Morphological Causality in Sa'd al-Din al-Taftazani's (792 AH) Sharh al-Tasrif Abstract

Year 2024, Volume: 16 Issue: 2, 893 - 918

Suheyb Muhammedoğlu

Abstract

Causality was and still is a central focus of linguistic researchers studying morphology and grammar. It is as old as morphology itself, as it explains morphological phenomena and rules, and helps students to master and delve into this science. It is causality that explains any deletion, replacement, rationalization, or change in the structure of a word. Hence, the importance of this issue for both beginners and specialists. This study sheds light on morphological causality in Sa'd al-Din al-Taftazani's Sharh al-Tasrif, and clarifies his analytical approach by extracting all the causes mentioned in the book and classifying them according to the chapters of the book, explaining their type and locations, the justifications he used. This is done using a descriptive, analytical, and inductive approach. One of the most important findings of the study is the abundance and diversity of causes in Sa'd al-Din al-Taftazani, as he used more than forty types of causes in more than one hundred and twenty-five places. He followed Sibawayh in some causes and took what he went to. Among the most common causes in the book are the cause of lightness and heaviness, and preventing confusion.

Keywords

The language, morphology, causality, Sa, Sharh al-Tasrif.

العلة الصرفية عند سعد الدين التفتازاني (792هـ) في كتابه شرح التصريف

Abstract

كانت العلة ومازالت محط أنظار الباحثين اللغويين الذين يدرسون الصرف والنحو، فالعلة قديمة قدم الصرف، فهي التي تفسرّ الظواهر الصرفية وقواعده، وتساعد الدراسين على التمكن من هذا العلم والتعمق فيه، فهي التي تعلل كل حذف أو تبديل أو إعلال أو تغير في بنية الكلمة، فمن هنا تأتي أهمية هذه القضية للمبتدئين والمختصين؛ فجاءت هذه الدراسة لتسلط الضوء على العلة الصرفية لدى سعد الدين التفتازاني من خلال كتابه شرح التصريف ، وبيان منهجه التعليلي؛ باستقراء جميع العلل الواردة في الكتاب وتبويبها وفقاً لفصول الكتاب، وبيان نوعها ومواضعها، والتعليل التي اعتل بها، ودراسة بعض العلل كمناذج لمعرفة من سبقه إليها من العلماء، ومن أخذ بها من بعده، ومن أتى بغيرها؛ للاطلاع على التطور الذي مرّت بها العلة، وذلك بمنهج وصفي تحليلي استقرائي، ومن أهمّ ما توصلت إليه الدراسة كثرة العلل وتنوعها لدى سعد الدين التفتازاني حيث استعمل أكثر من أربعين نوعاً من العلل في أكثر من مئة وخمسة وعشرين موضعاً، وكان يتابع سيبويه بعض العلل ويأخذ بما ذهب إليه، ومن أكثر العلل دوراناً في الكتاب علة الخفة والثقل، ومنع الالتباس.

Keywords

اللغة, الصرف, العلة, سعد الدين التفتازاني, شرح التصريف

Sa‘düddîn et-Teftâzânî’nin (ö. 792/1390) Şerhu’t-Tasrîf adlı kitabındaki Sarf İlletleri

Abstract

İlletler, sarf ve gramer üzerine çalışan dil bilim araştırmacılarının ilgi odağı olmaya devam edegelmektedir. İlletlerin mazisi, Sarf Bilimi kadar eskidir. Çünkü o, sarftaki olguları ve kaideleri açıklamakta ve araştırmacıların bu bilimde uzmanlaşmasına, ve derinlemesine bilgi sahibi olmasına yardımcı olmaktadır. Ayrıca kelime yapısındaki her hazif, tebdîl, i’lâl ve değişikliği ta’lil etmektedir. Bu ilime yeni başlayanlar ve uzmanlar için konunun önemi burada ortaya çıkmaktadır. Bu çalışma, Sa‘düddîn et-Teftâzânî’nin Şerhu’t-Tasrîf adlı eserindeki sarf illetlerine ışık tutmak amacıyla yapılmıştır. Bu çerçevede yazarın ta’lil’î metodu açıklanmış, kitapta zikredilen bütün illetler tespit edilmiş, kitaptaki bölümlere göre alt bölümler oluşturulmuş, bunların türleri, konuları ve bunlara sebep olan illetler açıklanmıştır. Ayrıca İlletlerin geçirdiği merhaleleri öğrenmek için, kendisinden önceki ve kendisinden sonraki bazı ilim adamlarının kullandıkları illetlerden örnekler üzerinde durulmuş, bu illetleri kabul eden veya başka illetleri ortaya koyanlar belirtilmiştir. Bu çalışmada betimleyici, analitik, tümevarımsal bir metod kullanılmıştır. Bu çalışmanın en önemli bulgularından biri de Sa‘düddîn et-Teftâzânî’de illetlerin çokluğu ve çeşitliliğidir. Bu kitapta yüz yirmi beşten fazla yerde kırktan fazla illet çeşidi kullanılmıştır. Bazı illetleri almada Sîbeveyh’i takip etmiş ve delillerini aynen kabul etmiştir. Kitapta en sık karşılaşılan illetler, tahfîf, sîqel ve karışıklığı önleme illetleridir.

Keywords

Dil, Sarf, İllet, Sa‘düddîn et-Teftâzânî, Kitabu Şerhı’t-Tasrîf

References

• İbn Fâris, Ahmed bin Fâris. Mu'cem Mekâyîsü'l-Lugah, tahkik: Abdüsselam Harun. Dârü'l-Fikr, 1979.
• El-Cuherî, İsmâil bin Hamâd, es-Sihâhu Tâcü'l-Lugah ve Sehâhu'l-Arabîyye, tahkik: Ahmed Abdülgafur Attâr. Beyrut: Dârü'l-İlm li'l-Milyûn, 4. baskı, 1987.
• İbn Mencûr, Muhammed bin Mukrim, Lisanü'l-Arab. Lübnan: Dâr Sâdir, 1. baskı, tarihsiz.
• El-Mehîrî, Abdülkâdir. Nazarât fî't-Turâsı'l-Lugavî'l-Arabî. Dârü'l-Garbî'l-İslâmî: Beyrut, Lübnan, 1. baskı, 1993.
• El-Mübarek, Mazen. En-Nahvü'l-Arabiyyü'n-Nahtıyye Nüşe'seti ve Tatavvuruha. Beyrut: Dârü'l-Fikr, 3. baskı, 1981.
• Saîd el-Melh, Hasan Hümeyyis. Nazariyyetu't-Telîl fi'n-Nahvi Beyn el-Kuddâmâi ve'l-Muḥdethîn. Ürdün: Dârü'ş-Şurûk, 1. baskı, 2000.
• Saaduddîn et-Teftâzânî, Mes'ûd bin Ömer. Şerhu't-Tasrîf ve meahu Haşiyyetu Tecdîri'l-Adânî. Türkiye: Maktabet Sîdâ, 2013.
• es-Suyûtî, Abdurrahmân bin Ebî Bekr. Bugyetü'l-Vuâ fî Tabakâtü'l-Lugavîyîn ve'n-Nuhâ. Tahkik: Muhammed Ebü'l-Fadl İbrahim. Lübnan: al-Maktaba al-Asriyya, tarihsiz.
• eş-Şûkânî, Muhammed bin Ali. el-Bedrü't-Tâlî bi Mahâsin mim Ba'di'l-Qarni's-Sâbi'. Beyrut: Dâru'l-Ma'rife, tarihsiz.
• Sîbâveyh, Amr bin Osman. el-Kitab. Tahkik: Abdüsselam Harun. Kahire: Maktabet el-Hânçî, 3. baskı, 1988 M.
• ES-Sîrâfî, el-Hasan bin Abdullah. Şerhü Kitâb Sîbâveyh. Tahkik: Ahmed Hasan Mahdallî ve diğerleri. Lübnan: Dâru'l-Kütüb el-İlmiyye, 1. baskı, 2008.
• İbn Cinnî, Osman bin Cinnî. el-Münsef. Tahkik: İbrahim Mustafâ ve diğerleri. Dâr İhyâ'üt-Turâs el-Kadîm, 1. baskı, 1954.
• Cerceânî, Abdülkâhir bin Abdürrehmân. el-Mu'teadd fi Şerhi't-Tekmîle. Tahkik: Ali Tûfîk el-Hamd. Lübnan: Müessesetü'r-Resâle, 1. baskı, 1987.
• El-Akbarî, Abdullah bin el-Hüseyin. el-Lebâb fi Ulu'l-Binâ ve'l-I'rab. Tahkik: Abdülilâh en-Nebhân. Suriye: Dârü'l-Fikr, 1. baskı, 1995.
• El-Müberrid, Muhammed bin Yezîd. el-Muqtadab. Tahkik: Muhammed Abdülhâlık Azîme. Lübnan: Âlemü'l-Kütüb, tarihsiz.
• Ebû Alî el-Fârisî, el-Hasan bin Ahmed. et-Telvîke alâ Kitâb Sîbâveyh. Tahkik: Dr. Avvâd bin Hamd el-Kûzî. 1. baskı, 1990.
• İbn Ya'îş, Ali bin Ya'îş. Şerhu'l-Melûkî fî't-Tesrîf. Tahkik: Dr. Fehruddîn Kubâve. Suriye: Maktabetü'l-Arabiyye, 1973.
• İbn el-Hâcib, Osman bin Ömer. el-İyâde fi Şerhi'l-Mufaṣṣal. Tahkik: Sâlih Abdü'l-Azîm eş-Şâir. Kahire: Maktabet el-Âdâb, 2010.
• Er-Râzî, Muhammed bin el-Hasan. Şerhu'ş-Şâfiye. Tahkik: Muhammed Muhîddin Abdü'l-Hamîd. Lübnan: Dâru'l-Kütüb el-İlmiyye, 1975.
• İbn es-Serâc, Muhammed es-Serî. el-Usûl fi'n-Nahv. Tahkik: Abdülhüseyin el-Fetlî. Lübnan: Müessesetü'r-Resâle, tarihsiz.
• Ebû Alî el-Fârisî, el-Hasan bin Ahmed. et-Temâle. Suudi Arabistan: Cem'iyetü'r-Riyâd, 1. baskı, 1981 M. El-Cerjânî, Abdülkâhir. el-Mukteṣed fi Şerhi't-Temâle. Tahkik: Dr. Ahmed bin Abdullah İbrahim ed-Duvayş. Suudi Arabistan: er-Riyâdî, 2008.
• El-Enbârî, Abdürrezzâk bin Muhammed. el-İnsâf fî Mesâili'l-Hilâf. Lübnan: Dâru'l-Kütüb el-İlmiyye, 2003 M. İbn el-Hâcib, Osman bin Ömer. eş-Şâfiye fi İlmi't-Tesrîf ve'l-Hatt. Tahkik: Sâlih Abdü'z-Zâlim eş-Şâir. Kahire: Maktabet el-Âdâb, 2010.
• Ebû'l-Fedâ, İsmâil bin Ali'l-Fedâ. el-Kenâş fî Feni'n-Nahv ve's-Sarf. Tahkik: Dr. Riyad bin Hasan el-Huvâm. Lübnan: Dâru'l-Kütüb el-İlmiyye li't-Taba'at ve'n-Naşr, 2000.
• Yakışık, Mehmet. İzzeddin Ez-Zencânî’nin Tasrifu’l-‘İzzi Adlı Eserinin Sarf İlmindeki Yeri”. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 21.12.2023 (Aralık/2023), 944-958. https://doi.org/10.29000/rumelide.1405811 Yusufoğlu, Adnan. Molla Musa El-Calali’nin Nahiv ve Sarf’taki Metodlari. Ankara: Sonçağ Akademi,1.baskı, 2023 .
• Zamur, Hüseyin “Ahmed b. Ali b. Mes‘ûd ve Merâhul-Ervâh’ı”, Sonçağ Akademi, Ankara, 2019.