İlk Dört Asırda Te’lif Edilen İlel Türü Eserlerin Değerlendirilmesi

Year 2023, Issue: 50, 5 - 39, 30.06.2023

Talat Sakallı , Mehmet Mücahit Gülyavşan

https://doi.org/10.59149/sduifd.1206273

Abstract

In this study, it is aimed to examine the works of the first four centuries of hijri, which have an important place in the sciences of hadith. In this way, both the change that the ilel type works have undergone in their own periods and the source value for the following periods will be revealed. In the dictionary, malady, which means doing something again, disability and illness, also semantically coincides with its terminology. As a matter of fact, the scholar who investigates the cause of the narration conducts research to find the disease and detects the disease in the narration as a result of this operation. In this context, as a result of the presence of errors and delusions in the narrations since the first century, malady has existed since the beginning of the narrations. 2./8. From the 16th century onwards, the number of narrators in the isnad increased, and as a result of this, the criticism of the rical became more systematic compared to the previous period. Simultaneously with the birth of the science of cerh-ta'dil, the first cores of which were manifested in the form of suâlat, the science of ilel was also classified. This close relationship between cerh-ta'dil, rical and ilel sciences continued to develop over time, but due to the difficulty of ilel, only scholars who were experts in this field were able to express their opinions. As a matter of fact, Shu'ba b. Hajjâc (d.160/776) was also accepted as the first scholar to produce works in the field of ill. This situation shows us that scholars are trying to record this science in an early period. Later, this knowledge inherited from Shu'ba was Sufyan b. Uyeyne (d. 198/814), Yahyâ b. It was transferred to the next centuries (generations) both orally and in writing by scholars such as Said al-Kattân (d.198/813). Afterwards, a great part of this acquis was written by Yahya b. It has reached us with the work of Maîn (d.233/848) et-Târîh ve'l-ilel. The third century Hijri, which was considered the golden age for the sciences of hadith, was also a peak period for the science of ill. In addition, the leading Ali b. Abdullah al-Medini (d.234/848), Ahmed b. Critical scholars such as Hanbal (d.241/855), Ebu Isa et-Tirmidhi (d.279/892), İbrahim al-Harbî (d.285/899) have written works in this field. Later, the fourth century became the maturity period for the science of science, and one of the leading figures of this period, Ebü'l-Hasen ed-Darekutnî (d.385/995), compiled the acquis of his predecessors al-İlelü'l-varide fi'l-ehâdîsi'n-nebeviyye. He created one of the most precious works of this field with his work named. When we consider this serencam of the science of Ilel, it will be seen that the works that came to the fore in the first four centuries should be examined. At the same time, the studies on the ilal in the later period were copyrighted by relying on the works of the first four centuries, and the scholars always benefited from these works when they judged the hadiths. In this study, we will examine the most important and accessible works of his works and aim to introduce them as much as possible to study.

Keywords

İlel, Cerh-Ta’dil, İbrahim el-Harbî, Darekutnî, İbn Ebi Hatim, Hadith

İlk Dört Asırda Te’lif Edilen İlel Türü Eserlerin Değerlendirilmesi

Abstract

Bu çalışmada hadis ilimleri içerisinde önemli bir yere sahip olan ilel edebiyatına dair te’lif edilmiş hicrî ilk dört asırdaki eserleri incelenmesi amaçlamaktadır. Böylelikle ilel türü eserlerin hem kendi dönemleri içerisinde geçirdiği değişim hem de sonraki dönemler için kaynaklık değeri ortaya konmuş olacaktır. Sözlükte bir şeyi tekrar yapmak, engel ve hastalık gibi anlamlara gelen illet, semantik olarak da ıstılahî manasıyla örtüşmektedir. Nitekim rivayetin illetini araştıran alim illeti bulmak için defaatle araştırma yapmakta ve rivayetteki hastalığı bu ameliyenin sonucunda tespit etmektedir. Bu çerçevede ilk asırdan itibaren rivâyetlerde hata ve vehmin bulunmasının bir sonucu olarak illet, rivayetlerin başlangıcından itibaren var olagelmiştir. 2./8. asırdan itibaren isnaddaki raviler çoğalmış, bunun bir sonucu olarak da ricâl tenkidi önceki döneme göre daha sistematik bir hal almıştır. İlk nüvelerinin suâlat şeklinde tezahür ettiği cerh-ta’dil ilminin doğuşuyla eş zamanlı olarak ilel ilmi de tasnif edilmiştir. Cerh-ta’dil, ricâl ve ilel ilimlerinin bu yakın ilişkisi zaman içinde gelişerek devam etmiş ancak ilelin zorluğu sebebiyle bu alanda sadece uzman olan alimler görüş bildirebilmişlerdir. Nitekim ricâl ilminin ilk otoritesi kabul edilen ve ilel alanında mütehassıs olan Şu’be b. Haccâc (ö.160/776) aynı zamanda ilel alanında da ilk eser veren alim olarak kabul edilmiştir. Bu durum bize, henüz erken bir dönemde alimlerin bu ilmi kayıt altına alma çabasında olduklarını göstermektedir. Daha sonra Şu’be’den tevârüs eden bu ilim Süfyân b. Uyeyne (ö. 198/814), Yahyâ b. Saîd el-Kattân (ö.198/813) gibi alimler vasıtasıyla sonraki asırlara (nesillere) hem şifahî hem de kitabî olarak aktarılmıştır. Bilahare bu müktesebâtın büyük bir yekûnü elimizdeki en eski ilel kaynağı hüviyetinde olan Yahyâ b. Maîn’in (ö.233/848) et-Târîh ve’l-ilel eseriyle bize ulaşmıştır. Hadis ilimleri için altın çağ kabul edilen hicrî üçüncü asır, ilel ilmi için de zirve bir dönem olmuştur. Ayrıca dönemin önde gelen Ali b. Abdullah el-Medînî (ö.234/848), Ahmed b. Hanbel (ö.241/855), Ebu İsâ et-Tirmizî (ö.279/892), İbrahim el-Harbî (ö.285/899) gibi münekkit ulema bu alanda eser te’lif etmişlerdir. Daha sonra dördüncü asır ilel ilmi için olgunluk dönemi olmuş ve bu dönemin önde gelen şahsiyetlerinden Ebü’l-Hasen ed-Darekutnî (ö.385/995) seleflerinin müktesebâtını cemettiği el-İlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye isimli eseriyle bu alanın en nadide eserlerinden birini ortaya koymuştur. İlel ilminin bu serencamını göz önüne aldığımız zaman münhasıran ilk dört asırda öne çıkan eserlerin incelenmesi gerektiği görülecektir. Aynı zamanda müteahhir dönemdeki ilel üzerine yapılan çalışmalar ilk dört asırdaki eserlere itimat edilerek te’lif edilmiş ve ulema hadislere hüküm vereceği zaman her daim bu eserlerden istifade etmişlerdir. Biz de bu çalışmamızda ilel eserlerinden en önemli ve ulaşılabilir olanlarını inceleyip çalışmanın imkânı ölçüsünde tanıtmayı gaye edineceğiz.

Keywords

İlel, Hadis, Cerh-Ta’dil, İbrahim el-Harbî, Darekutnî, İbn Ebi Hatim

References

• Aba, Veli. “Mütekaddimûn Dönemi Hadis Usîlü Eserlerinin Mukâyesesi”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (Temmuz 2013).
• Abdülcebbar, Abdurrahmân. “el-İlel ve Ma’rifetu’r-Ricâl ani’l-İmam Ahmed b. Hanbel”. el-Câmiatü’s-Selefiyye XXI/5 (1989).
• Abdüsselam Ebu Semha. Ma’rifetu Ashâbi’r-Ruva. II Cilt. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdîr, 1433.
• Ahatlı, Erdinç. “Yahyâ b. Maîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/256-257. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ahatlı, Erdinç. Yahya b.Main ve Cerh-Ta’dildeki metodu. Uludağ Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Ahmed Avvâd el-Kübeysî. el-İmam Yahyâ b. Maîn ve Mekânetuhu beyne’l-Ulemai’l-Cerhi ve’t-Ta’dîl. Bağdad: Daru Ruvvâdi’l-Mecd - Daru’l-Asmâ’, 2014.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. el-ʿİlel ve Maʿrifetü’r-Ricâl. thk. Vaṣiyyullâh b. Muḥammed ʿAbbâs. 3 Cilt. Riyad: Dâru’l-Ḫânî, 1422/2001.
• Akpınar, Ömer Faruk. Rivayet Asrında İllet. Ankara: TDV, 2020.
• ʿAlî b. el-Medînî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. ʿAbdullâh el-Baṣrî. el-ʿİlel. thk. Muḥammed Muṣṭafâ el-ʾAʿẓamî. Beyrut: y.y., 1980.
• Angay, Mehmet. Ali b. el-Medînî’nin İlelü’l-Hadîs ve Ma’rifetü’r-Ricâl ve’t-Târîh Adlı Eserinin Hadis İlmi Açısından Değerlendirilmesi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Aṣmaʿî, Ebû Saʿîd ʿAbdulmelik b. Ḳarîb b. ʿAlî b. Aṣmaʿ el-. Kitâbu’l-İbil. thk. Ḥâtim Ṣâliḥ eḍ-Ḍamin. Dımaşk: y.y., 1424/2003.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV, 7. Baskı., 2013.
• Bezzâr, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAmr el-ʿİtkî el-. el-Baḥru’z-Zeḫḫâr. thk. Maḥfûẓurraḥmân Zeynullâh vd. 18 Cilt. Medine: Mektebetu’l-ʿUlûm ve’l-Ḥikem, 1988/2009.
• Cemâluddîn el-Mizzî, Ebû’l-Ḥaccâc Yûsuf b. ʿAbdurraḥmân b. Yûsuf el-Kelbî. Tehẕîbu’l-Kemâl fî ʾEsmâi’r-Ricâl. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 35 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1400/1980.
• Çakan, İsmail Lütfi. “‘Dârekutnî’”. İstanbul: DİA, 1993.
• Çelik, Abdullah. “Ahmed b. Hanbel ve Kitâbü’l-İlel ve Ma’rifetü’r-Ricâl’inin İlel İlmindeki Yeri”. AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (Bahar 2017).
• Çimen, Fatih. “Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dîle Dair Bazı Yaklaşımları”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi cilt: VIII/1 (2021), 411-430.
• Dâreḳuṭnî, Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. Ömer b. Ahmed ed-. el-ʿİlelu’l-Vâride fî’l-ʾEḥâdîs̱i’n-Nubuvve. thk. Maḥfûzu’r-Raḥmân Zeynullâh es-Selefî - Muḥammed b. Ṣâlih ed-Debbâsî. 15 Cilt. Riyad: Dâru Ṭaybe, 1405/1985.
• Düzenli, Muhittin. Hadislerde Gizli Kusurlar. Ankara: İSAM, 2. Basım, 2016.
• Ebû’ş-Şeyḫ, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muḥammed el-Iṣbehânî. Ṭabaḳâtu’l-Muḥaddis̱în bi Iṣbahân ve’l-Vâridîne ʿaleyhâ. thk. ʿAbdulğafûr ʿAbdulḥaḳḳ Ḥuseyn. 4 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1412/1992.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/523-525. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• el-Avnî, Hâtim eş-Şerîf. el-Menhecü’l-Muktarah li Fehmi’l-Mustalah. Riyad: Dâru’l-Hicre, 1996.
• el-Kahtânî, Suûd b. Mani’. “Mustalahu Ğayruhu Evsak Minhu inde’l-İmam Ebi İshâk el-Harbî”. Mecelletü’l-Buhûsi’l-İslamiyye 125 (1442), 269-326.
• en-Nedevî, Süleyman b. Tahir. Elfâzu’l-Cerh ve’t-Ta’dîl. I-IV Cilt. Bahreyn: Mektebetü Nizâm el-Ya’kubî, 2017.
• Eren, Mehmet. Hadis İlminde Rical Bilgisi ve Kaynakları. İstanbul: İSAM, 2. Baskı., 2018.
• eẑ-Ẑehebî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed (ö.748/1347),. Mîzânu’l-İʿtidâl fî Naḳdi’r-Ricâl. I-IV Cilt. Beyrut: Dâru el-Maʿrife, 1382.
• Fevzî, Abdülmuttalib Rıf’at. İbn Ebî Hâtim ve Eseruhû fî Ulûmi’l-Hadîs. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, ts. Ḥâkim, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh en-Nîsâbûrî el-. Maʿrifetu ʿUlûmi’l-Ḥadîs̱. thk. es-Seyyid Muʿẓam Ḥuseyn. Beyrut: y.y., 1397/1977.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî el-. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Hamza el-Melîbârî. el-Muvâzene beyne’l-Mütekaddimîne ve’l-Müteahhirîne fi Tashihi’l-Ehâdîs ve Ta’lîlihâ. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2. Baskı., 1422.
• Ḫaṭîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî b. Sâbit el-Bağdâdî. el-Câmiʿ li ʾAḫlâḳi’r-Râvî ve ʾÂdâbi’s-Sâmiʿ. thk. Maḥmûd et-Ṭaḥḥân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meʿârif, 1983/1403.
• Ḫaṭîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîḫu Bağdâd. thk. Beşâr Avvâd Maʿrûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen b. Dureyd el-Ezdî (ö.321/933). Cemheretu’l-Luğa. I-III Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, ts.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-Taʿdîl. Haydarabad; Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1371/1952.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. el-ʿİlel. thk. Saʿd b. ʿAbdullâh el-Ḥamîd ve Ḫâlid b. ʿAbdurrahman el-Cerîsî. 7 Cilt. b.y.: Meṭâbiʿu’l-Ḥamîḍî, 1427/2006.
• İbn Ebî Yaʿlâ, Ebû’l-Ḥuseyn İbn Ebî Yaʿlâ Muḥammed b. Muḥammed. Ṭabaḳâtu’l-Ḥanâbile. thk. Muḥammed Ḥâmid el-Faḳî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebû’l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlî el-ʿAsḳalânî (ö.852/1448),. Nuzhetu’n-Naẓar fî Tavḍîhi Nuḫbeti’l-Fiker fî Muṡṭalaḥi Ehli’l-Eŝer,. Dimeşḳ: Maṭbaʿatu’ṡ-Ṡabâḥ, 1421.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. en-Nuket ʿalâ Kitâbi İbni’ṣ-Ṣalâḥ. thk. Rabîʿ b. Hâdî ʿUmeyr el-Medḫalî. Medine: y.y., 1404/1984.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Nuzhetu’n-Naẓar fî Tavḍîhi Nuḫbeti’l-Fiker fî Muṣṭalaḥi Ehli’l-Es̱er. thk. ʿAbdullâh b. Ḍayfillâh er-Raḥîlî. Riyad: y.y., 1422/2001.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Tehẕîbu’t-Tehẕîb. 12 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1326/1908.
• İbn Ḥibbân, Ebû Ḥâtim Muḥammed b. Ḥibbân el-Bustî. el-Mecrûḥîn mine’l-Muḥaddis̱în. thk. Ḥamdî ʿAbdulmecîd. 2 Cilt. Riyad: Dâru’ṣ-Ṣemîʿî, 1420/2000.
• İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kes̱îr ed-Dimeşḳî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 21 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kes̱îr ed-Dimeşḳî. İḫtiṣâru ʿUlûmi’l-Ḥadîs̱. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. Beyrut: y.y., ts.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn ʿAbdurraḥmân b. Aḥmed b. ʿAbdirraḥmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşḳī. Şerḥu ʿİleli’t-Tirmîẕî. thk. Humâm ʿAbdurraḥîm Saʿîd. Zerka: Mektebetu’l-Menâr, 1407/1987.
• İbn ʿAbdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. ʿAbdillâh b. Muḥammed. et-Temhîd li mâ fî’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-Meʿânî ve’l-ʾEsânîd. thk. Muṣṭafâ b. ʾAḥmed el-ʿAlevî - Muḥammed ʿAbdulkebîr el-Bekrî. 24 Cilt. Mağrib: Vezâratu ʿUmumi’l-Evḳâf ve’ş-Şuʾûni’l-İslâmiyye, 1387/1967.
• İbn ʿAsâkir, Ebû’l-Ḳâsım ʿAlî b. el-Ḥasen. Târîḫu Dimeşḳ. thk. ʿAmr b. Ğurâme el-ʿUmrevî. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn ʿAsker, Ebû ʿAbdillâh İbn ʿAsker Muḥammed b. ʿAlî b. Ḫıḍır el-Ġassânî el-Mâlekī. ʾAʿlâmu Mâleḳa. thk. ʿAbdullâh el-Murâbıṭ et-Terġî. b.y.: y.y., 1420/1999.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. Menâḳibu’l-İmâm Aḥmed. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. b.y.: y.y., 2. Basım, 1409.
• İbnü’s-Ṣalâḥ, ʿEbû ʿAmr Taḳıyyüddîn ʿOs̱mân b. ʿAbdurraḥmân. ʿUlûmü’l-ḥadîs̱ = Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ. thk. Nûreddîn ʿItr. Dımaşk; Beyrut: Dâru’l-Fikr; Dâru’l-Fikri’l-Muʿâṣır, 1406/1986.
• Kahraman, Hüseyin. “el-Hatîb el-Bağdâdî ve el-Kifâye’si”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (1998).
• Kandemir, M. Yaşar. “Ahmed b. Hanbel (Hayatı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/75-80. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kandemir, M. Yaşar. “Harbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/114-115. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. Karagözoğlu, Mustafa Macit. “İlelü’l-Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/84-86. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit. Zayıf Râvîler. İstanbul: İFAV, 2014.
• Kâtib Çelebi, Muṣṭafâ b. ʿAbdullâh Ḫâcî Ḫalîfe. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetu’l-Mus̱ennâ, 1941.
• Kehhâle, Ömer Rıdâ. Muʿcemu’l-Muʾellifîn. I-XV Cilt. Beyrut: Dâru İhyâʾi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 1408.
• Koç, İbrahim. Hadis Usulü Tartışmaları. Ankara: TDV, 2021.
• Küçük, Raşit. “İbn Ebû Hâtim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/432-434. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Moğulṭây, Ebû ʿAbdullâh Moğulṭây b. Ḳilîc el-Bekcerî. İkmâlu Tehẕîbi’l-Kemâl fî Esmâî’r-Ricâl. thk. Ebû ʿAbdurraḥmân ʿÂdil b. Muḥammed - Ebû Muḥammed ʾUsâme b. İbrâhîm. 12 Cilt. b.y.: el-Fârûḳu’l-Ḥadîs̱e, 1422/2001.
• Mücir el-Hatîb. Ma‘rifetü medârî’l-isnâd ve beyânü mekânetihî fî ilmi ileli’l-hadîs. II Cilt. Riyad: Dâru’l- Meymân, 1428.
• Nidâl, İbrahim. Menhecu el-İmam Ali b. Medinî fi İ’lali’l-Hadîs. el-Câmiatu’l-Ürdüniyye, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2011.
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu, 2. Baskı., 2013.
• Sakallı, Talat. Hadis Tenkidi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Sandıkçı, S. Kemal. “İbn Şeybe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/378-379. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Semʿânî, Ebû Saʿd ʿAbdulkerîm b. Muḥammed b. Manṣûr el-Mervezî es-. el-Ensâb. thk. ʿAbdurrahman b. Yaḥyâ. 13 Cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1382/1962.
• Sever, Ali. İbrahim el-Harbî ve Hadis İlmindeki Yeri. İstanbul Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Sönmez, Mehmet Ali. “Ebû Mûsâ el-Medînî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/192-193. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî, Tedrîbu’r-Râvî fî Şerḥi Taḳrîbu’n-Nevâvî. thk. Ebû Ḳuteybe Naẓar Muḥammed el-Fâryâbî. 2 Cilt. b.y.: Dâru Ṭaybe, ts.
• Şemsuddîn es-Seḫâvî, Ebû’l-Ḫayr Muḥammed b. ʿAbdurraḥmân b. Muḥammed. Fetḥu’l-Muğîs̱ bi-Şerḥ Elfiyyeti’l-Ḥadîs̱ li’l-ʿIrâḳî. thk. ʿAlî Ḥuseyn ʿAlî. 4 Cilt. Mısır: Mektebetu’s-Sunne, 1424/2003.
• Târık Ivazullah, Ebu Muaz. Kâvaidu’l-Cerh ve’t-Ta’dîl. I-II Cilt. Kahire: Dâru İbn Affân, 2015.
• Tatlı, Mustafa. Rical Bilgisinin Tespiti. İstanbul: Beka, 2016.
• Tekineş, Ayhan. İlelü’l-Hadis İlmi. Marmara Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ et-. ʿİlelu’t-Tirmiẕî’l-kebîr. thk. Ṣubḥî es-Sâmerrâî vd. Beyrut: Mektebetu’n-Nehḍati’l-ʿArabiyye; ʿÂlemü’l-Kütüb, 1409/1989.
• Tülü, Mehmet Emin. İbn Ebî Hâtim’in el-İlel Adlı Eserinde Metin Yönünden İlletli Saydığı Rivayetler. İstanbul Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDV, 2. Baskı., 2018.
• Yaḥyâ b. Maʿîn, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Maʿîn. Târîḫu İbn Maʿîn- Rivâyetu’d-Dûrî. thk. Aḥmed Muḥammed Nûru Seyf. 4 Cilt. Mekke: Merkezu’l-Baḥs̱i’l-ʿİlmî, 1399/1979.
• Yusuf b. Cevde, Ebu Abdurrahmân. Menhecü’l-İmam ed-Dârekutnî fi Nakdi’l-Metni fi Kitabi’l-İlel. Kahire: Dâru’l-Muhaddisîn, 2011.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Siyeru Aʿlâmi’n-Nubelâ’. thk. Şuʿayb el-Arnâvut. 25 Cilt. b.y.: Muʾessesetu’r-Risâle, 1405/1985.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâti’l-meşâhîr ve’l-ʿalâm. thk. Dr. bşâr ʿavâd mʿarvf. 15 Cilt. Riyad: Dâru el-Ğarb âlâslâmî, 2003.
• Zeynuddîn el-ʿIrâḳî, Ebû’l-Faḍl ʿAbdirraḥîm b. el-Ḥuseyn b. ʿAbdurraḥmân. Şerḥu’t-Tabṣıra ve’t-Teẕkira. thk. ʿAbdullaṭîf el-Hemîm - Mâhir Yâsîn el-Faḥl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1423/2002.
• Ziyad b. Selim. Menhecü’t-ta’lîl inde’l-imam el-Bezzâr fî müsnedihi el-Bahru’z-Zahhâr. Câmiatu Yermûk Külliyetü’ş-Şerîa’, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2005