An Evaluation of the Refusal and Discontinuation of Treatment Within the Framework of the “Right to Self-Determination”

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 802 - 830

Yasemin Durak , Seda Kara Kılıçarslan

https://doi.org/10.56701/shd.1747661

Abstract

Two fundamental criteria are decisive in both the discontinuation and refusal of medical treatment: the right to life and the right to self-determination. The superiority of life is considered one of the most fundamental rights. However, an individual's autonomy over their right to life may end with the termination of life. This situation may arise either by discontinuing an ongoing treatment or by never initiating it in the first place. In the absence of the patient's consent, any medical intervention is unlawful. Therefore, if there is no consent, the physician cannot initiate or continue treatment. Although there are views in the literature that prioritize the right to life, the majority argue that within the framework of the right to self-determination, patients have the authority to refuse or discontinue treatment themselves. The refusal or discontinuation of treatment may occur not only in cases of serious illness but also in seemingly minor illnesses. For this reason, treatment refusal poses significant risks not only for patients with no hope of recovery but also for those who could be cured with a simple intervention. Especially in cases where a person lacking the capacity to make decisions has a legal representative who refuses treatment, there is a need to clarify the course of action if the physician does not wish to comply with this decision. Additionally, the validity of a patient's advance medical directives made for periods when they are unconscious remains controversial.

Keywords

Refusal of Treatment , Discontinuation of Treatment , Right to Life , Right to Self-Determination , Advance Medical Directive

Tedaviyi Durdurma ve Reddetmenin “Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı” Çerçevesinde Değerlendirilmesi

Abstract

Gerek tedavinin durdurulması gerekse reddedilmesinde iki temel kriter belirleyici olmaktadır. Bunlar “yaşam hakkı” ve “kendi geleceğini belirleme hakkı” olarak ifade edilebilir. Yaşamın üstünlüğü en temel haklar arasında yer almaktadır. Bunun yanında kişinin yaşam hakkı üzerindeki tasarrufları ise yaşamın sonlandırılması ile bitebilir. Bu durum bazen başlamış bir tedavinin yarıda kesilmesi ile ortaya çıkabileceği gibi bazen de hiç tedaviye başlanmaması ile de kendini gösterilebilir. Tıbbi müdahalede hastanın rızası yoksa yapılan işlem hukuka aykırı olur. Haliyle rıza yoksa hekimin tedavi etmesi ya da var olan tedaviyi sürdürmesi mümkün değildir. Öğretide “yaşam hakkı”nı üstün tutan görüşler bulunmakla birlikte çoğunluk “kendi geleceğini belirleme hakkı” çerçevesinde hastaların bizzat tedaviyi durdurma ve reddetme kararını verebileceğini savunmaktadır. Tedavinin reddedilmesi ya da durdurulması önemli hastalıklarda görülebileceği gibi çok basit görünen bir hastalıkta dahi ortaya çıkabilir. Bu sebeple tedavinin reddi, sadece yaşama ümidi kalmamış kişilerde değil basit bir müdahale ile iyileşebilecek hastalarda da önemli riskler içerebilmektedir. Özellikle ayırt etme gücü olmayan bir kişinin yasal temsilcisinin tedaviyi reddetmesi halinde hekim bu karara uymak istemezse nasıl bir çözüm bulunacağının da netleştirilmesi gerekir. Ayrıca hastanın, bilincinin kapalı olduğu döneme yönelik tıbbi talimatlarının geçerliliği de tartışmalıdır.

Keywords

Tedaviyi Durdurma , Tedaviyi Reddetme , Yaşam Hakkı , Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı , Tıbbi Talimat

References

• Abik, Yıldız. “Yoğun Bakımda Bilinci Kapalı Hasta Açısından Hekimin Onam Alma Yükümlülüğü”. III. Uluslararası Tıp Hukuku Kongresi Bildiriler Kitabı (9-12 Ekim 2019 Antalya). ed. Hakan Hakeri vd. 2/179-238. Ankara: Adalet Yayınevi, 2020.
• Adıgüzel, Sibel. Yoğun Bakım Ünitelerinde Aydınlatma ve Onam Alma Yükümlülüğü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Ağın, Serenay. “Hastanın Tedaviyi Ret Hakkı”. Yaşar Hukuk Dergisi 5/2 (2023), 337-389.
• Akbaba, Zeynep Burcu. “Tedaviyi Reddetme Hakkı Kapsamında Covid-19 Aşısının Reddi ve Aşının Reddi Halinde Kişilere Uygulanacak Kısıtlamalar Meselesi”. V. Uluslararası Tıp Hukuku Kongresi Bildiriler Kitabı. ed. Refik Korkusuz vd. 169-176. Ankara: Adalet Yayınevi, 2021.
• Akçura Karaman, Ayşe Tuba. “Tıbbi Müdahalenin Hukuka Uygunluğu Açısından Aydınlatılmış Rıza ve Unsurları”. Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 22/1 (2023), 549-586.
• Akipek Öcal, Şebnem. “Hastanın Tedaviyi Reddetmesi ve Hekimin Hukuki Sorumluluğu”. III. Ulusal Sağlık Hukuku “Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı ve Ötanazi” Sempozyumu. ed. Hamide Tacir vd. 111-124. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2016.
• Aktaş Belek, Hakife. Türkiye’de ve Dünyada Ötanaziye Yasal Yaklaşım. Ankara: Astana Yayınları, 2023.
• Akyılmaz, Hatice Cemre. “Ian Mcewan’ın Çocuk Yasası Romanına Çocuğun Tedaviyi Reddetme Hakkı Açısından Bir Bakış. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi 2 (2022), 109-144.
• Alan Akcan, Esra. “Ötanaziye Genel Bir Bakış”. Fasikül Hukuk Dergisi 5/45 (2013), 11-22.
• Albers, Marion. “Hastanın Tıbbi Vasiyetnamesi”. çev. Figen Başoğlu. Türk – Alman Tıp Hukuku Sempozyumu (8-9 Haziran 2007 Trabzon), Sağlık Hakkı Dergisi 3 (2007), 80-84.
• Altunkaş, Aysun. “Ötanazinin Türleri ve Ötanazinin Türk Ceza Hukuku Bakımından Değerlendirilmesi”. III. Ulusal Sağlık Hukuku “Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı ve Ötanazi” Sempozyumu. ed. Hamide Tacir vd. 59-99. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2016.
• Alyaz, Dursun. Acil Tıbbi Müdahalede Tedaviyi Ret Hakkı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Arkaz, Göknil. Sağlık Hukukunda Hastanın Tedaviyi Ret Hakkı. İstanbul: İstanbul Medipol Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Arpacı, Abdülkadir. Kişiler Hukuku (Gerçek Kişiler). İstanbul: Beta Yayınevi, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 2. Bası, 2000.
• Artuk, Mehmet Emin – Yenidünya, A. Caner, “Ötanazi”. Prof. Dr. Tuhan Tufan Yüce’ye Armağan. 297-319. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, 2001.
• Aşkın, Uğur – Yeğrim, Korhan. “Ötanazi ve Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı Arasındaki İlişki”. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi 13/52 (2022), 1-23.
• Atalay, Ayşe Özge. “İnfaz Kurumlarındaki Açlık Grevlerine Devlet Müdahalesi Sorunu”. Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 8/109-110 (2013), 63-87.
• Ayan, Mehmet. Tıbbi Müdahalelerden Doğan Hukuki Sorumluluk. Ankara: Kazancı Yayınları, 1991.
• Babacan, Gül. “Canlandırma Uygulanması Talimatının Hukuki ve Tıbbi Açıdan Değerlendirilmesi”. III. Uluslararası Tıp Hukuku Kongresi Bildiriler Kitabı (9-12 Ekim 2019 Antalya). ed. Hakan Hakeri vd. 1/559-565. Ankara: Adalet Yayınevi, 2019.
• Badur, Emel. Tıbbi Müdahaleye Rızanın Özellik Gösterdiği Haller. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2017.
• Bağçeci, Hamide. “Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkının Anayasal Temelleri Üzerine Yorumlar”. V. Uluslararası Tıp Hukuku Kongresi Bildiriler Kitabı. ed. Refik Korkusuz vd. 163-167. Ankara: Adalet Yayınevi, 2021.
• Bağçeci, Hamide. Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, Gözden Geçirilmiş 2. Baskı, 2023.
• Bakım, Sevi. “Yaşam Hakkı, İlgilinin Rızası ve Ötanazi”. IV. Uluslararası Tıp Hukuku Kongresi Bildiriler Kitabı (8-10 Ocak 2021). ed. Hakan Hakeri vd. 2/901-961. İstanbul: Aristo Yayınevi, 2021.
• Bal, Zehra. İslam Hukuku Açısından Ötanazi. Çanakkale: Çanakkale Onsekizmart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Baştürk, Engin. “Do Not Resuscitate (DNR) Talimatının Temel Etik İlkeler Açısından Değerlendirilmesi”. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği Hukuku Tarihi Dergisi 11/1 (2003), s. 12-21.
• Baykal, Emre. Yaşam Hakkı, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne ve Anayasa Mahkemesi’ne Göre Yaşam Hakkı. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Bayraktar, Köksal. Hekimin Tedavi Nedeniyle Cezai Sorumluluğu. İstanbul: Der Yayınları, Genişletilmiş 2. Bası, 2025.
• Bayram, Ahmet. Hak Temelinde Ötanazinin İçeriği ve Sınırlar. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Besiri, Arzu. “Ötanazi ve Yaşam Hakkı”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 22/6 (2010), 188-203.
• Biton Serdaroğlu, Erika. “Ötanazi – Ölme Hakkı”. I. Uluslararası Katılımlı Ulusal Tıp Hukuku Kongresi (Vaka Tartışmalı) (3-4 Eylül 2015 Bodrum). ed. Hakan Hakeri vd. 721-739. İstanbul: Legal Yayıncılık, 2016.
• Boran, Bedia. “Açlık Grevi/Ölüm Orucuna Müdahale Sorunu” Tıbbi ve Hukuki Yaklaşım”. Ankara Barosu Dergisi 3 (2007), 96-104.
• Bozkurt, Kutluhan. “Uluslararası Hukuk ve AB Hukuku Düzenlemeleri Kapsamında Ötanazi ve Belçika Örneğinde Ötanaziye İlişkin Yasal Düzenlemeler”. Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 14/1 (2017), 1-21.
• Coşan, Eylül Yağmur. Bewertung der Sterbehilfe im türkischen und deutschen Recht. İstanbul: Türkisch-Deutsche Universität, Institut Für Sozialwissenschaften, Masterarbeit, 2024.
• Cengiz, Serkan. “Mahpusların Açlık Grevi ve Zorla Besleme Paradoksu Işığında Hekim Sorumluluğu”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 23/88 (2010), 421-438.
• Çavdar, Pelin. “Türk ve Amerikan Hukuklarında Canlandırmama Talimatının (DNR) Hukuki Açıdan Değerlendirilmesi”. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi 9/1 (2024), 197-239.
• Çelik, Can. “İnsan Hakları Boyutuyla Zorla Besleme”. Fasikül Hukuk Dergisi 6/53 (2014), 39-47.
• Çetin, Neşe. Uluslararası Hukukta Ötanazi, İrade ve Mutluluk Arayışı Hakkı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Çetinel, Merve Ürem. “Hasta Tasarrufları Bağlamında Tıbbi Vasiyet ve Tedbir Vekaletinin Türk – Alman Medeni Hukuku Bakımından Değerlendirilmesi ve Bazı Sonuçlar”. III. Uluslararası Tıp Hukuku Kongresi (9-12 Ekim 2019 Antalya). ed. Hakan Hakeri vd. 1/567-593. Ankara: Adalet Yayınevi, 2019.
• Çiftçioğlu, Cengiz Topel. “Yaşama Hakkı”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 25/103 (2012), 137-168.
• Dağ, Mehmet Yusuf. Kişiler Hukuku Açısından Ötanazi. İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Dede, Emine. Tıp Hukukunda Çocuk Hastaların Hakları, Ankara: Seçkin Yayınevi, 2017.
• Demir, Halis. “İslâm Hukukuna Göre Açlık Greviyle İlgili Bazı Değerlendirmeler”. Tokat İlmiyat Dergisi 11/1 (2023), 345-366.
• Demir, Özge. Yaşam Hakkı Açısından Özellik Arz Eden Tıbbi Müdahaleler (Kürtaj, Klonlama ve Ötanazi). Ankara: Seçkin Yayınevi, 2024.
• Demirörs, Özge – Hızal Arslan, Sevinç. “Türk Ceza Hukuku Açısından Ötanazi”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 65/4 (2016), 1481-1516.
• Demirsoy Aşıkoğlu, Eda. “Kişi Dokunulmazlığı Hakkı Bağlamında Rıza Olmaksızın Yapılan Tıbbi Müdahaleler”. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi 35 (2018), 319-343.
• Doğan, Cahid. “Tedaviyi Kabul Etmeme ve Durdurma Hakkı”. Uluslararası II. Sağlık Hukuku Sempozyumu (13-14 Kasım 2009 İstanbul). 307-357. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık 2011.
• Doğan, Cahid. “Ötanazi (Acısız Ölüm, Euthanasia)”. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Lefke Avrupa Üniversitesi IV. Sağlık Hakkı ve Sağlık Hukuku Sempozyumu (7-8 Mayıs 2012). ed. Nilgün Sarp vd. 197-282. Ankara: Adalet Yayınevi, 2013.
• Doğramacı, Y. Gökhan – Erkol, Z. Zerrin. “Çocuklarda Kan Naklinin Reddi: Yehova Şahitleri Olgu Örnekleri”. Tıp Hukuku Dergisi 5/10 (2016), 255-300.
• Dökmetaş, Gökçe Nur. Biyotıp Etiği ve Türk Ceza Hukukunda Ötanazi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Dumlu, Ferit. İslam Hukuku Açısından Yaşam Üzerinde Tasarruf Hakkı: Ötanazi. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Durak, Yasemin. “Kamu Denetçiliği Kurumu’nun Küçük Yaşta Bir Çocuğun Tedavisi ile İlgili Olarak Vermiş Olduğu Bir Kararın Değerlendirilmesi”. III. Uluslararası Tıp Hukuku Kongresi (9 – 12 Ekim 2019 Antalya). ed. Hakan Hakeri vd. 1043-1061. Ankara: Adalet Yayınevi, 2019.
• Dural, Mustafa – Öğüz, Tufan. Türk Özel Hukuku Cilt II Kişiler Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi, 24. Baskı 2024. Erdem, Kaan Mahmut – Erdem, Deniz. “Türk Hukukunda Ötanazi”. Terazi Hukuk Dergisi 16/176 (2021), 764-768.
• Eren, Mustafa. “Ölüm Oruçları: Yaşamın Kutsallığı ve Direnme Hakkı İkileminde Bir Eylem Tarzı”. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/15 (2017), 126-141.
• Erkin, Arif Doğuhan. “Hukuk ve Etik Boyutuyla Ötanazi ve Pediatrik Ötanazi”. Kadir Has Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 12/1 (2024), 67-97.
• Erkoç Baydar, Tuba. Fıkhi Açıdan Ötanazi ve Tedavinin Esirgenmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Erman, Barış. Ceza Hukukunda Tıbbi Müdahalelerin Hukuka Uygunluğu. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2003.
• Erman, Barış. “Türk Hukukunda Tıbbi Müdahaleye Rıza ve Tedaviyi Ret Hakkı”. Fasikül Hukuk Dergisi 2/4 (2010), 31-34.
• Feyzioğlu, Metin. “Açlık Grevi”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 43/1 (1993), 157-168.
• Gani, Saadet. Türkiye’de Ötanazi Üzerine Tartışmalar. İstanbul: Altınbaş Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2022.
• Gökcan, Hasan Tahsin. Tıbbi Müdahaleden Doğan Hukuki ve Cezai Sorumluluk. Ankara: Seçkin Yayınevi, Güncellenmiş 2. Baskı, 2014.
• Gönenç, Fulya İlçin. “Kişiliğin Korunması ve Ötanazi”. III. Ulusal Sağlık Hukuku “Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı ve Ötanazi” Sempozyumu. ed. Hamide Tacir vd. 103-109. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2016.
• Gözübüyük, Onur – Akbulut, Yasemin. “Hastaya Planlanan Tedavinin Reddedilmesi: Acil Servis Hastaları Üzerine Bir Araştırma”. Ankara Sağlık Bilimleri Dergisi 3/1-2-3 (2014), 55-66.
• Gülmez, Özge. Türkiye’deki Hukuk Profesyonellerinin Ötanaziye Bakış Açısı. Bursa: Ekin Yayınevi, 2021.
• Günsel, Deniz. Ronald Dworkin’in Görüşleri Üzerinden Ötanazi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Gürcan, Ertuğrul Cenk. “Ötanazi: Yaşama Hakkı Açısından Bir Değerlendirme”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 60/2 (2011), 255-280.
• Güven, Kudret. Kişilik Hakları ve Ötanazi. Ankara: Nobel Yayınevi, 2000.
• Güven, Murat. “Ötanazi Hakkında Genel Bir Değerlendirme”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 30/131 (2017), 31-56.
• Hacıfazlıoğlu, Tuğçe. “Yaşam Hakkı ve Rıza”. Fasikül Hukuk Dergisi 7/69 (2015), 15-26.
• Hakeri, Hakan. “Hasta Hakları ve Ceza Hukuku İlişkisi”. II. Uluslararası Sağlık Hukuku Sempozyumu (13-14 Kasım 2009 İstanbul). 65-84. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2011.
• Hakeri, Hakan. Tıp Hukuku Cilt I Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayınevi, 27. Baskı, 2024.
• Hakeri, Hakan. Tıp Ceza Hukuku. Ankara: Seçkin Yayınevi, 5. Baskı, 2024.
• Hassanein, Fatma Betül. DNR Talebinin İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Havutçu, Ayşe. “Hasta Hakları ve Hasta Tasarrufu”. Prof. Dr. İlhan Ulusan’a Armağan, 3/401-417. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2016.
• İmamoğlu, S. Hülya. “Hukuki Açıdan, Özellikle Koruma Amacıyla Özgürlüğün Kısıtlanmasına İlişkin Hükümler Çerçevesinde Zorla Tedavi”. Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 7/3-4 (2012), 36-59.
• İmamoğlu, S. Hülya, “İsviçre Medeni Kanununun Tıbbi Tedbirlerde Temsil Hakkındaki Yeni Hükümlerine Bakış”. www.e-akademi.org Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık İnternet Dergisi, 132 (2013), 1-22.
• İmamoğlu, S. Hülya. “Hasta Vasiyetine İlişkin Bazı Meseleler”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 65/1 (2016), 199-230.
• Jahnke, Jürgen – Burmann, Michael. Handbuch Personenschadensrecht. München: C.H. Beck, 2. Auflage, 2022.
• Kanadoğlu, Korkut. “Türk Anayasa Hukukunda Sağlık Alanında Temel Haklar”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 28/119 (2015), 11-34.
• Kahraman, Zafer. “Medeni Hukuk Bakımından Tıbbi Müdahaleye Hastanın Rızası”. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 7/1 (2016), 479-509.
• Kalaca, Çağrı. Tıbbi Girişimi Reddeden Hastanın Karar Verme Yeterliğinin Değerlendirilmesi. Ankara: Aile Hekimliği Uzmanlık Tezi, 1994.
• Kalmuk, Nisa. “Açlık Grevi”. Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 16/204 (2021), 1375-1405.
• Kara Kılıçarslan, Seda. Kişilik Hakkına Saldırıda Üstün Nitelikte Özel ve Kamusal Yarar. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2015.
• Keskin, A. Dilşad. Medeni Hukuk Açısından Bizzat Karar Verme Hakkı. Ankara: Adalet Yayınevi, 2022.
• Kılınç, Bilal. Mukayeseli Hukukta Ötanaziye İlişkin Yaklaşımlar ve Hukukumuzda Ötanazinin Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Koyuncu, Seda. Yaşam Hakkı Kapsamında Açlık Grevi ve Hayata Dönüş Operasyonları. Ankara: Başkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Kochkor Uulu, Elmurat. Biyoetik Açıdan Hayat Üzerinde Tasarruf Hakkı: Ötanazi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Kurtulan Güner, Gökçe. “Karşılaştırmalı Bir Bakış Açısıyla İleriye Dönük Hasta Direktifleri ve Türk Hukuku İçin Öneriler”. İstanbul Hukuk Mecmuası 79/2 (2021), 409-439.
• Kutluer, Ezgi. Hastanın Tedavi Olma Hakkı ve Hekimin Tedavi Özgürlüğü. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Demir Küreci, Hatice – Örnek Büken, Nüket. “Çocuklar ve Ergenler Aydınlatılmış Onam Sürecinin Neresinde?”. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi 23/5 (2014), 190-196.
• Manav, Süreyya Cem. Ötanazi ve Yaşama Hakkı. İstanbul: Beykent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Maral, Maşallah. “Ötanazinin Yaşam Hakkı Açısından Değerlendirilmesi”. İstanbul Barosu Dergisi 91/2 (2017), 145-155.
• Moral, Ali Reşat – Alan, Esra. “Ötanazi”. Fasikül Hukuk Dergisi 2/4 (2010), 50-52.
• Mutaf, Akif. “Ötanazi”. I. Uluslararası Katılımlı Ulusal Tıp Hukuku Kongresi (Vaka Tartışmalı) (3-4 Eylül 2015 Bodrum). ed. Hakan Hakeri vd. 741-773. İstanbul: Legal Yayıncılık, 2016.
• Müller, Gerhard – Knöbl, Jan. “Der ärztliche Behandlungsabbruch, Änderung der Therapieziele am Lebensende – Rechtssicherheit für den Arzt?“. Medizin und Haftung, Festschrift für Erwin Deutsch zum 80. Geburtstag. 371-387. Berlin Heidelberg: Springer, 2009.
• Namal, Arın. “Pro ve Contra Argümanlarla Etik Açıdan Ötanazi”. III. Ulusal Sağlık Hukuku “Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı ve Ötanazi” Sempozyumu. ed. Hamide Tacir vd. 11-43. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2016.
• Nomer, Mert. “Yaşama Hakkına Saygı Nedeniyle Ölümü İstemek Pretty – Birleşik Krallığa Karşı”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 27/113, (2014), 41-55.
• Oktay Özdemir, Saibe. “Tıbbi Müdahaleye ve Tıbbi Müdahalenin Durdurulmasına Rızanın Kimler Tarafından Verileceği”. Prof. Dr. Rona Serozan’a Armağan. 2/1315-1351. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2010.
• Oktay Özdemir, Saibe. “Tıbbi Müdahaleler Alanında Önceden Verilmiş̧ Talimatlara (Hasta Vasiyeti) İlişkin Gelişmeler ve Türk Hukukundaki Geçerliliği”. Prof. Dr. Galip Sermet Akman’a Armağan, 601-630. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2020.
• Onar, Ali Osman. “Ötanazi”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 34/158 (2022), 53-76.
• Ovalı, Fahri. “Çocuklarda Tedaviyi Reddetme Hakkı”. III. Uluslararası Tıp Hukuku Kongresi (9-12 Ekim 2019 Antalya). ed. Hakan Hakeri vd. 2/267-295. Ankara: Adalet Yayınevi, 2020.
• Ölçer, F. Pınar. “Hollanda Hukukunda Ötanazi”. Fasikül Hukuk Dergisi. 2/4 (2010), 18-22.
• Ömeroğlu, Ömer. “Ötanazi”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 5/2 (1993), 187-205.
• Özar, Süleyman. “Etik ile Hukuk Sarkacında Açlık Grevi”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 34/154 (2021), 1-39.
• Özay, Osman Levent. “Çocuğa Aşı Yapılması Konusunda Ana ve Baba Anlaşmazlığının İsviçre Federal Mahkemesi’nin 16 Haziran 2020 Tarihli̇ Kararı (BGE 146 III 313) Çerçevesinde Değerlendirilmesi”. Akdeniz Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 12/1 (2022), 325-355.
• Özbilen, Arif Barış. “Vücut Bütünlüğüne Yönelik Müdahalelerin Hukuka Uygunluğu Bakımından Rızanın Aranmadığı Haller”. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12/24 (2013), 99-124.
• Özdemir Özaykal, Merve. “İleriye Yönelik Sağlık Talimatları Uygulaması ve İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi”. Hayatın Başlangıcı ve Sonu, Tıbbi, Dini ve Etik Sorunlar. ed. Hakan Ertin vd. 249-277. İstanbul: İSAR Yayınları, 2. Baskı, 2019.
• Özdemir, Selcen. Yaşama Hakkı Kapsamında Türk Ceza Hukukunda Ötanazi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2025.
• Özdemir, Raşit. Ötanazi ve Yaşam Hakkının İslam Ahlak Felsefesi Açısından İncelenmesi. Karabük: Karabük Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, 2021.
• Özen, Muharrem – Ekici Şahin, Meral. “Ötanazi”. Ankara Barosu Dergisi 4 (2010), 15-36.
• Özen, Mustafa. Öğreti ve Uygulama Işığında Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Adalet Yayınevi, 7. Baskı, 2025.
• Özkara, Erdem. “Ötanaziye Farklı Bir Bakış: Belçika’da Ötanazi Uygulaması ve Ülkemizdeki Durum”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 21/78 (2008) 105-122.
• Özkara, Erdem, “Türkiye’de Ötanazi Uygulaması ve Ötanaziye Yaklaşım” Ankara Barosu II. Sağlık Hukuku Kurultayı (7-8 Kasım 2008). 493-504. Ankara: Ankara Barosu Yayınları, 2009.
• Özkurt, Haşim. Türk Ceza Kanunu Açısından Ötanazi. İstanbul: İstanbul Medipol Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Özsunay, Ergun. “Yaşamın Sonu Aşamasında Tıbbi Tedaviye İlişkin Karara Hastanın Katılımı”. III. Uluslararası Tıp Hukuku Kongresi (9-12 Ekim 2019 Antalya). ed. Hakan Hakeri vd. 1/541-558. Ankara: Adalet Yayınevi, 2019.
• Öztürel, Adnan. “Ötanazi”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 14/1 (1957), 261-273.
• Öztürk, Bahri. “Hasta Hakları ve Ötanazi”. Prof. Dr. Turhan Tufan Yüce’ye Armağan. 573-590. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, 2001.
• Öztürk, Bahri – Öztürk, Tülün. “Hasta Hakları, Hekimin Yükümlülükleri, Tıbbi ve Hukuksal Sorunlar, Ötanazi”. Fasikül Hukuk Dergisi 11/111 (2019), 333-370.
• Reisoğlu, Seza. “Hekimlerin Hukuki Sorumluluğu, Türk Hukukunda Hekimin Hukuki ve Cezai Sorumluluğu”. Sorumluluk Hukukundaki Yeni Gelişmeler V. Sempozyumu (12-13 Mart 1983). 1-18. İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1983.
• Rosenau, Henning. “Aufklärung und Einwilligung bei Nichteinwilligungsfähigen”. Yeditepe Üniversite Hukuk Fakültesi Dergisi 3/2 (2006), 59-69.
• Serozan, Rona. Çocuk Hukuku. İstanbul: Vedat Kitapçılık, 2. Bası, 2005.
• Sert, Gürkan. “Türk Hukuku’nda Bilinci Açık Hastanın Tedaviyi Ret Hakkının Tıp Hukuku ve Etiği Açısından İncelenmesi ve Tıp Etiği”. Terazi Hukuk Dergisi 7/70 (2012), 15-21.
• Sert, Gürkan – Karataş, Mehmet. “Tıbbi Girişimlerde Çocuk Adına Karar Verme Bağlamında Etik ve Yasal Tartışmalar”. Pediatrik Klinik Adli Tıp. ed. Mehmet Akif İnanıcı vd. 31-40. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2022.
• Sırakaya Taşkıran, Hilal. Türk Ceza Hukukunda Ötanazi. İstanbul: Galatasaray Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Sırma, Özge. “Açlık Grevi”. Fasikül Hukuk Dergisi 4/26 (2012), 20-23.
• Sivridaşdan, İlyas. İslâm Hukukuna Göre İntihar ve Ötanazi. Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Söğüt, İpek Sevda. “Kan Naklini Reddeden Yehova Şahitlerine Müdahale Edilebilir mi?”. I. Uluslararası Katılımlı Ulusal Tıp Hukuku Kongresi (Vaka Tartışmalı) (3-4 Eylül 2015 Bodrum). ed. Hakan Hakeri vd. 619-637. İstanbul: Legal Yayıncılık, 2016.
• Söğüt, İpek Sevda – Tuna, Ekin. “Hastanın Tıbbi Yaşam İradesine Dair Hukuki Vasıtalar”. Tıp Hukuku Dergisi 6/12 (2017), 255-295.
• Spickhoff, Andreas. Medizinrecht. München: C. H. BECK, 4. Auflage, 2022.
• Sulu, Muhammed. “Ötanazi Üzerine”. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 22/1 (2016), 551-574.
• Şahbaz, Başak. “Türk Hukukunda Hekimin Hukuki ve Cezai Sorumluluğu Yönünden “Ötanazi” Uygulamaları”. İstanbul Barosu Dergisi 90/2 (2016), 130-137.
• Şahbaz, İbrahim. “Bir Sosyal Hak Olarak Sağlık Hakkı”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 86 (2009), 405-424.
• Şahin, Gonca. İnsan Onuru Bağlamında Bir İnsan Hakkı Olarak Ötanazi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Şehiraltı, Mine – Gündoğmuş, Ümit N. “Etik ve Yasal Yönleriyle Çocuklarda Tedaviyi Red”. Adli Bilimler Dergisi 3/2 (2004), 27-31.
• Şen, Ersan – Bodur, Fatma Betül. “Devletin Yaşam Hakkını Koruma Yükümlülüğü”. Terazi Hukuk Dergisi 12/132 (2017), 125-131.
• Şen, Y. Furkan. “Yaşam Hakkı: İdam, Kürtaj, Ötanazi ve Siyasal Sorumluluk”. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 19/2 (2015), 1-26.
• Şenocak, Zarife. Özel Hukukta Hekimin Sorumluluğu. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1998.
• Şenocak, Zarife. “Küçüğün Tıbbi Müdahaleye Rızası”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 50/4 (2001), 65-80.
• Tacir, Hamide. “Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı”. III. Sağlık Hukuku “Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı ve Ötanazi” Sempozyumu. ed. Hamide Tacir. 45-57. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2016.
• Ünver, Yener – Kaya, Suzan. Alman Tıp Hukukunda Hasta Talimatı. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2017.
• Üstün, Çağatay – Demirci, Nuray. “Yaşam ya da Ötanazi – “Edwarda O’Bara Olgusu”. Fasikül Hukuk Dergisi 5/38 (2013), 7-9.
• Üstün, Çağatay – Uğurlubay Aygörmez, Gülsün Ayhan. “Sağlık Hukukunda Bireyin Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı ve Bu Hakkın Etik Açıdan Değerlendirilmesi”. Fasikül Hukuk Dergisi 6/53 (2014), 29-37.
• Varol, Şemsettin. Yaşam Hakkı Bağlamında Ötanazi ve Kürtaj. Ankara: Seçkin Yayınevi, 2022.
• Yenerer Çakmut, Özlem. “Hastanın Tedaviyi Reddetme veya Durdurma Hakkı”. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Girne – Amerikan Üniversitesi Sağlık Hukuku Sempozyumu (2-3 Mart 2009 Girne/KKTC). 41-93. Ankara: Adalet Yayınevi, 2010.
• Yılmaz, Berfin Işık. “Ötanazi”. Terazi Hukuk Dergisi 7/68 (2012), 51-59.
• Zengin, Ebuzer. “Tedaviyi Ret Hakkı Bağlamında Pasif Ötanazinin Değerlendirilmesi”. II. Uluslararası Tıp Hukuku Kongresi Bildiriler Kitabı (21-23 Eylül 2017 Antalya). ed. Hakan Hakeri vd. 1169-1206. Ankara: Adalet Yayınevi, 2018.
• Zeytin, Zafer. “Hasta-Hekim İlişkisinde Hekimin Aydınlatma Yükümlülüğü”. Türk – Alman Tıp Hukuku Sempozyumu (8-9 Haziran 2007 Trabzon). Sağlık Hakkı Dergisi 3 (2007), 165-190.