Fātimid-Midrārī Political and Military Relations (297-362/909-973)

Year 2024, , 132 - 148, 31.12.2024

Furkan Erbaş

https://doi.org/10.48203/siader.1545950

Abstract

As a defender of the Ahl-i Hadith school, Ihsan Ilâhî Zahir witnessed many significant events in the political Following an expansionist policy from the moment they were founded, the Fātimids succeeded in conquering the whole of Maghrib in a short time. One of the dynasties in the region, the Khāricī Midrārīds based in Sicilmāse in the Maghrib al-Aqsā, was under the influence of the expansionist policy of the Fātimids. The Midrārīds, who acted independently before the establishment of the Fātimids, fell into the background politically and militarily after the Fātimids appeared on the stage of history. As a result of the Fātimids efforts to dominate the Maghrib al-Aqsa under the first caliph Ubaydullāh al-Mahdī, the Midrārīds became Fātimid vassals. Soon, internal revolts in different parts of Maghrib made it difficult for the Fātimids to control the dynasties and emirates under their control. This situation soon led the Andalusian Umayyad Empire to intervene in the Maghrib geography. As the power struggle between the Fātimids and the Umayyad State of Andalusia intensified in the Maghrib, the Midrārī dynasty was included in the sphere of influence of the struggle between the two sides and soon came under the influence of the Umayyad State of Andalusia. Not content with this, the Midrārids declared a caliphate and revealed their open enmity against the Fātimids. However, these steps caused them to be subjugated once again by the Fātimids. The bilateral relations that continued for more than half a century are remarkable both in terms of showing the interaction of the two dynasties with each other and revealing the rapidly changing balances in a difficult geography such as the Maghrib. This study analyses the struggle between Shiīte and Khāricī dynasties belonging to two different sectarian traditions. Due to the scarcity and inadequacy of studies on Shiīte-Khāricīte relations in the Maghrib, the subject is important and original. The aim of the study will be to reveal the framework of Fātimid-Midrārī relations in the light of primary sources. It will also provide us with information about the general situation of the Maghrib in the relevant period.

Keywords

Islamic History, Shi‘a, Khāricism, Fāṭimids, Midrārīds

Fâtımî-Midrârî Siyasî ve Askerî ilişkileri (297-362/909-973)

Abstract

Kurulduğu andan itibaren yayılmacı bir politika izleyen Fâtımîler, kısa süre içerisinde Mağrib’in genelini ele geçirme başarısı göstermiştir. Bölgede bulunan hanedanlıklardan biri olan Mağribü’l-Aksâ’daki Sicilmâse merkezli Hâricî Midrârîler, Fâtımîlerin yayılmacı politikasının etkisi altında kalmıştır. Fâtımîlerin kurulmasından önce bağımsız hareket eden Midrârîler, Fâtımîlerin tarih sahnesine çıkmalarıyla siyasî ve askerî olarak geri plana düşmüşlerdir. Midrârîler, Fâtımîlerin ilk halifesi Ubeydullâh el-Mehdî’nin Mağribü’l-Aksâ’da hâkimiyet kurma teşebbüsleri neticesinde Fâtımî vasalı haline gelmişlerdir. Çok geçmeden Mağrib’in farklı bölgelerinde arka arkaya meydana gelen iç isyanlar, Fâtımîlerin hâkimiyet altına aldığı hanedanlık ve emirlikleri kontrol altında tutmasını zorlaştırmıştır. Bu durum, kısa sürede Endülüs Emevî Devleti’nin Mağrib coğrafyasına müdâhil olmasına sebebiyet vermiştir. Fâtımîler ile Endülüs Emevî Devleti arasında Mağrib’de süren iktidar mücadelesinin şiddetlenmesiyle Midrârî Hnedanlığı, iki taraf arasındaki mücadelenin etki alanına dâhil olmuş ve çok geçmeden Endülüs Emevî Devleti’nin nüfuzu altına girmişlerdir. Daha sonra Midrârîler halifelik ilân ederek Fâtımîlere karşı açıktan düşman olduklarını göstermişlerdir. Ancak bu adımları Fâtımîler tarafından bir kez daha itaat altına alınmalarına sebebiyet vermiştir. Yarım asırdan daha uzun bir süre devam eden ikili ilişkiler hem hanedanların birbiriyle etkileşimini göstermesi açısından hem de Mağrib gibi zor bir coğrafyada hızlı değişen dengeleri ortaya koyması açısından dikkat çekici nitelikte olmuştur. Bu çalışmada Şiî ve Hâricî iki ayrı mezhebî geleneğe mensup hanedanlığın birbirleriyle mücadelesi incelenmiştir. Konu, Mağrib’de Şiî-Hâricî ilişkileri hakkında ortaya konulan çalışmaların niceliği ve yetersizliği dolayısıyla önem arz etmekte olup özgündür. Bununla birlikte tespit edebildiğimiz kadarıyla her iki tarafın mezhebî aidiyetlerinin doğrudan bir çekişme zemini teşkil ettiğine dair kaynaklarda malumat bulunmamasından ötürü ikili ilişkilerin siyasî ve askerî yönü ve bunların yansımaları ele alınmıştır. Çalışmanın hedefi aslî kaynaklar ışığında Fâtımî-Midrârî ilişkilerinin çerçevesini ortaya koymaya yönelik olacaktır. Ayrıca ilgili dönemde Mağrib’in genel durumu hakkında da bilgi sahibi olmamıza imkân tanıyacaktır.

Keywords

İslâm Tarihi, Şîa, Hâricîlik, Fâtımîler, Midrârîler

References

• Abu’n-Nasr, Jamil M. A History of the Maghrib in the Islamic Period. New York: Cambridge University Press, 1996.
• Ay, Abdulhadi. Abbasi-Harici İlişkileri ve Kuzey Afrika’da Kurulan Harici Hanedanlıkları (Midrârîler, Rüstemîler). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bekrî, Ebû ‘Ubeyd. el-Muğrib fî zikri bilâdi İfrîkıye ve’l-Mağrib. nşr. Mac-Guckin De Slane. Algiers: y.y., 1857.
• Bernâvî, Vefâ Yakûb Cibrîl. Devletü Benî Midrâr es-Sufriyye bi’l-Mağribi’l-Aksâ el-İslâmî. Mekke: Ümmü’l-Kura Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Brett, Michael. The Fatimid Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Ceran, İsmail. “Sicilmâse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/136-138. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Daftary, Farhad. el-Hilâfetü’l-Fâtımiyye bi’l-Mağrib. çev. Hammâdî es-Sâhilî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Daftary, Farhad. The Ismâ‘îlîs Their History and Doctrines. New York: Cambridge University Press, 2007.
• Dâ‘î İdrîs, ‘İmâdüddîn. Târîhu’l-Hulefâi’l-Fâtımiyyîn bi’l-Mağrib el-Kısmü’l-Hâs min Kitâbi ‘Uyûni’l-ahbâr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1985.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımîler Döneminde Mehdiye ve Mansûriye Şehirleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53 (2022), 411-430.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımîler’de Slav Asıllı Devlet Görevlileri”. Harran İlahiyat Dergisi 47 (2022), 150-166.
• Halm, Heinz. The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids. çev. Michael Bonner. Leiden: Brill, 1996.
• Harekât, İbrahim. “Midrârîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/14-16. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Hasan, ‘Alî İbrâhîm. Târîhu Cevher es-Sıkıllî Kâidü’l-Mu‘izz-Lidînillâh el-Fâtımî. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısrıyye, 1963.
• Hizmetli, Sabri. “İfren (Benî İfren)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/513-514. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• İbn Ebî Zer‘, ‘Alî b. ‘Abdillâh. el-Enîsu’l-Mutrib bi-ravdi’l-Kırtâs fî Ahbâri Mülûki’l-Mağrib ve Târîhi Medîneti Fâs. nşr. Dârü’l-Mansûr. Rabat: Dârü’l-Mansûr, 1972.
• İbn Haldûn, ‘Abdurrahmân b. Muhammed. Kitâbü’l-‘İber ve divânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî eyyâmi’l- ‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve men âsâruhum min zevi’s-sultâni’l-ekber. nşr. Halîl Şehâde. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• İbn Hallikân, Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-Zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü Sâdır, 1977.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım. Kitâbü Sûrati’l-Arz. thk. Dârü Mektebeti’l-Hayat. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayat, 1996.
• İbn Hazm, Alî b. Ahmed. Resâʾilü İbn Hazm el-Endelüsî. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li-dirâsât ve’n-neşr, 1987.
• İbn ‘İzârî, Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-Muğrib fi ahbâri mülûki’l- Endelüs ve’l-Mağrib. nşr. Beşşâr Avvâd. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2013.
• İbnü’l-Esîr, ‘Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ebü’l-Fidâ’ Abdullâh el-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Hatîb, Muhammed b. ‘Abdillâh. A‘mâlu’l-A‘lâm fî men bûyi‘a kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslâm. thk. Seyyid Kesrevi Hasen. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kâdî Nu‘mân, b. Muhammed. el-Mecâlis ve’l-Müsâyerât. thk. Habîb el-Fakî ve dğr. Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1996.
• Kâdî Nu‘mân, b. Muhammed. Kitâbü İftitâhi’d-Da‘ve. nşr. Farhad Daftary. Tunus: eş-Şeriketü’t-Tunisiyye li’t-tevzî‘, 1986.
• Kalkaşendî, Şihâbüddîn Ahmed. Subhu’l-Aʿşâ fî sınâʿati’l-inşâ. thk. Dârü’l-Kütübi’l-Hadîviyye. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîviyye, 1914.
• Köksal, Aydoğan. Afrika, Genel ve Ülkeler Coğrafyası. Ankara: Hatiboğlu Basım ve Yayın, 1999.
• Lewis, Bernard. The Origins Of Ismâ’ilism: A Study of the Historical Backround of the Fatimid Caliphate. Cambridge: W. Heffer&Sons, 1940.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. İtti‘âzu’l-Hunefâ’ bi-ahbâri’l-e’immeti’l-Fâtımiyyîne’l-hulefâ’. thk. Cemâlüddîn eş-Şeyyâl. Kahire: Meclisu’l-a’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. Kitâbü’l-Mukaffâ’ el-Kebîr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1991.
• Nüveyrî, Ahmed b. ‘Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-Ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Necîb Mustafâ Fevvâz-Hikmet Keşle Fevvâz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Pellat, Ch. “Midrâr”. The Encyclopaedia of Islam (New Edition). C. 6. Leiden: E. J. Brill, ts.
• Quatremére, Etienne-Marc. “Du Khalife Fatimite Moêzz-li-din-Allah”. Journal Asıatıque 3/2 (1836).
• Selâvî, Ahmed b. Hâlid. Kitâbü’l-İstiksâ li-ahbâri düveli’l-Mağribi’l-Aksâ. thk. Cafer en-Nâsırî, Muhammed en-Nâsırî. Dârü’l-Beydâ: Dârü’l-Kütüb, 1997.
• Sürûr, Muhammed Cemâlüddîn. Târîhu’d-Devleti’l-Fâtımiyye. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1995.
• Şeyban, Lütfi. “Zenâte”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/246-247. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhu’l-Fâtımiyyîn fî şimâli İfrîkıye ve Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2001.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddîn b. ‘Abdullâh. Mu‘cemü’l-Büldân. Beyrut: Dârü Sâdır, 1993.