TWO OPPOSİNG MİNDSETS İN THE EARLY HİSTORY OF MUSLİMS: FATALİSTİC POWER & LİBERTARİAN OPPOSİTİON

Year 2024, , 608 - 628, 03.01.2025

Hüseyin Maraz

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1511542

Abstract

The ideology of jabr and ‘irja adopted by the Umayyad regime had no other purpose than to provide divine legitimacy to their rule. Because God, had decreed in eternity that this family would be the rulers. Human efforts to change the existing verdict through their demands and will could not bring about a possible change in divine destiny. For this reason, the regime took a harsh and ruthless stance against thinkers who declared that man was responsible for his actions and advocated freedom. The opposition wing, known as the Qadariyya, was calling for human freedom against divine determination in different regions. They had started a resistance that objected to obedience and allegiance being ingrained in people's souls. All human beings were responsible for the actions they freely chose with their reason and will. In particular, those in authority were responsible for accountability for their public authorizations and dispositions and for renouncing their legal rights related to their duties. This is because the Qadīmites believed that justice and equality in terms of responsibility and adherence to legal sanctions were fate. Thus, our article aims to reveal the religious and socio-moral manifestations of the understanding of fate shaped in the minds of two opposing tendencies in the early history of Muslims. This reality makes it important to bring up the approaches of the ruling and opposition to the phenomenon of fate in the focus of human nature, theo-political phenomenon and objective values. In this respect, the findings based on empirical facts will be analyzed within the idea-fact connection. Finally, the impact of a concept that has been politicized with its religious content on the history of Muslims in the dilemma of providing legitimacy to human acts and bringing them to the legal ground will be monitored in our article.

Keywords

Kalam, Destiny, Freedom, Determination, Political Power

MÜSLÜMANLARIN ERKEN TARİHİNDE İKİ KARŞIT ZİHNİYET: KADERCİ İKTİDAR & KADERÎ MUHALEFET

Abstract

Emevî rejiminin benimsediği cebr ve ircâ ideolojisi, kendi iktidarlarına ilahî meşruluk sağlama dışında bir amaç taşımıyordu. Çünkü Allah, bu ailenin yönetici olacağına ezelde hükmetmişti. İnsanların canları ve malları üzerinde her tür tasarruf hakkı da bu aileye verilmişti. İnsanların talep ve iradeleriyle mevcut kararı değiştirme çabaları, ilahî yazgıda olası bir değişimi sağlayamazdı. Bu nedenle rejim, insanın fiillerinden sorumlu olduğunu ilan eden ve özgürlüğü savunan düşünürlere karşı sert ve acımasız bir tutum sergiledi. Kaderiyye adıyla muhalif kanat ise farklı farklı bölgelerde cebre karşılık insanları özgürlüğe çağırıyordu. Onlar, itaat ve biatin insanların ruhlarında kökleşmesine itiraz eden bir direniş başlatmıştı. Bütün insanlar, akıl ve iradeleriyle özgürce tercih ettikleri fiillerinden sorumluydu. Özellikle de yetki sahipleri kamusal yetki ve tasarruflarının hesabını vermeli, görevleriyle ilgili yasal haklarından vazgeçmeliydi. Çünkü kaderiyye mensupları, sorumluluk ve yasal müeyyidelere bağlılık noktasında adalet ve eşitliğin kader olduğuna inanıyordu. Bu doğrultuda makale, Müslümanların erken tarihinde karşıt iki eğilimin muhayyilesinde biçimlenen kader anlayışını, dinî ve sosyo-ahlakî tezahürleriyle gözler önüne sermeyi amaçlamaktadır. Bu da, insan doğası, teo-politik olgu ve nesnel değerler odağında iktidar ve muhalefetin kader olgusuna yaklaşımlarını gündeme getirmeyi önemli kılmaktadır. Bu itibarla makalede, tecrübî olgulardan hareketle elde edilen bulgular, fikir-olgu irtibatı içerisinde analiz edilecektir. Nihayetinde dinî içeriğiyle siyasileşen bir kavramın insanî tasarruflara meşrûiyet sağlama ve onları yasal zemine çekme ikileminde Müslümanların tarihine etkisi izlenecektir.

Keywords

Kelam, Kader, Cebr, İhtiyar, İktidar, Kaderî Muhalefet

References

• Abou el-Fadl, Khaled. “Islam and the Challenge of Democratic Commitment”, Fordham International Law Journal 27/1 (2003), 1-71.
• Adonis, (Ali Ahmed Said). es-Sâbit ve’l-Mütehavvil (II). Beyrut: Dâru’l-Avde, 1988.
• Adonis, (Ali Ahmed Said). es-Sâbit ve’l-Mütehavvil (I). Beyrut: Dâru’s-Sâqı, 2003.
• Aksu, Ali. “Asr-ı Saadet. Hülefâ-i Râşidin ve Emevîler Döneminde Fikir Hürriyeti Konusunda Bazı Mülâhazalar”. CÜİF Dergisi 5/2 (2001), 204-228.
• Ammâra, Muhammed. el-İslam ve Felsefetü’l-Hükm. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1989.
• Arfaoui, Dominique. Tarîhu’l-Fikrî’l-Arabî ve’l-İslamî. çev. Rinde Ba’s. Beyrut: Mektebetü’ş-Şarkiyye, 2010.
• Aşgar, Ömer Süleyman. Abdullah, el-Kaza ve’l-Kader. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2005.
• Atvan, Hüseyin. el-Fıraku’l-İslâmiyye fi-Bilâdi’ş-Şam. Umman: Dâru’l-Cîl, 1986.
• Aydınlı, Osman. “Kaderî Anlayışın İlk Tezâhürleri”. İslamî Araştırmalar Dergisi 16/2 (2003), 249-262.
• Blankinship, Khalid. “The Early Creed”, Classical Islamic Theology. ed. Tim Winter. 33-55. New York: Cambridge University Press, 2008.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arabî-Arap Ahlakî Aklı. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Medeniyetinde Entelektüeller. çev. Numan Konaklı. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
• Can, Seyithan. Cehm b. Safvân ve Teolojik Paradigmasını Anlamak. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Crone, Patricia. “Ninth-Century Muslim Anarchist”. Oxford University Press on behalf of The Past and Present Society 167 (May, 2000), 3-28.
• Çaylak, Adem. “İslam Siyasi Düşüncesi: Giriş Kavramsal ve Tarihsel Çerçeve”. İslam Siyasi Düşünceler Tarihi. ed. Adem Çaylak. 3-22. Ankara: Savaş Yayınevi, 2018.
• Doğan, Nagihan. Dinin İktidarı İktidarın Dini. İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
• Ebû Zeyd, Nasr Hamid. el-İtticâhü’l-Akliyyi fi’t-Tefsîr. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfiyyi’l-Arabî, 1996.
• Emîn, Ahmed. Duha’l-İslam. Kahire: Mektebetü’n-Nehzati’l-Mısriyye, 2001.
• Emîn, Ahmed. Fecru’l-İslam. Kahire: Kelimâtün Arabiyyetün, 2011.
• Erkol, Ahmet. “İslam Düşüncesinde Bir Okuma Örneği Olarak Cehm b. Safvan’ın Cebri Olduğu İddiasına Farklı Bir Yaklaşım”. Ekev Akademi Dergisi 7/17 (2003), 77-94.
• Fahri, Macid. Tarihü’l-Felsefeti’l-İslamiyye. çev. Kemal Yazıcı. Beyrut: Darü’l-Meşrık, 2000.
• Ferruh, Ömer. Tarihu’l-Fikri’l-Arabi ilâ Eyyâmi İbn Haldun. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyin, 1983.
• Ferruf, Ömer. Târîhü’l-Edebi’l-Arabî. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1981.
• Feyûmî, Muhammed İbrahim. el-Mu‘tezile-Tekvînu’l-Akli’l-Arabî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2002.
• Hançerlioğlu, Orhan. Düşünce Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2023.
• Hanefî, Hasan. İslam Kültüründe İnsan ve Tarih-Eleştirel Bir Bakış. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000.
• Hânî, İdrîs. Mihnetü’t-Türâsi’l-Âhar. Beyrut: el-Ğadîr, 1998.
• Hasrupenah, Abdülhüseyin. el-Kelamu’l-İslami’l-Muâsır. çev. Muhammed Hüseyin el-Vâsıtî. Necef: y.y., 2019.
• İbnü’l-Esîr, Izzeddîn. el-Kâmil fi’t-târîh, thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım. Târîhu Medîneti Dimaşk, thk. Ömer b. Garame el-Amravî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Meârif, thk. Servet Ukkaşe. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• İbn Murtazâ, Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Mu‘tezile’nin Biyografik Tarihi (el-Munye ve’l-Emel). çev. Hüseyin Maraz. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• İbn Nübâte, Ebû Bekr Cemâlüddîn Muhammed b. Şemsiddîn Muhammed. Serhu’l-Uyûn, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Judd, Steven C. “Erken Dönem Kaderiyye (The Early Qadariyya)”. Başlangıçtan Günümüze İslam Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke. 79-95. İstanbul: Küre Yayınları, 2017.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî-Ebvabi’t-Tevhîd ve’l-Adl. thk. M. Mustafa Hilmî-Ebû’l-Vefâ el-Ganîmî. Kahire: Medresetü’l-Mısrıyye, 1965.
• Kâdî Abdülcebbar. Fadlü’l-İ’tizal-Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid. Kahire: 1986.
• Kara, Seyfullah. “İslam Tarihinde İlk Zihniyet Sapması: Emevîler Döneminde Otoritenin Dünyevîleştirilmesi”. İstem 4/8 (2006), 145-170.
• Kudsî, Şemseddîn. “Kadere Dair İki Risâle (Abdülmelik b. Mervân’ın Hasan el-Basrî’ye Gönderdiği Mektup ve Hasan el-Basrî’nin Abdülmelik b. Mervân’a Gönderdiği (Cevabî) Mektup)”. nşr. Mehmet Kubat. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/1 (2008), 353-373.
• Macit, Nadim. Eylem Değişim İlişkisinin Teolojik Yorumu. Samsun: Etüt Yayınları, 2000.
• Maraz, Hüseyin. Mu’tezile’de Erdemli Arınma. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Maraz, Hüseyin. Aklî Aydinlanmanin Özgürlükçü Aktivisti Vâsil Bin Ata. İstanbul: Kitaparası Yayınları, 2021.
• Medkur, İbrahim. fi’l-Felsefeti’l-İslamiyye-Menhecün ve Tatbîkuhû. İskenderiye: Dâru’l-Meârif, 2003.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’z-Zeheb el-Meâdinu’l-Cevher. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Metz, Adam. el-Hadâratü’l-İslâmiyye fi’l-Karnir-Rabî’il-Hicrî. çev. Muhammed Abdülhadi Ebû Ride. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Muğallis, Hanî Ibadî Muhammed Seyf. et-Taatü’s-Siyasiyye fi’l-Fikri’l-İslâmiyyi. Virginia: el-Ma’hedü’l-Alemiyyi li’l-Fikri’l-İslâmiyyi, 2014.
• Muhammad, Atta-Mohyuddin, Zafar. “The Development of Qadariyya And Jabariyya Schools of Thought And The Issue of Heresy And Heretics During The Umayyad Period (661-750 Ce)”. J.P.H.S. 44/3 (2021), 7-22.
• Musa, Selâme. Hürriyetü’l-fikr ve ibtâlüha fi’t-tarîh. Mısır: Evâratü’l-Hilâl, ts.
• Mürüvve, Huseyn. en-Nez’atü’l-Maddiyye fi’l-Felsefeti’l-Arabiyeti’l-İslâmiyye. Beyrut: Dâru’l-Farâbî, 2008.
• Neşşâr, Ali Sami. İslam’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Okumuş, Namık Kemal. “Ezelî Yazgı Bağlamında Mu‘tezile Düşünce Okulu’nun Ecel, Ömür ve İlim Anlayışı”. Recep Tayyib Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/2 (2015), 43-79.
• Özkan, Mustafa. “Emevî İktidarının İşleyişinde Biat Kavramına Yüklenen Anlam ve Biatın Fonksiyonu”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/13 (Haziran 2008), 113-128.
• Rahman, Fazlur. Revival and Reform in Islam: A Study of Islamic Fundamentalism. ed. Ebrahim Moosa. Oxford: One World, 2000.
• Razek, Ali Abdel. Islam and The Foundations of Political Power. çev. Maryam Loutfi. Edinburgh: Edinburgh University Press Ltd., 2012.
• Rosenthal, Franz. İslam’da Özgürlük Kavramı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000.
• Sinanoglu, Abdulhamit. “İslam’ın ilk Siyasallaştırılma Sürecinde ‘Kader’ İnancı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (Ağustos 2002), 249-276.
• Spinoza, Baruch. Siyaset İncelemesi. Ankara: Dost Kitabevi, 2009.
• Süt, Abdulnasır. “Gaylân ed-Dımeşkî ve Kelâmî Görüşleri”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2014), 1-21.
• Süt, Abdulnasır. “İslam Düşüncesinde İlk Muhalif: Ma’bed el-Cühenî (ö. 83/702?)”. Kelam Araştırmaları Dergisi 8/2 (2010), 169-182.
• Şahin, Hanifi. “İlk Kader Tartışmalarında Siyasetin Rolü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2011), 49-50.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-Nihal (Dinler ve Mezhepler Tarihi). çev. Muharrem Tan. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• Tannenbaum, Donald G. Siyasi Düşünce Tarihi-Filozoflar ve Fikirleri. çev. Özgüç Orhan. Ankara: Serbest Akademi, 2021.
• Watt, Montgomery. Free Will and Predestınatıon in Early İslam. Edinburg: The University of Edinburgh, 1944.
• Ya‘kubî, Ebî Ya‘kub İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Tarîhü’l-Yakubî. Necef: Mektebetü'l-Haydariyye, 1964.
• Zeynî, Muhammed Abdürrahîm. Şühedâü’l-Fikr fi’l-İslam. Mısır: Dâru’l-Yakîn, 2011.