16. Yüzyıl Üsküdar’ında Evliliğin Sona Erme Halleri

Year 2025, Volume: 13 Issue: 1, 138 - 165

Seval Kılıç

Abstract

Bu çalışma İslam aile hukukunun bir parçası olan boşanma ve diğer ayrılık nedenlerini 16. yüzyıl Osmanlı şer’iyye sicilleri kapsamında incelemektedir. İncelemede esas alınan bölge Üsküdar’dır. Müslüman ağırlıklı karma bir nüfus yapısına sahip olan Üsküdar’da bahsi geçen yüzyılda evliliğin sona erme halleri toplumsal düzeni ve İslam hukukunun bu düzene etkisini anlama bakımından da önemlidir. Çalışmada öncelikle erkeğin tek taraflı iradesi ile sonuç doğuran boşanma türü olan talâk ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Sonrasında bir nevi anlaşmalı boşanma türü olan ve sicillerde daha sık karşımıza çıkan muhâlea ve uygulamada görülen nitelikli halleri irdelenmiştir. Devamında sicillerde çok sık karşımıza çıkmayan ancak evliliğin sona ermesi ile sonuçlanan tefrik ve fesih halleri sicil kayıtları etrafında değerlendirilmiştir. Çalışmanın son kısmında ise İslam hukukuna ait olan bu müesseselerin gayrimüslimlere tatbiki analiz edilmiştir.

Keywords

Talâk, Talâk-ı Selâse, Muhâlea, Beynûnet-i Kübrâ, Hüsn-i Zindegâni, İddet

Termination of Marriage in 16th Century Üsküdar

Abstract

This study examines divorce and other causes of separation, which are part of Islamic family law, within the framework of 16th-century Ottoman court records (şer’iyye sicilleri). The region selected for this analysis is Üsküdar. In Üsküdar, which had a predominantly Muslim mixed population, the cases of marital dissolution in the mentioned century are significant in terms of understanding social order and the influence of Islamic law on this order. In this study, the type of divorce that results from the unilateral will of the husband, known as talâk, is examined in detail. Subsequently, muhâlea, a type of divorce akin to a consensual separation and more frequently encountered in court records, is discussed, along with its notable applications in practice. Following this, the less frequently encountered cases of tefrik and fesih, which also result in the termination of marriage, are evaluated based on the court records. In the final part of the study, the applications of these Islamic legal provisions to non-Muslims are analyzed.

Keywords

Talâk, Talâk-ı Selâse, Muhâlea, Beynûnet-i Kübrâ, Hüsn-i Zindegâni, Iddah

References

• Ahmad, K. N. The Muslim Law of Divorce. New Delhi: Kitab Bahavan, 1984.
• Akman, Mehmet. “A Zimmi: ‘Let My Wife be Divorced from Me Three Times’: The Use of the Ottoman Kadi Courts by Zimmis for Family Law Issues”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi 12 (2011), 7-16.
• Akman, Mehmet. “İstanbul Kadı Sicillerindeki Arapça Kayıt Örnekleri”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi 8 (2009), 7-22.
• Akyılmaz, Gül. “Uygulamadan Örnekler Işığında Osmanlı Aile Hukukunda Zorlayıcı Velâyet Yetkisi ve Hıyâr’ül Bulûğ Müessesesi”. 131-134. Konya, 2022.
• Alija, Nazan. Hıristiyanlıkta Evlilik Sakramenti. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Aslan, Mehmet Selim. İslam Aile Hukuku. Bursa: Emin Yayınları, 2015.
• Atalızade es-Seyyid Mustafa. Sakk-ı Şanizade (1610).
• Atar, Fahrettin. “Muhâlea”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/399-402. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Ateş, Süleyman. Kur’ânı Kerîm’de Evlenme ve Boşanma. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1995. Üsküdar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H.919-927 / M. 1513-1521). çev. Bilgin Aydın - Ekrem Tak. haz. M. Âkif Aydın, Coşkun Yılmaz. İSAM, 2008.
• Aydın, M. Âkif. İslâm-Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1985.
• Aydın, M. Âkif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik, 3. Baskı., 2020.
• Aydın, M. Âkif. Osmanlı Hukuku- Devlet-i Aliyye’nin Temeli. İstanbul: İSAM, 2020.
• Aydın, M. Âkif. Türk Hukuk Tarihi. Beta, 17. Basım, 2020.
• Bardakoğlu, Ali. “Fesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/427-436. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Berki, Ali Himmet. Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye). İstanbul: Hikmet Yayınları, 1979.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-i İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiye Kamusu. 8 Cilt. Ravza Yayınları, 2018.
• Cin, Halil. Eski Hukukumuzda Boşanma. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1976.
• Cin, Halil - Akyılmaz, Gül. Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 15. Basım, 2023.
• Çakır, İbrahim Etem. “Zimmi Kadınlar Kadı Mahkemesinde: Sofya XVII. Yüzyıl”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 21/21 (2014), 41-66.
• Çetinkaya, Esra. Osmanlı Hukukunda Sulh Sözleşmesi : Üsküdar ve Bursa Şer’iyye Sicillerine Göre Borç İlişkilerinde Sulh Sözleşmesi (M. 1501-1551/ H.906-958). İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2020.
• Çiçek, Kemal. “Cemaat Mahkemesinden Kadı Mahkemesine Zimmilerin Yargı Tercihi”. Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç. 31-49. Ankara, 2001.
• Üsküdar Mahkemesi 5 Numaralı Sicil (H. 930 - 936/M. 1524 - 1530). çev. Yasemin Dağdaş - Zeynep Berktaş. haz. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, 2010.
• Demirtaş, H. Necati. Açıklamalı Osmanlı Fetvaları II. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2012.
• Durhan, İbrahim. Yapısı ve İşleyişi İtibariyle Osmanlı Yargı Örgütü ve Tanzimat Dönemindeki Gelişmeler. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Düzdağ, Mehmet Ertuğrul. Şeyhülislâm Ebussuud Efendi’nin Fetvalarına Göre Kanunî Devrinde Osmanlı Hayatı: Fetâvâ-yı Ebussu’ûd Efendi. İstanbul: Kapı Yayınları, 2. Basım., 2018.
• Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed Kuduri. Muhtasaru’l Kuduri. çev. Soner Duman - Osman Güman. İstanbul: Beka Yayınları, 2015.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi, 2024.
• Erünsal, İsmail E. “Osmanlı Mahkemelerinde Şâhitler: Şuhûdü’l-‘udûlden Şuhûdü’l-hâle Geçiş”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi 53 (2019), 1-50.
• Üsküdar Mahkemesi 14 Numaralı Sicil (H. 953 - 955/M. 1546 - 1549). çev. Nuray Güler - Mehmet Akman. haz. M. Âkif Aydın, Coşkun Yılmaz. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, 2010.
• Üsküdar Mahkemesi 17 Numaralı Sicil (H. 956 - 963/M. 1549 - 1556). çev. Orhan Gültekin - Mehmet Akman. haz. M. Âkif Aydın, Coşkun Yılmaz. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, 2010.
• Gümüşdoğrayan, Okan. Üsküdar Şer’iyye Sicillerinde Kadın ve Çocuklarla İlgili Davaların Analizi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2019.
• Üsküdar Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 924-927 / M. 1518-1521). çev. Rıfat Günalan vd. haz. M. Âkif Aydın, Coşkun Yılmaz. İSAM, 2010.
• Üsküdar Mahkemesi 51 numaları sicil (H. 987-988/ M. 1579-1580). çev. Rıfat Günalan vd. haz. M. Âkif Aydın, Coşkun Yılmaz. İSAM, 2010.
• Üsküdar Mahkemesi 26 Numaralı Sicil (h. 970 - 971/M. 1562 - 1563). çev. Rıfat Günalan - Mehmet Akman. haz. M. Âkif Aydın, Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM, 2010.
• Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (H.999-1000/ M.1590-1591). çev. Rıfat Günalan - Mehmet Canatar. haz. M. Âkif Aydın, Coşkun Yılmaz. İSAM, 2010.
• İbn Abidin. Reddü’l-Muhtar Ale’d-Dürrü’l-Muhtar. çev. Ahmed Davudoğlu. 12 Cilt. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1983.
• İbn Rüşd. Bidayetü’l Müctehid ve Nihayetü’l-Muktesid: Mezhepler Arası Mukayeseli İslam Hukuku. çev. Ahmed Meylani. 4 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• İbrahim Halebi. Şerh-i Mülteka el-Ebhur (Mevkufat). çev. Nedim Yılmaz. İstanbul: İlmi Neşriyat, 1993.
• İnanır, Ahmet. Şeyhülislam İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Kanuni Devrinde Osmanlı’da Hukuki Hayat. İstanbul: OSAV, 2011.
• İstekli, Müslüm. Üsküdar’ın Sosyal ve İktisadi Hayatıyla İlgili Üsküdar Kadı Sicillerindeki Kayıtların Tespit ve Analizi (H. 978-991, M. 1570-1584). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2005.
• Karaman, Hayreddin - Topaloğlu, Bekir. Arapça-Türkçe Yeni Kamus. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2021.
• Üsküdar Mahkemesi 56 numaralı sicil (H. 990-991 / M. 1582-1583). çev. Hilal Kazan vd. haz. M. Âkif Aydın, Coşkun Yılmaz. İSAM, 2010.
• Kenanoğlu, Macit. Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek. İstanbul: Klasik, 4. Basım, 2017.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Elfâz-ı Küfür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/26-27. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Koçak, Zülfiye. “Osmanlı Toplumunda Zimmî Kadınların Kadı Mahkemelerini Kullanma Pratiği: Vidin Örneği (1700-1750)”. Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi 7/1 (2018), 167-210.
• Merginani, Ebü’l-Hasan Burhanüddin Ali b Ebu Bekir. Delilleriyle Hanefi fıkhı: el-Hidaye. İstanbul: Kahraman Neşriyat, ts. Erişim 10 Şubat 2024
• Midilli, Muharrem. “Osmanlı Fetvalarında Kadınların Ayrılık Elde Etme Yolu Olarak Şartlı Talâk (16-18. Yüzyıllar)”. İslâmî İlimler Dergisi 17/2 (2022), 31-52.
• Molla Hüsrev. Gurer ve Dürer Tercümesi (İslam Fıkhı ve Hukuku). çev. Arif Erkan. İstanbul: KİT-SAN Matbaacılık, 1980.
• Bab Mahkemesi 197 Numaralı Sicil (H. 1162-1163 / M. 1749-1750). çev. Nedim Pakırdağ vd. haz. M. Âkif Aydın, Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür A.Ş., 2019.
• Serahsi. Mebsut. ed. Mustafa Cevat Akşit. 31 Cilt. Gümüşev Yayıncılık, 2008.
• Şeyh Bedreddin. Yargılama Usulüne Dair: Câmiu’l-Fusûleyn. ed. Hacı Yunus Apaydın. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012.
• Tak, Ekrem - Aydın, Bilgin. Arz Marûz İlâm: Osmanlı Diplomatikasında Belge Formlarının Değişimi Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, 2018.
• Tekgül, Nil. A Gate to the Emotional World of Pre-Modern Ottoman Society: An Attempt to Write Ottoman History from “The Inside Out”. İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Üçok, Coşkun vd. Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Turhan Kitabevi, 25. Basım, 2023.
• Vatansever, Müge. Eski Türk Hukukunda Boşanma ve Günümüz Hukukuyla Karşılaştırılması. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Yalçın, Nihat. 1572-1587 (H. 980-995) Yılları Arası Üsküdar Mahkemesi Kadı Sicilleri’nin Sosyal ve İktisadi Açıdan Değerlendirmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2009.
• Yıldız, Kenan. Üsküdar’ın Sosyal ve İktisadi Hayatı ile İlgili Üsküdar Kadı Sicillerindeki Kayıtların Tesbit ve Analizi (954-980 / 1547-1573). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2005.
• Üsküdar Mahkemesi 9 Numaralı Sicil (H. 940-942 / M. 1534-1536). çev. Kenan Yıldız - Recep Ahıskalı. haz. M. Âkif Aydın, Coşkun Yılmaz. İSAM, 2010.
• Yılmaz, Gülnihal. İslam Aile Hukukunda Fesih, Talak ve Tefrik İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• Yılmaz, İbrahim. Yetki ve Sistem Açısından İslâm Hukukunda Boşanma. Kayseri: Laçin Yayınları, 2007.
• Yiğit, Dilek. “Marian Sürgünleri: I. Mary Döneminde İngiltere’den Kıta Avrupası’na Göç Hikayesi,”. İstanbul Kent Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 4/1 (2023), 44-59.
• 55 Numaralı Mühimme Defteri (992-993). Başkanlık Osmanlı Arşivi:
• 72 Numaralı Mühimme Defteri (1002-1003). Başkanlık Osmanlı Arşivi:
• 73 Numaralı Mühimme Defteri (1003-1004). Başkanlık Osmanlı Arşivi:
• https://kuran.diyanet.gov.tr/. “Kur’an-ı Kerim”, ts.
• https://16yyosmanlihukuku.istanbul.edu.tr/. “Osmanlı Hukukunu Kurmak: Fetva ve Risaleler Işığında 16. Yüzyıl Osmanlı Hukuku”. haz. Mürteza Bedir, Süleyman Kaya, Şükrü Özen, Necmettin Kızılkaya, Hatice Kübra Kahya, Ayşegül Şimşek, Bayram Pehlivan, Birnur Deniz, Halime Çınar, Hüseyin Sağlam, Murat Sarıtaş, Şaban Kütük, Şeyma Akbayır. 2023
• Risâle-i Sakk (1099). Milli Kütüphane Yazmalar.