Agnes Varda ve Spinoza’nın Özgürlük Anlayışı: Sans Toit Ni Loi (Yersiz Yurtsuz) Filmi

Year 2022, Özel Sayı (4) 2022, 168 - 183, 30.09.2022

Dilek Çakır

https://doi.org/10.31122/sinefilozofi.1065783

Abstract

Fransız auteur yönetmen Agnes Varda, Yeni Dalga ve Left Bank
gibi önemli oluşumların içinde adı geçen, feminist politika
pratikleriyle filmlerini tasarlayan bir kadın yönetmen olarak
karşımıza çıkar. Agnes Varda’nın filmlerindeki kadın karakter
kurulumuna bakıldığında feminist tavrının yansıdığını görmek
mümkündür. Varda’nın, 1985 tarihli, Sans Toit Ni Loi (Yersiz
Yurtsuz) adlı filmi, yönetmenin, hem geleneksel toplumsal
cinsiyet söylemlerine karşı- anlatı oluşturma çabasını hem de
özgürlük ve irade kavramlarını sorguladığı felsefi temelli bakış
açısını yansıtır. Varda’nın bu film için kurguladığı Mona
Bergeron adlı karakteri kapital üretim ve tüketim zincirinin
içinde bulunmayı reddeden evsiz bir kadındır. Mona,
antikapitalist bir karakter olarak belirli bir işte çalışmayı kabul
etmez, belirli bir düzene sahip olmak gibi dertleri yoktur. Varda,
Mona karakteri üzerinden eylemlerinde kendisini özgür kılmaya
çalışan bireyi, mülkiyetçilik, toplumsal cinsiyet, varoluşçuluk
kavramları üzerinden tartışmaya açar.
Determinist filozoflar evrensel doğa yasalarının nedensel
belirlenimi karşısında insanın özgür olup olmadığı temel
sorununu tartışmaya açmışlardır. Bu öğretiye göre nedensel bir
determinizmin söz konusu olduğu mevcut dünyada,
özgürlüğün nasıl olanaklı olabileceği temel sorundur.
Determinizmin önemli düşünürlerinden biri olan Spinoza,
mutlak determinizm kavramıyla evrenin kesin bir düzeni
olduğunu savunur ve her eylemimizin bu düzenin kesin
ölçütleri etrafında şekillendiğini öne sürer. Spinoza’nın, insanın
istenç ya da irade özgürlüğü olduğu yanılsamasına (töz tanımı
çerçevesinde) ilişkin görüşleri bizi özgürlük olgusundan
bahsedilemeyeceği sonucuna götürür. Varda’nın özgürlük
anlatısında ise bir taraftan paternal sistemin içinde yaşayan bir
kadının varoluş çabası bizlere gösterilirken diğer yandan
kapitalist sistemin baskısından kurtulmaya çalışarak özgür olma
mücadelesi veren Mona’nın mülksüzlük anlayışını
sorgulamamız istenir. Varda’nın anlatısındaki zorlu koşullar
diğer bir anlamda deterministlerin insan iradesinin yaşadığı
toplum değişkenleri ile belirlendiği iddiaları, bireyin kendi
yaşamına yön verip veremeyeceği tartışmaları olarak okunabilir.
Bu bağlamda araştırma kapsamında, Spinoza’nın özgürlük
kavramı Varda’nın, varoluşçuluk sorgulaması Sans Toit Ni Loi
(Yersiz Yurtsuz) filmi üzerinden incelenecek olup, yöntem olarak
göstergebilimsel çözümleme yoluna gidilecektir.

Keywords

Agnes Varda, Spinoza, determinizm, özgürlük kavramı, Sans Toit Ni Loi.

References

• (1) Deleuze, Gilles (2021). Spinoza Pratik Felsefe, (çev. Alber Nahum), Norgunk Yayıncılık, İstanbul. (2) Lee, Nam (2008). “Rethinkıng Feminist Cinema: Agnès Varda and Filmmaking in the Feminine”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Güney Kaliforniya Üniversitesi. (3) Lordon, Frederic (2013). Kapitalizm, Arzu ve Kölelik, Marx ve Spinoza'nın İşbirliği, (çev. Akın Terzi), Metis Yayınları, İstanbul.
• (4) Metz, Christian (2012). Sinemada Anlam Üstüne Denemeler, (çev. Oğuz Adanır), Hayalperest Yayınevi, İstanbul. (5) Nadler, Steven (2021). “Spinoza Hayatın Geometrisi”; Baker, Ulus, Spinoza’nın Felsefesi, (çev. Merve Rana Aydın), Beyoğlu Kitabevi, İstanbul.
• (6)Nowell-Smith, Geoffrey (2003). “Sanat Sineması”; Hayward, Susan “Agnes Varda”, Dünya Sinema Tarihi, (ed. Geoffrey Nowell-Smith), (çev. Ahmet Fethi), Kabalcı Yayınevi, İstanbul. (7) Özön, Nijat (2000). Sinema, Televizyon, Video, Bilgisayarlı Sinema Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• (8) Rifat, Mehmet (2009). Göstergebilimin ABC'si, Say Yayınları, İstanbul. Ryan, Michael (2012). Eleştiriye Giriş, (çev. Emrah Suat Onat), De Ki Basım Yayım Ltd. Şti., Ankara. (9) Spinoza, Benedictus (2018). Politik İnceleme, (çev. Murat Erşen), Doğu Batı Yayınları, Ankara.
• (10) Spinoza, Benedictus (2020). Geometrik Düzene Göre Kanıtlanmış ve Beş Bölüme Ayrılmış Olan Etika, (çev. Hilmi Ziya Ülken), Dost Kitabevi, Ankara. (11) Spinoza, Benedictus (2021). Aklın Islahı Üzerine Bir İnceleme, (çev. Çiğdem Dürüşken- Eyüp Çoraklı), Alfa Basım Yayım Dağıtım San. Ve Tic. Ltd. Şti., İstanbul.
• (12) Quart, Barbara (1986). “Agnès Varda: A Conversation”, From Film Quarterly, vol. 40, no. 2, pp. 126-138. (13) Wollen, Peter (2008). Sinemada Göstergeler ve Anlam, (çev. Zafer Aracagök-Bülent Doğan), Metis Yayınları, İstanbul.
• Filmler: Ciné-Tamaris (Yapımcı), Agnès Varda (Yönetmen). (1985). Sans Toit Ni Loi. Fransa.