تأثير تركستان على العالم الاجتماعي والثقافي لأناضول

Year 2025, Issue: Özel Sayı, 32 - 45, 31.10.2025

Rahim Çimen , Mustafa Akkuş , İzzetullah Zeki

https://doi.org/10.47702/sema.2025.46

Abstract

تركستان، وهي كلمة فارسية تعني "أرض الأتراك" و"موطن الأتراك"، كانت عبر القرون مهد الثقافة والحضارة التركية. إن التحولات الاجتماعية التي نشأت مع الحركات السياسية والدينية المتطورة في سهول تركستان الكبرى جعلت هذه المنطقة واحدة من المراكز الرئيسية للعالم التركي وجغرافية توران. ابتداءً من القرن العاشر والحادي عشر، أدى التحرك السكاني من تركستان نحو الأناضول تحت قيادة السلالات التركية مثل القرخانيين والغزنويين والسلاجقة الكبار، ليس فقط إلى موجة هجرة، بل أيضًا إلى نقل الحضارة. بالنسبة للقبائل التركية التي هاجرت إلى الأناضول ضمن هذه التطورات، لم تكن الأراضي الجديدة مجرد مستوطنات وموطن جديد، بل كانت أيضًا أرضًا أعيد تشكيل الهوية العلمية والثقافية والدينية فيها. لقد انتقلت حضارة الإسلام المتشكلة في تركستان، بما في ذلك التصوف والفكر والتربية، والعمارة وأسلوبها، والفن، وأنماط الحياة الاجتماعية، إلى الأناضول. هذه الثروات الثقافية والروحية اندمجت مع العناصر المحلية للأناضول لتخلق تركيبة فريدة. في هذا السياق، كان للطريقة اليَسَوِيَّة، التي تطورت تحت تأثير المتصوف الكبير "پير تركستان أحمد يَسَوِي"، تأثير عميق على البنية الاجتماعية في الأناضول من خلال قادة صوفيين مثل حاجي بكتاش فيلي. كما تحمل الأدبيات الشفوية، والموسيقى التقليدية، والحرف اليدوية، آثار هذا التأثير الثقافي. من الناحية السياسية، يمكن ملاحظة تأثير القيم والتقاليد التركية المشتقة من تركستان في تكوين الدولة السلجوقية، والدول التركية الصغيرة (البيلك)، ولاحقًا الدولة العثمانية. تهدف هذه الدراسة إلى دراسة تأثير آثار تركستان العميقة والغنية في العلوم والمعرفة والبُعد الاجتماعي والثقافي على عالم الفكر في الأناضول.

Türkistan’ın Anadolu Sosyo-Kültürel Dünyasına Tesirleri

Abstract

Farsça bir kelime olup Türk ili ve Türk yurdu anlamına gelen Türkistan, asırlarca Türk kültür ve medeniyetinin beşiği olmuştur. Ulu Türkistan bozkırlarında gelişen siyasi ve dini hareketlerle toplumsal dönüşümler bu bölgeyi Türk dünyası ve Turan coğrafyasının ana merkezlerinden biri haline getirmiştir. X. ve XI. Asırdan itibaren Karahanlılar, Gazneliler ve Büyük Selçuklular gibi Türk hanedanlıklarının öncülüğünde Türkistan’dan Anadolu’ya doğru yönelen nüfus hareketi sadece bir göç akını değil, aynı zamanda bir medeniyet aktarımı anlamını taşımaktadır. Bu gelişmeler dâhilinde Anadolu’ya göç eden Türk boyları için sadece yeni bir oba ve yurt olmayıp aynı zamanda ilim, irfan, kültür ve inanç hüviyetinin yeniden şekillendiği bir zemin olmuştur. Türkistan'da şekillenmiş olan İslam medeniyetinin, tasavvuf, tefekkür ve terbiyesi, mimari eser ve üslupları, sanat anlayışı ve toplumsal yaşam biçimleri Anadolu’ya taşınmıştır. Söz konusu kültürel ve manevi zenginlikler Anadolu’nun mahalli unsurlarıyla kaynaşarak özgün bir sentez meydana getirmiştir. Bu anlamda özellikle Pir-i Türkistan Ahmed Yesevî gibi mutasavvıfların etkisiyle gelişen Yesevîlik tarikatı, Anadolu'da Hacı Bektaş Veli ve benzeri sufî önderler aracılığıyla toplumsal yapıyı derinden etkilemiştir. Halkın ruhuna hitap eden sözlü edebiyat ürünleri, geleneksel musiki ve el sanatları gibi unsurlar da bu kültürel etkileşimin izlerini taşır. Kültürel aktarımın yanı sıra siyasi cihetten bakıldığında ise Selçuklu, Beylikler ve ardından Osmanlı devlet yapılarının teşekkülünde Türkistan menşeli Türk töresine bağlı yönetim anlayışlarının izleri açıkça görülmektedir. Bu çalışmada, Türkistan’ın köklü, engin ve zengin ilim, irfan ve sosyo-kültürel izlerinin Anadolu düşünce dünyası üzerindeki tesirleri incelenmektedir.

Keywords

Türkistan , Anadolu , FİKİR , MEDRESE , TARİH

Ethical Statement

Dergi kurallarına göre hazırlanmıştır.

Supporting Institution

Yoktur.

Thanks

Dergi çalışanlarına teşekkür ederiz.

The Influence of Turkistan on the Intellectual World of Anatolia

Abstract

The land known as Turkistan, meaning "the homeland of the Turks," has throughout history been the cradle of Turkish culture and civilization; especially the political structures, religious movements, and social transformations that developed in the steppes of Central Asia have made this region one of the central hubs of the Turkic world. Beginning in the 11th century, with the leadership of Turkish-Islamic states such as the Karakhanids, Ghaznavids, and the Great Seljuks, a major migration movement began from Turkistan toward Anatolia. This migration was not merely a relocation of people, but also a transfer of civilization. In this process, Anatolia became not only a new homeland for the migrating Turkish tribes but also a ground where cultural and religious identities were reshaped. The understanding of Islam, Sufi thought, architectural styles, artistic perspectives, and social lifestyles that had developed in Turkistan were brought to Anatolia, where they merged with local elements to create a unique synthesis. Particularly through the influence of mystics like Ahmad Yasawi, the Yasawiyya order evolved and deeply impacted Anatolian society through Sufi leaders such as Haji Bektash Veli. Elements such as oral literary traditions, traditional music, and handicrafts also bear the marks of this cultural interaction. From a political perspective, the influence of Turkistan-origin traditional governance models is clearly visible in the formation of the Seljuk and later Ottoman state structures. This study examines the impact of Turkistan on the intellectual and cultural landscape of Anatolia and its decisive role in shaping Anatolia’s socio-cultural transformation.

Keywords

Turkistan , Anatolia , Historical , Madrasa , Thought

Ethical Statement

It complies with academic standards

References

• Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Eğitim Sistemi. Ankara: Düşünce Yayınları, 1994.
• Akkuş, Mustafa “Gazneli Mahmud’un Mutasavvıflarla İlişkileri”, SUTAD, 45, 2019, 353-369.
• Akkuş, Mustafa Moğollara Dini Muhalefet; İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyasetleri, Konya: Çizgi Kitabevi, 2022.
• Aksarayî, Mahmud b. Muhammed Târîh-i Selâcıka Müsâmeretü'l-Ahbâr ve Müsayeretü’l-Ahyâr. nşr: Osman Turan, Tahran: İntişâratü’l-Asatir, 1983.
• Baltacı, Cahid, Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İrfan Matbaası, 1976.
• Beyazıt, Yasemin, “XVI. Yüzyıl Osmanlı İlmiyye Kanûnnâmeleri ve Medrese Eğitimi”, Belleten, 2014, 78/283, 955-982.
• Beyhakî, Muhammed b. Hüseyin, Târîh-i Beyhakî. nşr: Said Nefisi, Tahran, 1940.
• Ercilasun, Ahmed Bican, Türk Dili Tarihi. Akçağ Yayınları, 2016.
• Erhan YOKSA, “Hoca Ahmed Yesevî ve Hacı Bektâş-ı Velî Tasavvufunun Türk İslam Anlayışı Açısından Değerlendirmesi”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, Özel Sayı, 2021,145-147.
• Faroqhi, Suraiya, The Ottoman Empire and the World Around It. London: I.B. Tauris, 2004.
• Gerçik, İbrahim Zeyd, “Türk Sosyal Karakteri Üzerine Kuramsal Bir Çalışma”, Alanya Akademik Bakış Dergisi, 2020.4.1.1-23.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Tasavvuf Tarihi,. İstanbul: İnkılâp Yayınları, 1982.
• Hunkan, Ömer Soner, “Türk Hakanlığı (Karahanlılar)'nın Dinî Siyaseti'nde Mâturîdî Âlimlerin Rolü”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18/2, 2016, 377-393.
• İbn Bibi, Ahbâr-ı Selâcıka-i Rûm. nşr: Muhammed Said Cemaleddin, Kahire: el-Merkezi’l-Kavmi l’it-Tercüme, 1993.
• İnalcık, Halil, Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2004.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomi ve Toplum Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010. İnalcık, Halil, Osmanlı Tarihi. Ankara: TTK Yayınları, 2005.
• Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu - Toplum ve Ekonomi, (Ankara: Eren Yayıncılık, 1996), 30-40.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1984.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1992.
• Kaya, Abdullah, “Başlangıcından 1071’e Kadar Türklerin Anadolu’ya Akınları Hakkında Bir Değerlendirme”, EKEV Akademi Dergisi, 18/59, 2014, 211-232.
• Köprülü, Mehmet Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Köprülü, Mehmet Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003, s. 93–95.
• Köprülü, Mehmet Fuat, Türk Sosyal Hayatı. İstanbul: Akçağ Yayınları, 1999.
• Kuban, Doğan, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Lewis, Franklin, Rumi: Past and Present, East and West. Oxford: Oneworld Publications, 2008.
• Müstevfî, Hamdullah, Târîh-i Güzîde. Abdülhüseyin Nevâî, Tahran: Müessese-i İntişârâtı Emir Kebir, 2015.
• Nizamülmülk, Ebu Ali Kıvamuddin, Siyâysetnâme. tsh: Muhammed Kazvini, Tahran: Çap-ı Tahran Musavvir, 1965.
• Ortaylı, İlber, Anadolu Beylikleri ve Osmanlı’nın Doğuşu. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Özgüdenli, Osmangazi, “Selçukluda Sosyal Kültürel Hayat”. Ankara: TDV, DİA, XXXVI, 2009.
• René, Grousset, Bozkır imparatorluğu. (Çev. M. Reşat Uzmen), İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Şebânkâreyî, Muhammed b. Ali, Mecmau’l-Ensâb, II. (M. H. Muhaddis, nşr.). Tahran: İntişârâti Emir Kebir, 1997. Tekeli, İlhan, Anadolu’da Yaylak-Kışlak Kültürü. Ankara: TTK Yayınları, 2003.
• Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1981.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2001.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye: Siyasî Tarih, Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071–1318), İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1971.
• Türkmen, Fikret ve Pehlivan Gürol, Dünyada Dede Korkut Araştırmaları, (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2025), 330-390.
• Türkmen, Fikret, Dede Korkut Kitabı Üzerine Araştırmalar. Ankara: Akçağ Yayınları, 1994.
• Urfalı Mateos, Vekayi-nâmesi (952-1136) ve papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162). çev. Hrant D. Andreasyan), Ankara, TTK Yayınları, 2000.
• Yüce, Yaşar ve Sevim, Ali, Türkiye Tarihi, I. İstanbul: AKDTYK Yayınları, 1990.
• Zeki, İzzetullah, Gazneli Mahmud’un Din Politikası. Konya: Çizgi Kitabevi, 2019.