ÇERKEŞÎ MUSTAFA EFENDİ VE ÇERKEŞİYYE TARİKATI

Year 2019, Issue: 42, 135 - 158, 30.06.2019

Öncel Demirdaş

Abstract

Çerkeşî Mustafa Efendi 1156/1743-1229/1814 tarihleri
arasında yaşamış Osmanlı Dönemi mutasavvıflarındandır. Kendi ismine nispet
edilen Çerkeşiyye Tarikatı’nın kurucusudur. Çerkeşiyye, Halvetiyye Tarikatı’nın
Şa’bâniyye kolunun şubelerinden biridir. Yaşadığı dönem itibarıyla 18. ve 19.
Yüzyıl Osmanlı Dönemi mutasavvıflarından biri olan Mustafa Efendi, Halvetiyye
Tarikatı’nın Şa’bâniyye koluna mensup Zoralı Şeyh Mehmed Efendi'ye intisap etmiş
ve ondan hilafet almıştır. Birçok halife yetiştiren Mustafa Efendi, dönemin
ulemâ ile tarikat mensupları arasında vuku bulan ihtilâflar hakkında kaleme
aldığı “Risâle fî Tahkîki’t-Tasavvuf” isimli eser Tasavvuf ilmî
disiplini içinde büyük önem arzeder. Makale, Çerkeşiyye’nin kurucusu Mustafa
Efendi'nin hayatını ve halifelerini, tarihi sürecini ve irşad faaliyetinde
bulunduğu bölgeleri, tarikatın Anadolu’daki kollarını ve bu kolları temsil eden
şeyhleri konu edinmektedir. Çerkeşiyye’nin teşekkül sürecinin bir gereği olarak
çalışmamızda öncelikle Halvetiyye Tarikatı ve onun kollarının teşekkül süreci
incelenecek, daha sonra Çerkeşiyye şubesi ve bu şubenin faaliyetlerine
değinilecektir. 

Keywords

Halvetiyye, Çerkeşiyye, Mustafa Efendi, halife, dergâh

References

• Abdulkadiroğlu, Abdülkerim-Özkan, F. Hakan, “Osmanlı Dönemi Yozgatlı Şeyhler, Bilim Adamları ve Şâirler”, Osmanlı Devleti ve Bozok Sancağı, Türk Ocakları Yozgat Şubesi Yayınları, 2000, s. 23-78.
• Abdulkadiroğlu, Abdülkerim, “Osmanlı Döneminde Geredeli Âlimler, Mutasavvıflar, Şairler ve Diğerleri”, Osmanlı Devletinin Kuruluşunun 700. Yılında Geçmişten Günümüze Gerede (Sempozyum Bildirileri), Gerede Belediyesi Yay., Gerede 2000, s. 67-74.
• Aldulkadiroğlu, Abdülkerim, “İki Vesika”, AÜİFD., c. 28, S. 1, Ankara 1987, s. 335-353.
• Âkif Paşa, Eş'ar-ı el-Hac Âkif Efendi, İBB Atatürk Kitaplığı, Demirbaş no: 0.00580/02, İstanbul 1259/1843.
• Akyol, İbrahim, “Çerkeşî Mustafa Efendi ve “Risâle Fî Tahkîki’t-Tasavvuf” Adlı Eseri”, I. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu, Kastamonu 2012, s. 53-61.
• Albayrak, Sadık, Son Devir Osmanlı Uleması, Medrese Yay., İstanbul, c. IV.
• Altıntaş, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1991.
• Aşkar, Mustafa, “Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetîyye’nin Tarihî Gelişimi ve Halvetîyye Silsilesinin Tahlili”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 39, Ankara 1999, s. 535-563.
• Azamat, Nihat Hayri, “Kitabiyat”, Osmanlı Araştırmaları, S. IV, İstanbul 1984, s. 325-335.
• Azamat, Nihat, “Çerkeşî Mustafa Efendi”, DİA., İstanbul 1993, c. 8, s. 272-275.
• Bandırmalızâde Ahmed Münib Efendi, Mecmûa-i Tekâyâ, İstanbul 1307.
• Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, haz: Cemal Kurnaz-Mustafa Tatcı, Ankara 2000.
• Cebecioğlu, Ethem, Hacı Bayram Velî ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara 1994.
• Ceyhan, Semih, “Halvetiyye”, Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür, Ed. Semih Ceyhan, İsam Yay., İstanbul 2015, s. 695-778.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerif, Kitâbu’t-Ta’rifât, Beyrut 1985.
• Çerkeşî Mustafa Efendi, Tuhfetü’l-Mürîdîn ve Tesliyetü’l-Muhibbîn, İBB Atatürk Kitaplığı, Demirbaş no:OE_Yz_0858_04.
• Davud Fatin, Tezkire-i Hâtimetü’l-Eş’âr, İstihkâm Alayları Litoğrafya Destgâhı, İstanbul 1271.
• Demirdaş, Öncel, “Fatih Türbedarı Tırnovalı Ahmed Amîş Efendi (ö.1338/1920) ve İrşad Metodu”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 2012, c. 23, S. 1, s. 10-17.
• Eliaçık, Muhittin, “Halvetiye-Şa’baniye Pîr-i Sânîsi Çerkeşî Mustafa Efendi’nin Torunu Muhammed Tevfik Efendi ve Hediyyetü’s-Sıbyan Adlı Eseri”, I. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Veli Sempozyumu, Kastamonu 2012, c. 2, s. 179-186.
• Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Tarîkatlar, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2004.
• Erdoğan, Abdülkerim, Manevi Mimarlarıyla Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi Tarih ve Kültür Dizisi 5, Ankara 2008.
• Erdoğan, Mustafa, “Hacı Bayram-ı Velî’nin Torunlarından Şair Ahmed Nuri Baba ve Melamilikle İlgili Görüşleri”, II. Uluslararası Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu, Ankara 2017, s. 197-212.
• Ergin, Ali Şakir, “Yozgatlı Hacı Ahmed Efendi”, DİA., İstanbul 2013, c. 43, s. 564.
• et-Tehânevî, Muhammed Ali, Mevsûatü Keşşâfi Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm, haz. Refîk el-Acem, tahk. Ali Dahruc, Mektebetu Lübnan, Beyrut 1996, I-II.
• Göktaş, Vahit, “Halvetiyye’nin Şâbâniyye Ekolü ve Kolları” Süleyman Demirel üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Isparta 2011, S. 26, s. 133-160.
• İsa Çelik, Birol Yıldırım, Mikâil Dumlu, “Çankırılı Bir Hak Dostu: Pîr-i Sânî Seyyid Çerkeşî Mustafa Efendi (d.1743-v.1841); Yeni Bulunan “Tuhfetu’l-Mürîdin ve Tesliyetü’l-Muhibbîn” İsimli Risâlesi’nin Tahlili”, Çankırı’nın Manevî Mimarları, Çankırı 2017, s. 75-87.
• Kapusuzoğlu, S. Burhanettin, “Bozok İlmiye Tarihinde Medreseler, Zâviyeler ve Tekkeler”, Osmanlı Devleti ve Bozok Sancağı, Türk Ocakları Yozgat Şubesi Yayınları, 2000, s. 377-428.
• Kapusuzoğlu, S. Burhanettin, Yozgat’ın Üç Sırlısı, Ötüken Yay, İstanbul 2016.
• Kara, Kerim, Karabaş Velî, İnsan Yay., İstanbul 2003.
• Kara, Mustafa, “Diplomat ve Fusûs Şârihi Yakup Han Kaşgarî”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2009, S. 23, s. 9-24.
• Kara, Mustafa, “Yâkub Han Kâşgarî”, DİA., İstanbul 2013, c.43, s. 284-285.
• Kaya, Hasan, “Ömer Hâfız-ı Yenişehr-i Fenârî’nin Mi‘râciyesi”, Turkish Studies, Ankara 2014, c.9/6, s. 677-718.
• Kızıler, Hamdi, “Çerkeşî Mustafa Efendi’nin Risâle fî Tahkîki’t-Tasavvuf Adlı Eserinin Tasavvufî Muhteva Açısından Değerlendirilmesi”, İnsan ve Bilimleri Araştırmaları Dergisi, c. 6, s. 1461-1473.
• Martin, B. G., “A Short History of Khalwati Order of Dervishes” Scholars, Saints and Sufi, London 1978.
• Muslu, Ramazan, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl), İnsan Yay., İstanbul 2004.
• Oğuz, Muhammed İhsan, Şâbân-ı Velî ve Mustafa Çerkeşî, İstanbul 1995.
• Öngören, Reşat, “Cemâleddin İshak Karamânî”, DİA., İstanbul 2001, c. 24, s.448-449.
• Öngören, Reşat, Osmanlı’da Tasavvuf Anadolu’da Sûfîler, Delet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl), İz Yay., İstanbul 2000.
• Öztürk, Özhan, Pontus Antik Çağdan Günmüze Karadenizin Etnik ve Siyasi Tarihi, Nika Yay., III. Baskı, Ankara 2016.
• Öztürk, Yaşar Nuri, Kuşadalı İbrahim Halvetî, Hayatı, Tasavvufî Düşünceleri, Mektupları, Fatih Yayınevi Matbaası, İstanbul 1982.
• Öztürk, Yaşar Nuri, Muhammed Tevfik Bosnevî, Fatih Yay., İstanbul 1981.
• Reis, Bedriye, “Bolu’da Halvetîliğin Temsilcileri”, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Bolu 2016, c.16, S. 1, s. 395-421.
• Sâdık Vicdânî, Tomar-ı Turuk-ı Aliyye (Tarikatler ve Silsileleri), haz: İrfan Gündüz, Enderun Kitabevi.
• Serin, Rahmi, İslam Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler, Petek Yay., İstanbul 1984.
• Serin, Rahmi, İstanbul ve Anadolu Evliyaları, Pamuk Yay., İstanbul 2007.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihabeddin Ömer, Avarifü’l-Maârif (Tasavvufun Esasları), çev. Hasan Kamil Yılmaz-İrfan Gündüz, Erkam Yay., İstanbul 1989.
• Tatcı, Mustafa, “Şâbâniyye”, DİA., 2010 İstanbul, c. 38, s. 211-215.
• Tatcı, Mustafa, Hazret-i Pir Şeyh Şaban-ı Velî ve Şabaniyye, H Yay., Ankara 2012.
• Tayşi, Mehmet Serhan, “Cemâliyye”, DİA., İstanbul 1993, c. 7, s. 318.
• Tayşi, Mehmet Serhan, “Ömer el-Halvetî”, DİA., İstanbul 2007, c. 34, s. 65.
• Tunçözgür, Ünsal, Dünden Bugüne Safranbolu, Ankara 1997.
• Uludağ, Süleyman, “Ahmediyye”, DİA., İstanbul 1989, c. 2, s. 171.
• Uludağ, Süleyman, “Halvet”, DİA., İstanbul 1997, c. 15, s. 386-387.
• Uludağ, Süleyman, “Halvetiyye” DİA., İstanbul 1997, c. 15, s. 393-395.
• Ünlü, Ali Rıza, Tarihi Boyunca Gerede, Gerede Yayıncılık, İstanbul 2000.
• Vassâf, Osmanzâde Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar Bölümü, no: 2305-2309.
• Yılmaz, Hasan Kamil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004.
• Yörür, Ali, “Çerkeşîzâde Mehmed Tevfik Efendi’nin Mi‘râciyesi”, Hikmet Akademik Edebiyat Dergisi, 2018, S. 8, s. 229-241.
• Yücer, Hür Mahmut, “19. Asırda Bolu Şehir Hayatında Şabanilik: Mustafa Safi Efendi ve Aktaş Dergâhı”, I. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu, Kastamonu 2012, s. 289-306.
• Yücer, Hür Mahmut, “Geredeli Halil Efendi”, DİA., EK-1, İstanbul 2016, s. 474-475.
• Yücer, Hür Mahmut, “Sünbüliyye”, DİA., İstanbul 2010, c. 38, s. 136-140.
• Yücer, Hür Mahmut, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl), İnsan Yay., İstanbul 2004.
• Zakir Şükrî, Silsilenâme-i Aliyye-i Meşâyih-i Sûfiyye, Hacı Semil Ağa Ktp., Hüdâyî, no: 1098.