel ve Sonra İzdivâc 3”. Yeni Mecmûa 2/27 (10 Kanûnusânî 1918), 13-15.
• Halim Sâbit. Amelî İlmihâl III Talebeye Mahsûs Kısım. İstanbul: Tevsî-i Tıbâat Matbaası, 1331.
• Halim Sâbit. “Cihâd-ı Ekber: Genç Müslümanlık”. Sebîlürreşâd 11/280 (22 Ocak 1914), 306- 307.
• Halim Sâbit. “Dinin Şekl-i Aslîsine İrcâı Lüzûmu”. Sebîlürreşâd 11/278 (8 Ocak 1914), 274-276.
• Halim Sâbit. “Fıkıh ve İbâdât-ı İslâmiyye Târihi’nden: Hac -5-”. Sebîlürreşâd 8/190 (25 Nisan 1912), 135-136.
• Halim Sâbit. “Fıkıh ve İbâdât-ı İslâmiyye Târihi’nden: Hac -8-”. Sebîlürreşâd 8/193 (16 Mayıs 1912), 194-196.
• Halim Sâbit. “Fıkıh ve İbâdât-ı İslâmiyye Târihi’nden: Hac -9-”. Sebîlürreşâd 8/194 (23 Mayıs 1912), 215-216.
• Halim Sâbit. “Fıkıh ve İbâdât-ı İslâmiyye Târihi’nden: Hac -13-”. Sebîlürreşâd 8/199 (27 Haziran 1912), 316-317.
• Halim Sâbit. “Fıkıh ve İbâdât-ı İslâmiyye Târihi’nden: Hac -14-”. Sebîlürreşâd 8/200 (4 Temmuz 1912), 335-336.
• Halim Sâbit. “Fıkıh ve İbâdât-ı İslâmiyye Târihi’nden: Hac -16-”. Sebîlürreşâd 10/252 (10 Temmuz 1913), 290-292.
• Halim Sâbit. “Hukûk-ı Aile Târihinden: İslâmiyetten Evvel ve Sonra İzdivâc”. Yeni Mecmûa 2/52 (13 Temmuz 1918), 513-514.
• Halim Sâbit. “Hukûk-ı Âile Târihinden: İslâmiyetten Evvel ve Sonra İzdivâc”. Yeni Mecmûa 3/53 (18 Temmuz 1918), 5-8.
• Halim Sâbit. “İcmâ-Müctehid, İctihâd”. İslâm Mecmûası 2/21 (26 Rebîülevvel 1333), 532-535.
• Halim Sâbit. “İctihâd ve İcmâ”. İslâm Mecmûası 2/24 (9 Cumâdelûlâ 1333), 580-582.
• Halim Sâbit. “İctimâî Enmûzeclere Göre İctihâd Zümreleri, İcmâ-ı Fukahâ”. İslâm Mecmûası 2/22 (10 Rebîülâhir 1333), 548-552.
• Halim Sâbit. “İctimâî Usûl-i Fıkıh – Gökalp Bey’in Bu Unvân ile Yazdığı Makale Münâsebetiyle-”. İslâm Mecmûası 1/5 (13 Cumâdelûlâ 1332), 145-150.
• Halim Sâbit. “İslâm İctimâiyâtı Dinşinâslar ve Fakihler”. İslâm Mecmûası 3/35 (29 Şevvâl 1333), 760-767.
• Halim Sâbit. “Örf-Marûf -İctimâî Usûl-i Fıkıh Meselesi Münâsebetiyle-”. İslâm Mecmûası 1/10 (24 Receb 1332), 304-311.
• Halim Sâbit. “Örf-Marûf -İctimâî Usûl-i Fıkıh Meselesi Münâsebetiyle-”. İslâm Mecmûası 1/11 (8 Şâban 1332), 322-325.
• Halim Sâbit. “Örf-Marûf -İctimâî Usûl-i Fıkıh Meselesi Münâsebetiyle-”. İslâm Mecmûası 1/12 (22 Şâban 1332), 354-357.
• Halim Sâbit. “Örf-Marûf -İctimâî Usûl-i Fıkıh Meselesi Münâsebetiyle-”. İslâm Mecmûası 2/14 (16 Zilhicce 1332), 418-425.
• Halim Sâbit. “Sünnet ve Hadis -Kur’an-ı Kerim Tilâveti Hakkında Sünnet-i Nebeviye-”. İslâm Mecmûası 1/1 (16 Rebîülevvel 1332), 7-8.
• Halim Sâbit. “Velâyet-i Diniye -Meşîhat-ı İslâmiye Teşkilâtı-”. İslâm Mecmûası 3/30 (18 Şâban 1333), 680-683.
• Halim Sâbit. “Velâyet-i Hukûkiye -Teşrî-i Hukûki Heyeti; İctimâî Enmûzecimize Göre İctihâd ve İcmâ-”. İslâm Mecmûası 3/31 (2 Ramazan 1332), 696-699.
• Halim Sâbit. “Velâyet-i Hukûkiye -Bugünkü İctimâî Enmûzecimize Göre İctihâd ve İcmâ-”. İslâm Mecmûası 3/33 (30 Ramazan 1333), 727-729.
• Halim Sâbit, İbn Sâbir. “İctihâda Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 3/78 (3 Mart 1910), 413-415.
• Halim Sâbit, İbn Sâbir. “Mecelle Cemiyeti Hakkında Bir Muhtıra-i Âcizâne”. Sırât-ı Müstakîm 2/35 (06 Mayıs 1909), 132-134.
• Halîm Sâbit, Kazanlı. “Hutbelere Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 1/6 (1 Ekim 1908), 88-89.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “Hutbelere Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 1/13 (19 Kasım 1908), 199-201.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “Islâh-ı Medâris Münâsebetiyle”. Sırât-ı Müstakîm 5/124 (19 Ocak 1911), 324-336.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “İctihâda Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 3/58 (14 Ekim 1909), 87-89.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “İctihâda Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 3/59 (21 Ekim 1909), 98-100.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “İctihâda Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 3/63 (18 Kasım 1909), 166-168.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “İctihâda Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 3/65 (2 Aralık 1909), 194-196.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “İctihâda Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 3/68 (23 Aralık 1909), 243-245.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “İctihâda Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 3/70 (6 Ocak 1910), 275-277.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “İctihâda Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 3/71 (13 Ocak 1910), 296-297.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “İctihâda Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 3/72 (20 Ocak 1910), 310-311.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “İctihâda Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 3/73 (27 Ocak 1910), 326-328.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “İctihâda Dâir”. Sırât-ı Müstakîm 3/77 (24 Şubat 1910), 392-394.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “Ulemâ ve Avâm”. Sırât-ı Müstakîm 2/48 (5 Ağustos 1909), 343-345.
• Halim Sâbit, Kazanlı. “Ulemâ ve Avâm”. Sırât-ı Müstakîm 2/49 (12 Ağustos 1909), 356-359.
• Halim Sâbit, Kazanlı. Ulemâ ve Talebe-i Ulûm Efendilere Islâh-ı Medâris Münâsebetiyle. İstanbul: Sırât-ı Müstakîm Matbaası, 1329.
• İzmirli İsmail Hakkı. “Amel-i Ehl-i Medine”. Sebîlürreşâd 12/294 (30 Nisan 1914), 135-138.
• İzmirli İsmail Hakkı. “İctimâî Usûl-i Fıkha İhtiyaç Var mı?”. Sebîlürreşâd 12/298 (28 Mayıs 1914), 211-216.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. nşr. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Dâru’r-Risâle, 1430/2009.
• Kara, İsmail. İslâmcıların Siyasî Görüşleri 1. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2020
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi 1. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2020.
• Karaman, Hayrettin. İslami Hareket Öncüleri 2. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Karaman, Hayrettin. “Zaman ve Mekânın Değişmesi Halinde Sünnetin Geçerliliği”. Sünnetin Dindeki Yeri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1998.
• Kardavî, Yusuf. Sünneti Anlamada Yöntem. çev. Bünyamin Erul. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1998.
• Kutlay, Halil İbrahim. “Ümmetimin İhtilâfı Rahmettir Sözü Üzerine Bazı Mülâhazalar”. Hadîs Tetkikleri Dergisi 2/1 (Haziran 2004), 81-104.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: ed-Dârü’l-Âlemiyye, 2013.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîh-i Müslim. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Sarıkaya, Yaşar. Medreseler ve Modernleşme. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2008.
• Şentürk, Recep. İslâm Dünyasında Modernleşme ve Toplumbilim. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Şibay, Halim Sâbit. “Azrâîl”. İslâm Ansiklopedisi. 2/156-158. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1986.
• Şibay, Halim Sâbit. “Berâet”. İslâm Ansiklopedisi. 2/522. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1986.
• Şibay, Halim Sâbit. “Ebû Hanîfe”. İslâm Ansiklopedisi. 4/20-28. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988.
• Şibay, Halim Sâbit. “Cehennem”. İslâm Ansiklopedisi. 3/45-46. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988.
• Şibay, Halim Sâbit. “Cihâd”. İslâm Ansiklopedisi. 3/164-170. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988.
• Şimşek, Murat. “Tarihi Süreçteki Gelişimi Açısından Hz. Peygamber’in Tasarruflarının Taksimi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 15 (2010), 303-344.
• Tahtacı, Hakan. XIX. Ve XX. Asır Kazan Âlimlerinin Hadis ve Sünnet Anlayışı. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Tahtacı, Hakan. XIX. Ve XX. Asır Kazan Âlimlerinin Hadis ve Sünnet Anlayışı. Ankara: Fecr Yayınevi, 2024.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen-i Tirmizî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Uyanık, Necmi. “Sarıklı Bir Türkçü olarak Halim Sabit (Şibay) ve Türk Milliyetçiliğindeki Yeri (1883-1946)”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 5 (Aralık 1999), 89-111.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
• Yinanç, Mükrimin Halil. “Hocam Halim Sâbit Beyefendi”. haz. Zeynep Altuntaş. Dergâh 19/219 (2018), 17-19.
• Zerkeşî, Bedruddîn. Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler. trc. Bünyamin Erul. Ankara: Kitâbiyât, 2. Basım, 2002.