Kürtlerin Kökenine Dair Rivayetlerin Kelâmî Yorumu -el-Kuleynî, Şeyh Saduk ve İsmail Hakkı Bursevî Örneği-

Year 2022, Volume: 14 Issue: 3, 1200 - 1237, 08.01.2023

Mustafa Akman

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1115677

Abstract

Kürtler de öteki bütün ırklar gibi insan popülasyonunun bir unsurudur. Hal böyleyken bazı dinî nitelikli eserlerde onların, cinlerin ortada görünen nesli oldukları ifade edilmektedir. Buna göre Hz. Süleyman’ın bazı cariyelerine tecavüz etmiş ve bu cariyelerden doğan nesiller çoğalınca yeryüzünü ifsat etmişlerdir. Hz. Süleyman da “onları dağlara sürün” demiştir. Bunlara, “dağlara sürülenler” anlamına gelen Kürt denilmesinin nedeni budur. el-Kuleynî, el-Mes‘udî, Şeyh Saduk, Ragıb el-İsfahânî ve İsmail Hakkı Bursevî gibi yazarların daha başka iddialarına göre Hz. İbrahim’in ateşte yakılması fikrini ortaya atan kimseler Kürt asıllıymış. Bunlar, cin neslinden olmaları hasebiyle kendilerinden kız da alınmaz imiş.
Yüzyıllarca sanki öyleymiş gibi kuşaktan kuşağa aktarılan bu iddia, maalesef dinî mahiyeti olan eserlerde de aktarıla gelmiş ve dolayısıyla kimi zaman ve yerde Şiî Kuleynî’nin takipçilerinde olduğu gibi bir inanç ve yanı sıra Sünnî ve Sûfȋ Bursevî’de zirve yapan nefret duygularına da neden olabilmiştir. İleri sürülen iddialar ve bu iddialardan mütevellit ortaya çıkan fiilî duruma binaen konu öncelikle yaratılış ve sonra da muaşeret olarak kelâm ilminin ilgi alanına girmektedir. Şüphesiz insan nevinden bir varlık olarak Kürtler de Adem’in neslindendir. Dolayısıyla bu zevatın Kürtler hakkında ortaya koydukları bu heretik değerlendirmelerin kabulü kelâm sistemi açısından imkânsız olmasının yanı sıra insanî olarak da tasvibi olanaklı değildir.

Keywords

Kelam, Kürtlerin Kökeni, Kuleyni, Şeyh Saduk, Mes'udi, İsmail Hakkı Bursevi

References

• Abduh, Muhammed- Reşid Rıza, Muhammed. Menâr Tefsiri Tefsiru'l Kur'ani'l Hakim. İstanbul: Ekin Yayınları, 2014.
• Akbaş, Mehmet. "Kürtler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/115-118 (gözden geçirilmiş 3. basım). Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Akbaş, Mehmet. “Evliya Çelebi’nin Gözüyle Kürtler ve Kürdistan”. Artuklu Akademi: Mardin Artuklu Üniversitesi İlahiyat Bilimleri Fakültesi Dergisi II/1 (2015), 43-58.
• Akman, Mustafa. Celaleddin ed-Devvânî: Ahlaki Siyasi Felsefi Tasavvufi ve Kelami Görüşleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Allame el-Hillî. Tezkiretu’l-Fukaha. 1. bsk., tahkik: Müessesetu Al-i el-Beyt, Kum: Müessesetu Al-i el-Beyt, 1414.
• Amedi, Botan. Kürtler ve Kürdistan Tarihî. İstanbul: Fırat-Dicle Yayınları, 1991.
• Amilî, Muhammed Cevad. Miftahu’l-kerame fî şerhi kavâidi’l-allame: Kitabu’l-metacir. tahkik ve talik: Muhammed Bakır el-Halisî, 1. bsk., Kum: en-Neşru’l-İslami et-Tabia li Cemaati’l-Müderrisin, 1424.
• Arpaguş, Hatice Kelpetin. “Mitoloji, Kur’ân-ı Kerîm Kıssaları ve Kültürel Miras”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (2003/2), 14-17.
• Avcı, Casim. "Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyin". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/353-355. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Aycan, İrfan. "Rebîa (Benî Rebîa)". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/498-499. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Aydemir, Abdullah. Tefsir’de İsrailiyyat. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, ts.
• Aydın, Hayati. “Dinî Kaynaklar ve Kültür Bağlamında Cinleri Anlamak”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21/3 (2017), 1623-1670.
• Aydınlı, Yaşar. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Felsefe Tasavvuru”. İslâmî Araştırmalar XVI/2 (2003), 185-194.
• Aydınlu, Seccat. Firdevsi’nin Şahname’sinde Kürtler. çev. Erkan Çardakçı. İstanbul: Avesta Yayınları, 2012.
• Aydoğdu, İsmail. Ehmedê Xanî’nin Kürt Milliyetçiliğine Etkileri. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Van, 2018.
• Baran, İlhan. "Kürtler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/ 128-130 (gözden geçirilmiş 3. basım). Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Başkan, Ömer. “Halkı irşâd Çabasının Tefsire Yansımış Biçimi: Bursevî’nin Rûhu’l-Beyân’ı ve Tefsir Yöntemine Dair Bir Değerlendirme”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi VIII/3 (2008), 127-144.
• Bedirhan, Muhammed. “Heyûlânî İnanç: İsmâîl Hakkî Bursevî’ye Göre Ârifin Dini”. Theosophia: Felsefe, İlahiyat, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi 1 (2020), 71-89.
• Bender, Cemşid. Kürt Uygarlığında Alevîlik. 1. Bsk., İstanbul: Kaynak Yayınları, 1991.
• Biçer, Bekir. “İslâm Coğrafyacılarının Eserlerinde Kürtler Hakkındaki Rivayetler (9. Yüzyıl - 13. Yüzyıl)”. Tarih Okulu Dergisi (TOD) [Tarih Okulu, Yayıncı: Uşak Üniversitesi] 17/2013 (2014), 165-187.
• Bitlisi, Mir Şerefhan. Şerefname Kürt Tarihi. çev. İbrahim Sungur. 2. Bsk., Van: Sitav Yayınları, 2019.
• Bitlisi, Şeref Han. Şerefname Kürt Tarihi. çev. Abdullah Yegin. 7. Bsk., İstanbul: Nûbihâr Yayınları, 2020.
• Boladyan, Erşak. el-Ekrad fi Hukbeti’l-Hilafeti’l-Abbâsiyye fi’l-Karneyn 10-11 Miladi. çev. el-Kesinder Keşişyan. 2. Bsk., Beyrut: Daru’l-Farabi - Aras, 2013.
• Boladyan, Erşak. el-Ekrad mın’el-karni’s-sabi‘ il’el-karni’l-aşir el-miladi vifka el-Mesadır el-Arabiyye. çev. Heyet. 1. Bsk., Beyrut: Daru’l-Farabi - Aras, 2013.
• Bozan, Metin. “Şeyḫ Adī’siz Yezidîlik: Yezidîlerin Adī b. Musāfir Algısında Yaşanan Farklılaşmalar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/2 (2012), 23-41.
• Bruinessen, Martin Van. Ağa, Şeyh, Devlet. çev. Sabiha Banu Yalkut. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Bruinessen, Martin Van. Kürdistan Üzerine Yazılar. çev. Nevzat Kıraç. 9. Bsk., İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Bruinessen, Martin Van. Kürtlük, Türklük, Alevilik: Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri. çev. Hakan Yurdakul. 11. Bsk., İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Burkay, Kemal. Kürtler ve Kürdistan Neolitik Çağdan 1. Dünya Savaşı’na Coğrafya- Tarih-Edebiyat. 5. Bsk., Diyarbakır: Deng Yayınları, 2011.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu'l-Beyân fi Tefsiri’l-Kur’an. Beyrut: Daru’l-Fikr, ty.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Ruhu'l-Beyân fi Tefsiri’l-Kur’an. Bursa İnebey Kütüphanesi, Genel: 20 (12 -27), Varak no (nüsha üzerinde bulunan): 42-86. (GE20 Yazma (müellif nüshası): 9/69).
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Aklının Oluşumu. çev. İ. Akbaba. 3. bsk., İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Cahız, Ebû Osman. Kitâbu’l-Hayevân. Havaşî: Muhammed Basıl es-Suud, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ilmiyye, 2003/1424.
• Cemilpaşa, Ekrem. Muhtasar Kürdistan Tarihi. 1. Bsk., İstanbul: Avesta Yayınları, 2018.
• Cengiz, Muammer. “İsmail Hakkı Bursevî’de İbâdetler Metafiziği”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi XVI/3 (2016), 127-159.
• Çağmar, M. Edip. “Tâcu’l-‘Arûs’ta Kürtler”. e-Şarkiyat Dergisi 9/2 (2017), 786-801.
• Çağrıcı, Mustafa. “Yaratma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/324-329. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Çapak, İbrahim. Bir Din Felsefesi Problemi Olarak Bursalı İsmail Hakkı'da Ulûhiyyet. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Çelebi, İlyas. “Kur'an'ı Kerîm'de İnsan-Cin Münasebeti”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-15 (1995-1997), 167-198.
• Çubukcu, Asri. "İyâz b. Ganm". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/498-499. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Demir, Ahmet. İslâmiyet’in el-Cezire’ye Gelişi. 3. Bsk., İstanbul: Nûbihâr Yayınları, 2019.
• Demir, Mehmet. “Kurtubî’nin el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân Adlı Tefsiri Çerçevesinde Cinler Meselesi”. GİBTÜ İslami İlimler Fakültesi Dergisi SIRAT 2/2 (2021), 10-48.
• Demirci, Kürşat. "Dahhâk". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/408-409. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Devvânî, Celâleddin. Akaid-i Adudiyye Şerhi. çev. Mustafa Akman. Batman: Mütercim Yayınları, 2021.
• Dineverî, Ebû Hanife Ahmed. Ahbâru't-Tıvâl. 1. bsk., Mısır: Mektebetu'l-Ezheriyye, 1330.
• Dokgöz, Derviş. “Epistemolojik Açıdan Tasavvuf Fıkıh İlişkisi: Rûhû’l-Beyân Tefsiri Özelinde”. Doğu Anadolu Sosyal Bilimlerde Eğilimler Dergisi 5/1 (2021), 26-49.
• Doskî, Enes Muhammed Şerif. Etbau eş-Şeyh Adî b. Musafir el-Hakkarî: mine’l-Adeviyye ile'l-Yezîdiyye. Dohûk: Matbaatu Havar, 2006.
• Doski, Tehsin. “İmam Şâfiî Mezhebi ve Kürtler”. çev. Hadiyet Zertürk. Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Kıskacında İmam Şâfiî. 607-622. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Erul, Bünyamin. "Vedâ Hutbesi". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/591-593. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Esedî, Hasan b. Yusuf b. Mutahhar. Münteha el-Matlab fi Tahkiki’l-mezheb. tahkik: Bahş Fıkhı Der Camia Peşuheş Hay-ı İslami, 1. bsk., Meşhed: Mecmeu Buhusi’l-İslamiyye, 1412.
• Firuzabadî, Mecduddin. el-Kamusü’l-muhit. haz. Enes Muhammed Şami- Zekerya Cabir Ahmet, Kahire: Dâru’l-Hadis, 2008.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. Hakikat Arayışı: el-Münkız mine’d-dalâl. çev. Abdürrezzak Tek. İstanbul: Emin Yayınları, 2013.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. İhyâu Ulumi’d-Din. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1989.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. İhyâu Ulumi'd-Din. çev. Ahmed Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınları, 1974.
• Gecit, Mehmet Salih. “İslam Tarihi Kaynaklarına Göre Malazgirt Fethi Öncesi ve Sonrasında Türk-Kürt Münasebetleri”. Uluslararası Türk Kültürü ve Medeniyeti Kongresi 5-7 Eylül (TÜRKKÜM). 1004-1021. Balıkesir 2018.
• Gültekin, Ayşe. “İsmâil Hakkı Bursevî’nin Hadis Şerh Metodu”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/48 (2017), 710-727.
• Halil, Ahmet Mahmut. Suretu’l-Kurdi fi Mesadiri’t-Turası’l-İslamî. 1. Bsk., bi’l-İştirak maa Müesseseti Sima li’s-Sekafeti ve’l-Funun fi Debî, Erbil (Iklimu Kurdistan el-Irak): Daru Aras li’t-Tabaati ve’n-Neşr, 2012 (Ebu Ali el-Kurdî, Münteda Suver el-Özbek).
• Halil, Ahmet Mahmut. Terihu’l-Kurd fi’l-Uhudi’l-İslamiyye. 1. Bsk., Beyrut: Daru’s-Sakî- Erbil: Daru Aras, 2013.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi (Hayatı ve Faaliyeti). çev. Salih Tuğ. Ankara: Yeni Şafak Gazetesi hediyesi, 2003.
• Hasaf, İsmail Muhammed. Kurdistan ve’l-Meseletu’l-Kurdiyye. 1. Bsk., Erbil: Matbaatu Hanî (Dohûk), 2009.
• Hennerbichler, Ferdinand. “Kürtlerin Kökeni”. çev. Mehmet Aslanoğulları. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi 2/2-3 (2016), 87-119.
• Hillî el-Hezlî, Yahya b. Said. el-Cami li’ş-Şerai. tahkik: Heyet, İşraf: Ca‘fer es-Süphanî, Kum: Müessesetu Seyyidu’ş-Şuheda el-İlmiyye, 1405.
• Hillî, Ebû Ca‘fer Muhammed. Kitabu’s-Serair el-Havi li Tahriri’l-Fetavi. 2. bsk., Kum: en-Neşru’l-İslami et-Tabia li Cemaati’l-Müderrisin, 1410.
• Hoca Sadeddin Efendi. Tacü't-Tevarih. sdl. İsmet Parmaksızoğlu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Işık, İbrahim S. A’dan Z’ye Kürtler: Kişiler Kavramlar Kurumlar. 6. Bsk., İstanbul: Nûbihâr Yayınları, 2019.
• Izady, Mehrdad R. Bir El Kitabı Kürtler. çev. Cemal Atila. 4. Bsk., İstanbul: Doz Yayınları, 2021.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir. Tefsir’t-Tahrîr ve't-tenvîr. Tunis: ed-Dâru't-Tunisiyye, 1984.
• İbn Babeveyh, Ebû Ca‘fer Şeyh Saduk. Kitabu Men La Yahduruhu'l-Fakih. thk. Ali Ekber el-Ğifarî, 2. bsk., Kum: Menşuratu Cemaati’il-Muderrisin, 1404.
• İbn Fadlullah, Ebu'l-Abbâs Şehabeddin Ahmed el-Ömerî. Mesaliku'l-ebsar fî memaliki'l-emsar. Kitabu’l-İnşaı ve’l-Mukarebeti ve’l-Hutebaı, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ilmiyye, 2004/1425.
• İbn-i Hacer. Fethu’l-Bârî bi-Şerhi Sahih’il-Buhârî. tahkik: M. Fuad Abdülbaki, Muhyiddin Hatîb, 2. baskı, Dâru’r-Reyyan li't-Turas, Kahire, 1987.
• İbn Hallikân, Ebu'l-Abbâs Şemseddin Ahmed. Vefeyâtu'l-a‘yân ve enbâu ebnai'z-zaman. thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sadır, 1977/1397.
• İbn Kesir, Ebu’l-Fida İsmail. Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri/ Tefsiru'l-kur'ani'l-azim. çev. Bekir Karlığa. Bedreddin Çetiner. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1984.
• İbnu’l-Arabî. Fusûsu'l-Hikem ve't-Ta'likât Aleyh. i'dâd: Ebu'l-A'la el-Afîfî, Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-Arabîyye, [t.y.].
• İmâm-ı Rabbânî, Ahmed Faruk Serhendî. Mektûbât. İstanbul: Fazilet Neşriyat, [t.y.].
• İmâm-ı Rabbânî. Mektûbat-ı İmâm-ı Rabbânî. çev. Kasım Yayla. İstanbul: Merve Yayınları, 1999.
• İsfahânî, Ragıb. Muhadaratu'l-Udeba ve muhaveretu'ş-şuara ve'l-bulega. tahkik: Ömer et-Tabba. 1. bsk., Beyrut: Şirketu Dar’ıl-Erkam b. Ebi’l-Erkem lit-Tabaati ve’n-Neşri ve’t-Tevzi, 1999/1420.
• Kaplan, Yaşar. “Êzidi ve Müslüman Kürtlerin Ortak Geçmişi”. Kürd Araştırmaları Dergisi Mart-Mayıs/ 3 (2020), 75-76.
• Kara, Mustafa. “Hazreti Peygamber'in Tasavvufi Düşüncedeki Yeri”. Diyanet İlmi Dergi [Diyanet Dergisi] XXV/4 (1989), 221-237.
• Kara, Mustafa. “Tasavvufi Hayat ve Düşünceyi Tenkit (İsmail Hakkı Bursevi Örneği)”. Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü, 195-203. Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı Yayınları, 2003.
• Karaalp, Cahit. “Hz. Âdem’in Yaratılışı, İnsanlığın Çoğalması ve Diğer Yaratılış Meselelerinin Kur’ân Açısından Değerlendirilmesi”. Dergiabant: Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi IX/1 (2021), 27-63.
• Karadaş, Cağfer. “İsmail Hakkı Bursevi’nin İtikadi Görüşleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (1999), 265-276.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed. el-Câmiʿ li-Aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî, 1. Baskı, Beyrut: Muessesetu’r-risale, 2006/1427.
• Kızıl, Hayreddin. "Kürtler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/128 (gözden geçirilmiş 3. basım). Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Korkmaz, Engin. 1914-1924 Yılları Arasında Hakkâri'deki Nasturi Olayları Sosyo-Politik bir Analiz. Van: Peywend Yayınları, 2021.
• Koçaş, M. Sadi. Tarihsel İnceleme Kürtlerin Kökeni ve Güneydoğu Anadolu Gerçeği Türk-Kürt İlişkilerinin Öyküsü. İstanbul: Kastaş A.Ş. Yayınları, 1990.
• Köse, Saffet. “Cinlerle Evlilik Konusunda Hanefî Fakihi Hamid el-İmâdî'nin Teka‘ku‘uş’-Şenn fî nikâhi’l-cinn Adlı Eseri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 15 (2010), 453-464.
• Kuhkişaf, Nahid – Husmend, İhsan. İran: Ulusal Kimlik İnşası. editör: Hamid Ahmedi. çev. Hakkı Uygur. 2. bsk., İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Kuleynî er-Razî, Ebû Ca‘fer Muhammed. el-Furu‘ mine'l-Kafî. nşr. Ali Ekber el-Gaffârî, Tahran: Daru’l-Kutub’il-İslamiyye, 1378.
• Lazarev, M.S.- Ş.X. Mıhoyan- A.İ. Vasilyeva- M.A. Gasratyan- O.İ. Jigalina. Kürdistan Tarihi. çev. İbrahim Kale. editörler: M.S. Lazarev. Ş.X. Mıhoyan. 5. Bsk., İstanbul: Avesta Yayınları, 2015.
• Makdisi, Hasan b. Ebi Bekr. Ğâyetu'l-Merâm fi Şerhi Bahri'l-Kelâm. tahkik: Abdullah Muhammed Abdullah İsmail.- Muhammed es-Seyyid Ahmed Şehate. 1. Bsk., Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’tüTuras- el-Ceziyretu li’n-Neşri ve’t-tevzi, 2012/1432.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Alî el-Basrî. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. thk. es-Seyyid b. Abdülmaksûd, Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, ty.
• Merdin, Saadettin. Cinler Bağlamında Teolojinin Mitolojiden Arındırılması. Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Mereî, Ferset. “Şiiler ve Beklenen Mehdi ile Kürtlerin Tehdidi”. el-Bayan Dergisi Şubat/ 307, Riyad, 2013/1434. https://www.albayan.co.uk/MGZarticle2.aspx?ID=2498
• Mes‘ûdî, Ebû'l-Hasan Ali b. Hüseyin. Murûcu’z-Zeheb ve Me'âdinu'l-Cevher. thk. Kemal Hasan Mer‘a, 1. bsk., Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2005/1425.
• Mesudî. Murûc ez-Zeheb/ Altın Bozkırlar. çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2004.
• Minorsky, Vladimir. “Kürtler”. İslam Ansiklopedisi. 6/1089-1114. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Minorsky, V., Th. Bois, D.N. Mc Kenzie. Kürtler ve Kürdistan. 2. Bsk., çev. Kamuran Fıratlı. İstanbul: Doz Yayınları, 2004.
• Mîrzadeyî, Ako Mihemed. Eski Kürt Tarihi. çev. Mehmet Öncü. Van: Sitav Yayınları, 2020.
• Mütercim Âsım Efendi. Burhân-ı Katı. haz. Mürsel Öztürk- Derya Örs, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Mütercim Âsım Efendi. Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi (el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît). Haz. Mustafa Koç- Eyyüp Tanrıverdi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Naim, Ahmet- Miras, Kamil. Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi. 5. bsk., Ankara: DİBY, 1983.
• Namlı, Ali. "İsmâil Hakkı Bursevî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/102-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Namlı, Ali. "Rûhu’l-Beyân". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/211-213. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Namlı, Ali. “İsmâil Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân Adlı Tefsîri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi IX/18 (2011), 365-385.
• Narozî, Emîn. El-Kamil fî t-Tarîx Kurd di Tarîxa Ibn el-Esîr de (İbn el-Esîr). İstanbul: Avesta Yayınları, 2018.
• Nesefi, Ebu'l-Muin. Bahru'l-kelâm. tahkik: Muhammed es-Seyyid el-Bersiycî, 1. Bsk., Amman: Daru’ı-Feth, 2014/1435.
• Nikitin, Basilî (Basil/Bazıl Nikitine). el-Kurd: Dırase Sosyolociyye ve Tarihiyye. Çevirip notlandıran: Nuri Talabanî, 3. Bsk., Erbil: Daru Aras li-Tabaa ve’n-Neşr, 2003.
• Nikitin, Bazıl. Kürtler: Sosyolojik ve Tarihî İnceleme. çev. H. D.- A. S. İstanbul: Özgürlük Yolu Yayınları, I: 1976, II: 1978.
• Nuri Paşa, İhsan. Kürtlerin Kökeni. çev. M. Tayfun. İstanbul: Doz Yayınları, 1977.
• Othman, Abdulbari Aziz. "el-Kurd we’l-Mezhebu’ş-Şafi‘î". Kurdiyat (Yayıncı: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi) 3 (Van, 2021), 157-171.
• Öz, Mustafa. "İbn Bâbeveyh, Şeyh Sadûk". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/345-348. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Öz, Mustafa. "Küleynî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/538-539. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Özcoşar, İbrahim. "Kürtler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/118-121 (gözden geçirilmiş 3. basım). Ankara: TDV Yayınları, 2019. (Bu bölüm en son 21.09.2020 tarihinde güncellenmiştir.)
• Özdaş, Haşim. “Tefsir Kaynakları Işığında Hz. İbrâhim’in Ateşe Atıldığı Yer”. Uluslararası Hz. İbrahim (a.s.) ve Nübüvvet Sempozyumu Tebliğler Kitabı- II, 1. Bsk. 474-491. İstanbul: Nida Yayıncılık: 2019.
• Özgüdenli, Osman Gazi. "Şeref Han". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/548-550. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîḥu’l-Ğayb. 1. Baskı, Beyrut: Dâru’l-fikir, 1981/1401.
• Sarı, Necmi. “İsmâil Hakkı Bursevî’nin Şerhu Nuhbeti’l-fiker Adlı Eserinde Ali el-Kârî’ye Karşı Takındığı Olumsuz Tavrın Muhtemel Sebepleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Dergiabant: Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2021), 1-26.
• Selim, Saadly. “Teşekkülatu’s-Serdı’s-Sahır ve Mekasıduhu fi “el-Menâmı’l-Kebir” li Rukneddin el-Vehrânî (İronik Anlatı Biçimleri ve Amaçları Açısından Rukneddin el-Vehrânî’nin “Büyük Rüyası”)”. Cezayir Demokratik Halk Cumhuriyeti Yüksek Öğrenim ve Bilimsel Araştırma Bakanlığı Mouloud Mammeri Üniversitesi Tizi-Ouzou Sanat ve Beşerî Bilimler Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Seyda, Muhsin. “Lumhe an Terihi’l-Kurd fi Biladi’ş-Şam”. el-Hivar 14/57 (Suriye/Kamışlı, 2007), 27-36. (Suriye/ Kamışlı'da üç ayda bir yayınlanan Kürt diyaloğu meseleleriyle ilgilenen ve Kürt-Arap diyaloğunu canlandırmayı amaçlayan ücretsiz bir kültür dergisi) http://www.yek-dem.com/IMAGES/Hiwar-57.pdf
• Sofuoğlu, M. Cemal. "el-Kâfî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/148. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Sular, Mehmet Emin. “Zerdüştîlik ve Yezidilik Bağlamında Kürtlerin İnançlarının Kökeni Problemi”. e-Şarkiyat Dergisi XII/29 (2020), 1458-1475.
• Şiblî, Bedreddin. Akamu'l-mercan fî ahkâmi'l-can. haz. Ahmed Abdüsselam, Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, ty.
• Tabatabaî, Seyyid Ali. Riyadu'l-mesail fî beyâni'l-ahkâm bi'd-delail. Kum: en-Neşru’l-İslami et-Tabia li Cemaati’l-Müderrisin, 1992/1412.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Tarihu'l-umem ve'l-mülûk Tarihu't-Taberî. haz. Ebu Suhayb el-Keremî. Amman: Beytu’l-Efkâr ed-Devliyye, international IDEAS Home el-mutemer li’t-tevzi, 2009.
• Tacuddin, Ahmed. el-Ekrad Tarihu Şa’b ve Kadiyyetu Vatan. 1. Bsk., Kahire: ed-Daru’s-Sekafiyye li’n-Neşr, 2001/1421.
• Topal, Ahmet. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Şerh-i Kelâm-ı Şeyh Sadî Adlı Risalesi”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi ÖS-III (2016), 193-215.
• Turan, Maşallah. “İlk İnsan ve İlk Peygamberin Yaratılış Serüveni”. 2. Uluslararası Mardin Artuklu Bilimsel Araştırmalar Kongresi Sosyal ve Beşeri Bilimler Tam Metin Kitabı 542-561. Mardin 2019.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed. en-Nihaye fî mücerredi'l-fıkh ve'l-fetava. 2. bsk., Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabi, 1980/1400.
• Uludağ, Süleyman. "Adî B. Müsâfir". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/381. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Üzüm, İlyas. "Kütüb-i Erbaa", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/4-6. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Vali, Abbas. Kürt Tarihi Kimliği ve Siyaseti Kuramsal Bir Yaklaşım. çev. İbrahim Bingöl. İstanbul: Avesta Yayınları, 2013.
• Vehrânî, Rukneddin Muhammed İbn Muhriz. Menâmâtu'l-Vehrânî ve makâmâtuhu ve resâiluhu. thk. İbrâhim Şa‘lan- Muhammed Nağş, Köln/Almanya: Menşuratu’l-Cemel, 1998 (tıpkı basım: Kahire: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabi, 1968).
• Yağcıoğlu, Songül Aydın. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Dil ve Türkçe ile İlgili Görüşleri”. Uluslararası Türk Kültürü ve Medeniyeti Kongresi 5-7 Eylül (TÜRKKÜM). 123-130. Balıkesir 2018.
• Yavuz, Yusuf Şevki, Karadaş, Cağfer. "İsmâil Hakkı Bursevî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/108-110. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yıldız, Sakıb. "Atpazarî Osman Fazlı". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/83-85. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yurtsever, Murat. "İsmâil Hakkı Bursevî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/107-108. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed Murtazâ. Tâcu'l-Arûs min Cevâhiri'l-Kâmûs. thk. Abdussettar Ahmed Ferrac, Kuveyt: Vizaretu'l-İ‘lam, 1971/1391.
• Zeki Beg, Muhammet Emin. Kürtler ve Kürdistan Tarihi: Tarihin Eski Devirlerinden Günümüze. çev. Vahdettin İnce vd. 13. Bsk., İstanbul: Nûbihâr Yayınları, 2021.