Afganistan'da Şiîliğin Tarihi Gelişimi: Kızılbaşlar ve Hazaralar

Year 2025, Volume: 7 Issue: 1, 23 - 43, 30.06.2025

Faruk Mergen

https://doi.org/10.48203/siader.1615658

Abstract

Makalemizin konusu olan Peşaver Geceleri (Şebhâ-yi Pîşâver) isimli kitabın yazarı Seyyid Muhammed Musevî, adı Afganistan, etnik ve mezhepsel çeşitliliğe sahip ve bu çeşitliliğin zaman zaman mücadelelere neden olduğu bir İslam ülkesidir. Şiîler ülkenin yaklaşık yüzde 15'ini oluşturmaktadır. Azınlık bir mezhep olan Şiîler, İsnâaşerî ve İsmâilî mezhepleri olarak ikiye ayrılmaktadır. İsmâilîler yüzde 2-3 civarındadır ve geri kalanı İsnâaşerîdirler. Hazaralar ve Kızılbaşların çoğunluğu İsnâaşerî olmakla birlikte aralarında Ehl-i Sünnet'e mensup gruplar da bulunmaktadır. Tarihte zaman zaman Şiî ve Sünnî topluluklar arasında çatışmalar yaşanmıştır. Şiî Hazara ve Şiî Kızılbaş toplulukları arasında da güç temelli mücadeleler olmuştur. Bazı araştırmacılar Hazaraların kökenine dayalı tahminlerde bulunarak Şia tarihini İlhanlı dönemi ile başlatırken, bazıları ise Kızılbaş Safevî ordusunun Afganistan'ı ele geçirdiği tarihle başlatmıştır. Bununla birlikte iki etnik unsurun tamamının ittifakla Şiî olmaması, ülkede İslami fetihlerin çok daha erken dönemlerde organize edilmiş olması ve Afganistan'da Şiî karakterli ilk olayların izlerine çok daha erken dönemlerde rastlanması, Şîa tarihine ilişkin her iki görüşü de şüpheli hale getirmektedir. Şîa tarihi üzerine yapılan çalışmalarda İsmâiliyye mezhebi ve diğer gulât Şiî fırkalar ile bunlara bağlı olarak ortaya çıkan isyan hareketlerinden bahsedilmemesi de yanlış tarihî tespitlere yol açmıştır. Nitekim Afganistanlı bazı Şii yazar ve araştırmacıların Şiî tarih anlatılarının yukarıdaki görüşlerden farklı olması bu çalışmanın gerekçelerinden biri olmuştur. Yazarları Şiî olan bu çalışmaların Afganistan'da Şîa tarihini Hz. Peygamber dönemine kadar geriye götürmelerinin amacı, henüz bir ayrışmanın dahi olmadığı bir dönemi göstererek kendilerinin, bölgenin en eski Müslüman toplulukları olduğunu göstermektir. Araştırmamızda, geçmiş tarihte bu topraklarda meydana gelen olaylar ve fikirler arasında bir bağlantı kurulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda Afganistan'da Şiîliğin tarihi, İslam Mezhepleri Tarihi disiplininin bir yöntemi olan zaman-mekân ve fikir-hadise bağlantısı sağlanarak incelenmiştir. Kronolojik bir anlatı takip edilmiştir. Bunda da bölgede hüküm süren devletlerin başlangıç ve bitiş tarihleri dikkate alınmış ve olaylar 1880 yılına kadar getirilmiştir. 1747'den 1880'e kadar olan tarihsel süreçte Şiî Kızılbaşlar ile Hazaralar arasında devletten yana ve devlete karşı olma anlamında kıyasıya mücadeleler yaşanmıştır. Sürecin, 1880 tarihiyle sonlandırılmasının nedeni, 1747'de temelleri atılan modern Afganistan'ın merkezileşmesinin 1880'de tamamlanması ve yeni toplumsal kırılmaların yaşanmaya başlamasıdır.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi , Afganistan , Şia , Kızılbaşlar , Hazaralar

Ethical Statement

"SSCB'nin İşgalinden Günümüze Afganistan'da Şiilik" başlıklı doktora tezimden üretilmiştir.

Historical Development of Shiism in Afghanistan: Kizilbash and Hazaras

Abstract

Afghanistan is a Muslim country with ethnic and sectarian diversity, which has at times led to conflicts. Shiites make up about 15% of the population and are divided into two branches: Twelver (Ithnā‘asharī) and Ismā‘īlī. Ismā‘īlīs account for around 2–3%, while the rest are Twelver Shiites. Most Hazaras and Qizilbash are Twelver Shiites, although some groups among them follow Sunni Islam. Throughout history, there have been conflicts between Shiite and Sunni communities, as well as power struggles between the Shiite Hazara and Shiite Qizilbash groups. Some researchers link the history of Shiism in Afghanistan to the Ilkhanid period based on assumptions about the origins of the Hazaras, while others associate it with the Safavid Qizilbash army’s conquest of Afghanistan. However, the fact that not all members of these two ethnic groups are Shiite, that Islamic conquests in the region took place much earlier, and that traces of Shiite-related events can be found in earlier periods make both views uncertain. Studies on the history of Shiism have also overlooked the Ismā‘īlī sect and other extremist Shiite factions, as well as the rebellions associated with them, leading to inaccurate historical conclusions. Some Afghan Shiite scholars and researchers present different narratives of Shiite history. One reason for this study is to examine these perspectives. Shiite scholars who trace Shiism in Afghanistan back to the time of Prophet Muhammad aim to show that they are among the region’s oldest Muslim communities by referring to a period before sectarian divisions emerged. This study attempts to establish connections between past events and ideas in the region. The history of Shiism in Afghanistan has been examined using the time-space and idea-event correlation method from the discipline of Islamic Sectarian History. A chronological approach has been followed, considering the rise and fall of ruling states, and events have been traced up to 1880. Between 1747 and 1880, there were intense struggles between the Shiite Qizilbash and the Hazaras over supporting or opposing the state. The study ends in 1880 because by that time, the centralization of modern Afghanistan, which began in 1747, had been completed, and new social divisions had emerged.

Keywords

History of Islamic Sects , Afghanistan , Shia , Qizilbashs , Hazaras

Ethical Statement

This article is derived from his PhD dissertation titled "SSCB’nin İşgalinden Günümüze Afganistan’da Şiilik”

References

• Abdalî, Hüseyin. Şiîyân-ı Afganistan. Tahran: Neşr-i Mazrab, 1391.
• Abdülaziz ed-Dûrî (ed.). Ahbâru’d-Devleti’l-Abbâsiyye. Beyrut: Dârü’t-Talîa, 1971.
• Arıkan, Adem. Büyük Selçuklular Döneminde Şîa. İstanbul: İstanbul, Doktora, 2010.
• Avcu, Ali. Horasan-Maveraünnehir’de İsmaililik. İstanbul: Marmara Akademi, 2018.
• Âyetî, Abdülkayyum. Temeddün ve Ferheng Şiiyân-ı Afganistan (ez Safeviye ta Devre-i Muasır). Kum: Merkez-i beyne’l-Mileli Terceme ve Neşri’l-Mustafa, 1390.
• Azamat, Nihat. “Nâsır-ı Hüsrev”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/395-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-Fırak. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, 1988.
• Bahtiyârî, Muhammed Aziz. Şiîyân-ı Afganistan. Kum: Şîa Şinâsî, 1385.
• Barfield, Thomas. Afganistan Politik ve Kültürel Bir Tarih. çev. Burhan Yüksekkaş. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2021.
• Bartold, V. V. Orta Asya Tarih ve Uygarlık. çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge, 2010.
• Belâzürî. Fütûhu’l-Büldân. çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer, 2013.
• Bertel’s, A.E. Nâṣır-ı Ḫüsrev ve İsmâʿîliyyân. çev. Yahya Aryanpûr. Tahran, 1967.
• Caferiyân, Resul. Atlasu’ş-Şîa -Dirâse fî Cografya ed-Dîniyye li’t-Teşeyyu. çev. Seyf Ali Nâsir el-Kabi. Beyrut: el-Merkezü’l-Akademi li’l-İbhâs, 2015.
• Cüzcânî, Minhâcu’s-Sirâc. Tabakât-ı Nâsırî. çev. ’Afâf es-Seyyid Zeydân. 2 Cilt. Kahire: el-Merkezü’l-Kavmî li’t-Terceme, 2013.
• Daftary, Farhad. İsmaililer Tarihleri ve Öğretileri. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• Dâvudî, Abdülmecid Nâsırî. Teşeyyu’ der Horasan: Ahd-i Tîmuryân. Meşhed: Âsitân Kuds-i Razvâ, 1378.
• Demir, Habip. Horasan’da Şiilik. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Durak, Neslihan. Hazaralar. İstanbul: Selenge, 2021.
• Ensârî, Faruk. “Âşinâyi ba Târîhî Şîa der Afganistân”. Âşinâyi ba Müselmânân-ı Cihân-ı İslâm; Şiiyân-ı Afgânistân. ed. Tâhire Zâri’ Zuvârdehîeş. 13-109. Tahran: Müessese Mutalaâtı Endîşe Sazan Nur, 1930.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Eş‘arî el-Basrî. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn (İlk Dönem İslam Mezhepleri). çev. Ömer Aydın-Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Fâzılî, Hüseyin el-. eş-Şîa fî Afganistân. Beyrut: Dârü’s-Safve, 2006.
• Feyyâz, Muhammed Hüseyin. ÂsibŞinâsî Revâbıt-ı Şiîyân-ı Afğanistân. İran: Merkez-i Beynel Milelî Tercüme ve Neşri’l-Mustafa, 1395.
• Fisher, Micheal H. Bâbürlüler. çev. M. Fatih Çalışır. İstanbul: Kronik Yayınları, 2020.
• Ğubar, Mir Ğulam Muhammed. Afganistan Der Mesîri Tarih. 2 Cilt. Kabil: İnkılâb ba Hemkârî Cumhûrî, 1989.
• Hanof, Timur. Tarih-i Milli Hazara. çev. Aziz Tuğyan, 1993.
• Hayyât, Halîfe b. Târîh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1977.
• Heyet. Teşeyyu’ der Afganistan. Tahran: Müessese Mütalaât EndişeSazan Nur, 1394.
• Hüseynî, Ğulam Yahya. “Teşeyyu’ der Afganistan”. Pojeheşnâme Hikmet ve Felsefe İslâmî 8-9 (1383), 249-282.
• Hüsrev, Nâsır. Sefernâme. çev. A. Naci Tokmak. İstanbul: Demavend Yayınları, 2020.
• Ivanow, W. Nasir-i Khusraw and Ismailism. Bombay, 1948.
• İbâdî, Muhammed Hasen Abdülkerim el-. Horasan fi’l-Asri’l-Gaznevî. ed. Numan Cebran. Amman: Ürbedü’l-Ürdün, 1997.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Târihu Medineti Dımaşk. ed. Muhibbuddin Ebu Sair Ömer el-Amrevî. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbn Kesir. el-Bidâye ve’n-Nihâye. ed. Muhammed-Mustafa Abdülkadir Ata. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Ma’ârif, 1992.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kūb b. Miskeveyh el-Hâzin. Tecâribü’l-Ümem ve Teâ’kibü’l-Himem. ed. Ebu’l-Kasım İmâmî. Tahran: Suruş Yayınları, 2000.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem. ed. Muhammed Ata - Mustafa Abdülkadir Ata. 18 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Târîh. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1997.
• Lee, Jonathan L. Afghanistan A History From 1260 to the Present. London: Reaktion Books, 2018.
• Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir (el-Mutahhar). el-Bed-u ve’t-Târih. 6 Cilt. Port Said: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Hüzelî. Mürûcu’z-Zeheb. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Mirhand, Hamîdüddîn Muhammed Mîrhând b. Burhâniddîn Hâvendşâh b. Kemâliddîn Mahmûd Herevî. Ravzâtü’s-Safâ. çev. Erkan Göksu. İstanbul: Kronik Yayınları, 2017.
• Mohammadi, Abdullah. “Tarihten Günümüze Hazaralar (Tarih, Dil, Folklor ve Etnografya)”, 29-52.
• Mudaqeq, Humaira. Geçmişten Günümüze Afganistan’da Şiilik. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2002.
• Muhakkik, Hâc Muhammed Ekber. “Nakş-ı Şiiyân der se dehe Gozeşte Afganistan”. Pojuheşgah-ı Ulumu İnsânî ve Mutele’âtı Ferhengi, Meşhed, 50-130.
• Muhibbî, Ahmed Ali. Kızılbaş ve Hazara der Lâbelâ-yi Târîh-i Afganistan. Almanya, 2011.
• Mûsevî, Seyyid Asker. Hazarahâ-yı Afganistan: Tarih, Ferheng, İktisat, Siyaset. çev. Esedullah Şifâyî. Tahran: İntişârât-ı Müessese-i Ferheng Höneri Nakş-ı Simurg, 1379.
• Nâyil, Hüseyin. Yâddâşthâ-yi Derbâre-i Serzemîn ve Ricâl-i Hazaracât. İran: Pasdâr-ı İslâm, 1379.
• Nerşahî, Ebû Bekr Muhammed b. Ca‘fer b. Zekeriyyâ b. el-Hattâb b. Şureyh. Târîh-i Buhârâ. çev. Erkan Göksu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Onat, Hasan. Emeviler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiiliği. İstanbul: Endülüs, 2019.
• Pulâdî, Hüseyin. Hazarahâ. çev. Ali Âlimi Kirmânî. Tahran: Muhammed İbrahim Şeriatî, ts. Saray, Mehmet. Afganistan ve Türkler. İstanbul: Kitabevi, 1997.
• Saray, Mehmet. “Ahmed Şah Dürrânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/133-134. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Sarıçam, İbrahim. Emevî-Hâşimî İlişkileri (İslâm Öncesinden Abbâsîlere Kadar). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. Mirâtü’z-Zaman fî Tevârîhi’l-A’yân. ed. Muhammed Berekât vd. 23 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kütübî’l-Âlemiyye, 2013.
• Siddiqui, Iqtidar Husain. “Gurlular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/207-211. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Spuler, Bertold. İran Moğolları. çev. Cemal Köprülü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-Nihal. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1993.
• Şerefeddin, Mehmed. “Nâsır-ı Hüsrev”. Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 5-6 (1927), 1-21.
• Şirinov, Agil. “Tûsî, Nasîrüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/437-442. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Târihu’l-Ümem ve’l-Mülûk. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Türâs, ts.
• Uruzgânî, Kurbanali Muhakkık. Berresî Rîşehâ-yı Târîh-i Teşeyyu’ der Afganistan. Kum: Âşiyâne-i Mehr, 1390.
• Yezdânî, Hüseyin Ali. Pojeheş-i der Tarih-i Hazarahâ. İran: Çâbhâne-i Mehtâb, 1368.
• Yuvalı, Abdülkadir. “Ebû Said Mirza Han”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/224-225. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yüksel, Musa Şamil. Timurlularda Din-Devlet İlişkileri. İzmir: Ege Üniversitesi, Doktora, 2007.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târihu’l-İslâm. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.