One-Quarter as a Juristic Measure in Ḥanafi Fiqh: An Applied Study in the Context of Rulings on Worship

Year 2025, Volume: 27 Issue: 1, 248 - 263, 15.06.2025

Shadi Qaddumi , Soner Duman

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1640431

Abstract

This study explores the concept of al-rub‘ (one-quarter) as a juristic measure in Hanafi jurisprudence, focusing on its functional significance and role in defining legal rulings. The quarter has often served as a threshold between what is considered little and much, with Imām Abū Hanīfa adopting it as a sufficient standard in various contexts. In contrast, some of his students, such as Abū Yūsuf, leaned toward relative or customary estimations, reflecting methodological diversity and responsiveness to practical realities within the school. The research analyzes the methodological basis for adopting al-rub‘ as a decisive legal benchmark, examining its foundations in legal theory, custom (‘urf), and Sharia objectives (maqasid), particularly focusing on the rationale of alleviating hardship and facilitating legal practice. The study also highlights its application in acts of worship, especially in rulings related to purification, prayer, pilgrimage, and ritual sacrifice. These examples demonstrate that the quarter measure functions as a juristic tool that balances textual constancy with practical flexibility. Using an inductive and analytical approach, the study surveys classical Hanafi sources—mainly al-Mabsūt by al-Sarakhsī and al-Hidāya by al-Marghīnānī—to assess where and how this measure is applied. The findings suggest that al-rub‘ was not based on strict numerical quantification but operated as a functional juristic device, derived from fragmentary textual evidence (e.g., the hadith on the forelock) and expanded through custom, analogy, and precaution—demonstrating the Hanafi school’s capacity to integrate textual rigor with adaptive reasoning. Thus, this measure plays a significant role in distinguishing between the minor and the major, and in ensuring both discipline and facilitation in juristic rulings.

Keywords

Islamic Jurisprudence , Hanafi , The Quarter , Acts of Worship , Awrah , Extreme Excess

Hanefi Fıkhında Şer'î Bir Ölçü Olarak Dörtte Bir: İbadet Hükümlerinde Uygulamalı Bir İnceleme

Abstract

Bu araştırma, Hanefî fıkhında içtihadî bir ölçü olarak kabul edilen “dörtte bir” kavramını işlevsel anlamı ve fıkhî hükümleri belirlemedeki rolü çerçevesinde ele almaktadır. “Dörtte bir”, az ile çok arasında ayırt edici bir sınır olarak görülmüş ve fıkhî meselelerin takdirinde İmam Ebû Hanîfe tarafından birçok durumda yeterli bir kıstas olarak kullanılmıştır. Buna mukabil, talebelerinden Ebû Yûsuf gibi bazı âlimler, nisbî yahut örfî takdir yöntemlerine meyletmişlerdir. Bu durum, Hanefî mezhebinde tercih kıstaslarında yöntemsel çeşitliliği ve reel durumu dikkate alınmasını ortaya koymaktadır. Araştırmada, Hanefî fakihlerinin "dörtte bir" miktarını ayırt edici bir ölçüt olarak kabul etmelerinin usûlî, örfî ve makâsıdî gerekçeleri analiz edilmekte; başta meşakkatlerin giderilmesi ve kolaylaştırmanın sağlanması gibi hedefler olmak üzere bu tercihin arka planı ortaya konulmaktadır. Ayrıca bu ölçünün özellikle taharet, namaz, hac ve kurban gibi ibadet konularındaki uygulamaları incelenerek, fıkhî hükümlerde sabitlik ile uygulamada esneklik arasında dengeyi sağlama işlevi değerlendirilmektedir. Çalışma, Hanefî mezhebinin klasik kaynaklarından - başta Serahsî’nin el-Mebsût’u ve Merginânî’nin el-Hidâye’si olmak üzere - elde edilen örnekler üzerinden istikrâî ve tahlilî yöntemle yürütülmüştür. Elde edilen sonuçlar, dörtte bir miktarının mutlak ve sayısal bir ölçü olmayıp, işlevsel ve içtihadî bir araç olduğunu; kısmi bir aslî delilden (örneğin, “alnın dörtte biri” ile ilgili hadis) hareketle çıkarıldığını ve zamanla örf, kıyas ve ihtiyat yollarıyla uygulama alanının genişlediğini göstermektedir. Böylece bu miktar, az ile çok arasındaki farkı belirlemede ve fıkhî hükümlerde hem disiplini hem de kolaylaştırmayı temin etmede önemli bir rol oynamaktadır.

Keywords

İslam Hukuku , Hanefîlik , Dörtte Bir , İbadetler , Avret , Aşırı Fazlalık

الربع كونه مقدارًا شرعيًّا في الفقه الحنفي: دراسة تطبيقية في أحكام العبادات

Abstract

يتناول هذا البحث مفهوم الربع بوصفه أحد المقادير الاجتهادية المعتمدة في الفقه الحنفي، من حيث دلالته الوظيفية ودوره في ضبط الأحكام الفقهية، حيث عُدّ حدًّا فاصلاً بين القلة والكثرة، وقد أظهر التتبع الفقهي اعتماد الإمام أبي حنيفة عليه كمعيار كافٍ في مواطن متعددة، في مقابل ميل بعض أصحابه كأبي يوسف إلى التقدير النسبي أو العرفي، مما يعكس تنوعًا منهجيًا في أدوات الترجيح ومراعاة الواقع. يسعى البحث إلى تحليل الأسباب المنهجية لاعتبار فقهاء الحنفية مقدار "الربع" كمقياس فقهي فاصل، واستقصاء خلفياته الأصولية والعرفية والمقاصدية، وفي طليعتها رفع الحرج وتحقيق التيسير، كما سعى إلى بيان أثر الربع في باب العبادات خاصة في مسائل الطهارة والصلاة والحج والأضحية، باعتباره أداة فقهية تُسهم في تحقيق التوازن بين ثبات الأحكام ومرونة التطبيق، مع تأصيل موقعه ضمن البناء الفقهي الحنفي من خلال تحليل نقدي للمسائل المستقرأة من أهم مصادر المذهب الكلاسيكية، وفي مقدّمتها كتاب المبسوط للسرخسي والهداية للمرغيناني. وقد اعتمد البحث المنهج الاستقرائي التحليلي، باستقراء المواضع التي ورد فيها هذا التقدير وتحليلها نقديًا. وخلُص البحث إلى أنّ مقدار الربع لم يكن مبنيًا على تصور عددي جامد، بل على كونه أداة وظيفية اجتهادية، استُنبطت من أصل جزئي (كحديث الناصية) ثم توسّع توظيفها عبر مسالك العرف والقياس والاحتياط، مما أسهم في ضبط الفرق بين القليل والكثير، وتحقيق التوازن بين الانضباط والتيسير، بما يعكس قدرة المذهب الحنفي على بناء الأحكام وفق رؤية منهجية تجمع بين الثبات النصي والمرونة الاجتهادية.

Keywords

الفقه الإسلامي , الحنفية , الربع , العبادات , العورة , الكثير الفاحش

References

• Aynî, Mahmûd b. Ahmed. Minhatü’s-sülûk fî şerhi Tuhfeti’l-mülûk. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2007.
• Aynî, Mahmûd b. Ahmed. Nuhabü’l-efkâr fî tenkīhi Mebâni’l-ahbâr. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2008.
• Bâbertî, Muhammed b. Muhammed. el-İnâye şerhü’l-Hidâye. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1970.
• Berketî, Muhammed Amîmü’l-ihsân. Ta‘rîfâtü’l-fıkhiyye. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Mustafa Dîb el‐Buğa. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 5. Basım, 1993.
• Cessas, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-Fusûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vizāratu’l-Evkāf el-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Cessas, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• Damad Efendi, Abdullah b. Muhammed. Mecmaʿu’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. Türkiye: Matbaatu’l-Âmire, 1328.
• Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn. Teysîru’t-tahrîr alâ Kitâbi’t-tahrîr. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Haddâd, Ebû Bekr b. Alî. el-Cevheretü’n-neyyire alâ Muhtasari’l-Kudûrî. Kahire: Matbaatu’l-Hayriye, 1322.
• Hâherzâde, Muhammed b. Hüseyin. Şerhu müşkilâti’l-Kudûrî. Kuveyt: Mektebetü’l-İmam ez-Zehebî, 2017.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed. Gamzü uyûni’l-besâʾir alâ mehâsini’l-eşbâh ve’n-nezâʾir. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ala’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İbn Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Fethu’l-Kadîr Şerhu’l-Hidâye. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1970.
• İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed. el-Muğnî. Riyad: Dâru Âlemi'l-Kütüb, 3. basım, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. Basım., t.y.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. Kahire: Dârü'l-Hadîs, 2004.
• Kâdîhan, Hasen b. Mansûr. Şerhu’z-Ziyâdât. Karaçi: el-Meclisü’l-İlmî, y.y.
• Karâfî, Ahmed b. İdrîs. ez-Zehîre. Beyrût: Dârü'l-Garbı’l-İslâmî, 1994
• Kârî, Alî. Mirkātü’l-mefâtîh şerhu Mişkâtü’l-Mesâbîh. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 2002.
• Kâsânî, Alâüddîn b. Mes’ûd. Bedâyiu’s-sanâyi‘ fî tertîbi’ş-şerâyi. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1986.
• Keşmîrî, Muhammed Enver. Feyzü’l-Bârî alâ Sahîhi’l-Buhârî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Kudûrî, Muhammed b. Ahmed. et-Tecrîd. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2. Basım, 2006.
• Mâze, Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtü’l-burhânî fî’l-fıkhi’n-Nu’mânî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Mergīnânî, Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye fî şerhi Bidâyetü’l-mübtedî. Karaçi: İdâretü’l-Kur’an ve’l-Ulûmü’l-İslâmiyye, 1417.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud. el-İhtiyâr li Ta’lili’l-Muhtâr. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1937.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Farâmuz. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. Kahire: Dârü Ihyâ’i ’l-Kütübi’l-Arabiyya, t.y.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. Kahire: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetil’Kübrâ, 1930.
• Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrût: Dârü’l-Ma‘rife, t.y.
• Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. Haydarâbâd: Lecnetu İhyâi’l-Me‘ârifi’n-Nu‘mâniyye, y.y.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. Beyrut: Dârü'l-Fikr, 2. basım, 1983.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-Muvâfakāt. Kahire: Dâru ibn ’Affân, 1997.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Asl. Haydarâbâd: Matba‘atü Meclisi Dâireti’l-Ma‘ârif, 1973.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-kebîr. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, y.y.