Türbet Câm Cuma Camii Yapımı, Bölümleri ve Tanıtımı

Year 2025, Issue: 46, 53 - 61, 24.09.2025

Fethi Yıldırım

https://doi.org/10.47571/sanatyorum.1499466

Abstract

Bu makalede İran’ın Razavi Horasan eyaletinin yönetim merkezinde yer alan Selçuklu dönemi eserlerinden Türbet Cam Cuma camisinin tanıtımı yapılmakta, yapım ve tezyin özellikleri ele alınmaktadır. Türbet Cam (ماج تبرت / Torbat Jam) İran’ın kuzey doğusunda Razavi Horasan eyaletinde bir
şehirdir ve bu eyaletin yönetim merkezidir. Afganistan sınırına 50 km mesafede bulunan şehir yaklaşık 84 bin nüfusa sahiptir. Halkının çoğu sünni olan şehir oldukça şirin, sakin ve huzurlu bir yerdir.
Tanıtımı yapılacak olan Cuma Camii de işte bu şehrin belki tek tarihi yapısı olan ve aynı zamanda
hâlâ aktif olarak kullanılan bir külliyedir. Bu eser ilk defa Selçuklular döneminde yapılmış daha sonra
Safeviler tarafından bazı ilavelerle bu günkü halini almıştır. Halk tarafından sevilen bir şahıs olan
Şeyh Ahmed Cam (441/536) ölünce ona yapılan türbenin etrafında cami inşa edilmiştir. Türbe etrafına yapılan bu ilk cami Kirmani cami olarak bilinmektedir. Cami, mimarisi bakımından ayırt edici
özelliklere sahiptir. Günümüz İran’ın, dönemine damgasını vuran altı önemli tarihi külliyeden birisidir. Cami tamamen tuğla malzemesi ile yapılmış, yapıda tuğla ve alçı süsleme kullanılmıştır.

Keywords

Türbet Cam , Şeyh Ahmed Cam , Türbet Cam Cuma Camisi , Razavi Horasan , İran

Ethical Statement

Makalemiz Atatürk Üniversitesi BAP Koordinasyonluğu tarafından desteklenen "İran'da Selçuklu İzleri" adlı proje kapsamında İran'a yapılan seyahat neticesinde oluşturulmuştur.

Supporting Institution

Atatürk Üniversitesi Bilimsel Araştırmaları Koordinatörlüğü

Thanks

Atatürk Üniversitesi ve Dergi Editörlüğüne teşekkür ederim.

Construction of Türbet Câm Friday Mosque, Its Sections and Introduction

Abstract

In this article, the introduction and construction and decoration features of the Türbet Cam Cuma
mosque, a work of the Seljuk period, which is the administrative center of Iran's Razavi Khorasan province, will be discussed. Turbet Jam (ماج تبرت / Torbat Jam) is a city in the Razavi Khorasan province
in northeastern Iran and is the administrative center of this province. The city, located 50 km from
the Afghanistan border, has a population of approximately 84 thousand. The city, where most of the
people are Sunni, is a very cute, quiet and peaceful place. The Cuma Mosque, which will be introduced,
is perhaps the only historical structure of this city and is also a complex that is still actively used. This
work was first made during the Seljuk period, and later took its current form with some additions by
the Safavids. When Sheikh Ahmed Cam (440/1-536), a person loved by the public, died, a mosque
was built around his tomb. This first mosque built around the tomb is known as Kirmani mosque. The
mosque is one of the six important historical complexes of today's Iran, which left its mark on the
period with distinctive features in terms of architecture and architectural science. The mosque was
built entirely with brick material, so brick and plaster decoration was used in the structure.

Keywords

Torbat Jam , Şeyh Ahmed Jam , Torbat Jam Cuma Mosque , Razavi Khorasan , Iran

References

• Akgül, Y. (1999). Hoca ahmed yesevi’nin hazar ötesi türklerine tesiri ve bu çerçevede bazı tespitler. Bilig, 8/kış, 47-63.
• Azâd, M., Fermânî, Ş., Esedî, B.B. (2024). Tahlîlü silsileh muratıb harekti der majmua aramgâh ahmad jâm türbet jâm khorasan razavi, Mudâliâti Mian Rashtehaye Mimâri Îrân, 2/3, 107-125.
• Azap, E. Y. (2023). Osmanlı döneminde açılan iran okulları ve iranlıların eğitimi, Belleten, 87/310, 985-1019.
• Barani, M. R. (2013). Yüzyılın oryantalistlerinin seyahatnamelerinde büyük horasan’ın islam mimarisi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 2/3, 105-135.
• Berkbabaei, B.,& Başar, U. (2020). Muharrem ritüellerinde islam öncesi inanç izleri, Milli Folklor Dergisi, 16/125, 110-121.
• Berkli, Y., & Gültepe, G. (2016). Sanat metafor ve dönüşümü, Atatürk Üniversitesi, GSF Sanat Dergisi, 30, 44-51.
• Heidari, P. (2024). İran camilerinin tarihi süreç içerisinde değişen plan tipolojisi, Atatürk Üniversitesi, PLANARCH, 8/1, 137-152.
• Duru, N. F. (2003). Şiraz’dan hindistan’a örfî’nin sergüzeşti ve klasik türk şiirinde örfî-i şirazî, Bilig, 8/yaz, 117-145.
• Ergen, N. G. (1999). Siyasetnamelerimizde çizilen “devlet adamı” portlerinin genel özellikleri. Bilig, 8/Kış, 27-45.
• Kesik, M. (2018). Büyük Selçujlu devleti ve Türk tarihinin önemli devlet adamlarından Nizamü’l-Mülk1, USAD, Bahar, 53-81.
• Feridun, G. (1996) Nîşâbûr şehri firûzeh, Meşhed: İnşârâtü Havrân, 3. Basım.
• Gaznevi, H. S. M. (2010). Makâmât-ı cendebîl. (Tsh. Haştem Mueyyed). Tahran: İntişârâtü İlmî ve Ferahnegi.
• Gölmbek, L. (1364/1986). Torbat şeyh jam tarihi kompleksinin yapım dönemleri. Sanat Dergisi, 10/11, 16-57.
• Khodadoost, J. (2020). Nevîsendegân makale bâzişnâsî nakş mecmûa mezâr şeyh ahmed jâmî der şekl giri hüviyet ferahnegi şehr torbat jâm. Hemayiş Beyne’l-Milel Hazara Şeyh Jâm.
• Musavi, S. Hudadost, R. C. Aliyari, Ş. (2011). Sebki maqberi sâzi metsûfe der şarqi horasan: bahrez, türbet câm, taibad ve herat. Horasan Bezerg, 3/9.
• Netâc, V. H., & Sanatî Z. (2018). Bâz şinâsî bâğ îrânî der mecmûa şeyh ahmed câm. Mecelle Manzar, 11/46, 6-13.
• Sabarifar, R. (2023). Nakş şeyh ahmed jâm der şekl kiri tevsea ve hüviyet yâbî şehr torbat jâm, hamedan: Hemâyiş Beyne’l-Milel HezârehŞeyh Jâm.
• Sabır, Ş., & Şâhinî, İ. (2024, February 4). Şenâhât mecmûa şeyh ahmed jâm. http://kasm91.blogfa.com/post/19 adresinden alınmıştır.
• Sabir, M. (1402). Mimari tasarımda hesaplamalı geometri ve dijital üretimin sinerjisini keşfetmek. İran Mimarisinin Disiplinler Arası Çalışmaları Dergisi, 3(6), 67-91.
• Tabasî, M. R. (1400). Mescidi Cuma ve Mecmûa. Mektebetü’ş-Şî‘ıyye.
• Wilbur, D., & Golbeck, L. (1996) Mi‘mâri timurî der iran ve turan. (Farsçaya çev. Kerametullah Efser ve Muhammed Yusuf Kayani). Sazman Miras Ferahneki Keşver.
• Zâreî, A., & Hadi L. (2016). Berersî nakşî ve ehemmiyet mecmûa âramgâhî şeyh ahmed câmî der revend tahavvülâti şehr sâzî şehr târîhî türbet câm. İran Arkeoloji Araştırmaları Dergisi, (6)10, 173-192.
• Görsel 1: Şeyh Ahmed Câm’ın mezarı (görsel makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir).
• Görsel 2: Kompleksin önündeki Kültür Bakanlığına ait eser hakkındaki bilgilendirme kitabesi. (Görsel, 15 Şubat 2024 tarihinde makale yazarı tarafından çekilmiştir)
• Görsel 3: Türbenin kompleks içerisindeki planı (Görsel Sâbır ve Şâhînî’ye aittir).
• Görsel 4: Caminin dıştan görünümü (Görsel, makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir).
• Görsel 5: Caminin girişindeki kapı (Görsel makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir).
• Görsel 6: Hane (Kali Ha Camii) planı (Görsel Sâbır ve Şâhînî’ye aittir).
• Görsel 7: Hane olarak adlandırılan Kali Ha Caminin kubbesinin iç süslemesi (Görsel Sâbır ve Şâhînî’ye aittir).
• Görsel 8: Külliye içerinde Atiq Camii planı (Görsel Sâbır ve Şâhînî’ye aittir). Görsel 9: Yıkılan kubbe mahalli saclarla geçici olarak kapatılmıştır (Görsel makale yazarı tarafından çekilmiştir).
• Görsel 10: Kemer ve revaklar (görsel makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir)
• Görsel 11: Revakların üzerinin örtü şekilleri (Görsel makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir)
• Görsel 12: Bağlantı geçitlerinden birisi (Görsel makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir).
• Görsel 13: Caminin çatı kısmının örtü şekli (görsel makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir).
• Görsel 14: Alt katın tuğlalarla düz örülmüş sütunlar (Görsel makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir).
• Görsel 15: Kubbenin tuğlalarla işlenmesi (Görsel makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir).
• Görsel 16: Farklı bir örgü (görsel makale yazarı tarafından çekilmiştir).
• Görsel 17: Farklı bir örgü (görsel makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir).
• Görsel 18: Yazının başlangıç kısmı (Görsel makalenin yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir).
• Görsel 19: Sütun cephesinin süslenmesi (Görsel makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir).
• Görsel 20: Kûfi yazıyla süslenmiş sütun kenarları ve revakların köşeleri (Görseller makale yazarı tarafından 15 Şubat 2024 tarihinde çekilmiştir).