The Evaluation of the Narrations of the Tabi'i Exegete Sa'id b. Jubayr Regarding Abrogation and Mutually Abrogating Verses

Year 2024, Issue: 1, 136 - 161, 30.12.2024

Kenan Kayaoğlu

Abstract

During the period dominated by the Umayyad rule, numerous scholars from the class of mawālī emerged in the tābi‘īn era. The contributions made by these mawālī scholars in understanding and applying the Qur’an were significantly valuable for Islamic sciences. Sa‘īd ibn Jubayr (d. 94/713) was among these mawālī scholars. He was known as a mufassir (Qur’anic exegete), muhaddith (traditionist), qārī (Qur’an reciter), and faqīh (jurist). Even amidst intense political upheaval, he devoted himself to interpreting the Qur’an, and his knowledge and insights were widely sought after. Sa‘īd memorized and documented the knowledge he received from his teacher, Abdullah ibn Abbas (d. 68/687-88), and also pursued studies at the scholarly centers of Mecca, Medina, and Kufa, learning from eminent teachers there. In Kufa, he studied under the students of Abdullah ibn Mas‘ud (d. 32/652-53), and in Medina, he took lessons from Abdullah ibn Umar (d. 73/693), which strengthened his knowledge and distinguished him across all fields of Islamic sciences, especially Qur’anic exegesis. Exploring Sa‘īd ibn Jubayr’s perspectives on naskh (abrogation) in the Qur’an, along with the narrations attributed to him, is highly significant for the study of tafsīr (Qur’anic interpretation). An examination of the tābi‘īn scholars' approach to abrogation, particularly through the lens of Sa‘īd ibn Jubayr, is essential to understanding how his narrations contributed to the concept of nāsikh (abrogating) and mansūkh (abrogated) verses. Though Sa‘īd mentions the existence of abrogation only in verses expressing legal rulings, his explanations imply that verses involving commands and prohibitions could also be subject to abrogation. Moreover, his absence of reference to abrogation while interpreting certain verses that some scholars consider abrogated suggests his distinct views on the subject. His interpretations also reflect the opinions of his contemporaries and his teacher, Ibn Abbas, as it is evident that he occasionally explained verses based on his teacher’s interpretations. When discussing Sa‘īd ibn Jubayr’s views on abrogation, it is preferable to focus on selected narrations that suffice for understanding the topic rather than all of his narrations. The primary sources used in this research are narration-based tafsīr works, which underline the importance of Sa‘īd ibn Jubayr’s statements on abrogation as an indicator of how abrogation was perceived in the early period.

Keywords

Tafsīr, Tābi‘īn, Sa‘īd b. Jubayr, Verse, Abrogation

Müfessir Tâbiî Saîd b. Cübeyr’in Nâsih ve Mensûh’a İlişkin Rivâyetlerinin Değerlendirilmesi

Abstract

Emevî yönetiminin hâkim olduğu zaman dilimini kapsayan tâbiîn döneminde mevâlî tabakadan birçok âlim yetişmiştir. Kur’ân’ın anlaşılması ve hayata tatbik edilmesi hususunda mevâlî âlimlerin yapmış olduğu çalışmalar ise İslâmî ilimler için oldukça önemlidir. Saîd b. Cübeyr (ö. 94/713) de mevâlî âlimlerden biridir. İbn Cübeyr, müfessir, muhaddis, kârî ve fakihtir. O, siyasi çalkantıların had safhada olduğu dönemde dahi Kur’ân’ın tefsir edilmesi için gayret göstermiş, kendisinden ve ilminden daima istifade edilmiştir. Hocası Abdullah b. Abbas’tan (ö. 68/687-88) almış olduğu ilmi, hıfzetmiş ve yazı ile kaydetmiştir. Bunun yanı sıra, Mekke, Medine ve Kûfe ilim merkezlerinden ve hocalarından da ilim tahsilinde bulunmuştur. Kûfe’de Abdullah b. Mes‘ûd’un (ö. 32/652-53) öğrencilerinden, Medine’de ise Abdullah b. Ömer’den (ö. 73/693) ders almış olması da onun ilmini kuvvetlendirmiş, bu sayede tefsir ilmi başta olmak üzere İslâmî ilimlerin her alanında temayüz etmiştir. Kur’ân’da varlığından söz edilen ve âlimlerce tartışılmaya her zamanda zemin bulan nesih hakkında Saîd b. Cübeyr’in görüşlerini ve kendisinden nakledilen rivayetleri değerlendirmek tefsir ilmi açısından oldukça mühimdir. Tâbiîn dönemi âlimlerinin neshe yaklaşımını Saîd b. Cübeyr özelinde incelemek ve onun rivayetlerinin nâsih-mensûh’a ne denli katkı sağladığını ortaya koymak gerekmektedir. Neshin yalnızca ahkâm ifade eden âyetlerde mevcudiyetinden söz eden Saîd’in açıklamalarından, özellikle emir ve nehiy ifade eden âyetlerin de neshe konu olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca bazı âlimlerin mensûh olduğunu ifade ettikleri âyetleri tefsir ederken nesihten söz etmemiş olması da onun nesh edilen âyetler hususunda farklı düşünceye sahip olduğunu göstermektedir. İbn Cübeyr’in izahları, muasırlarının ve hocası İbn Abbas’ın da görüşlerini yansıtmaktadır. Zira zaman zaman hocasının izahları ile âyetleri tefsir ettiği aşikardır. İbn Cübeyr’in neshe dair görüşleri ele alınırken onun rivâyetlerinin tamamı değil konunun anlaşılması için yeterli olduğu düşünülen bazı örneklere yer verilmesi daha uygundur. Ayrıca araştırmada kullanılan temel kaynaklar, rivayet ağırlıklı tefsir eserleridir. Bu bakımdan İbn Cübeyr’in nesih hakkındaki açıklamaları erken dönemde neshin nasıl ele alındığını göstermesi bakımından da önem arz etmektedir.

Keywords

Tefsir, Tâbiîn, Saîd b. Cübeyr, Âyet, Nesih

References

• Altundağ, Mustafa. “Kur’ân’da Neshi Kabul Etmeyenlerin Gerekçelerine Tahlilî Bir Yaklaşım”. Kur’ân ve Tefsi Araştırmaları-III, İstanbul: 2002.
• Akpınar, Ali. Saîd b. Cübeyr ve Tefsir İlmindeki Yeri. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2021.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi (Tabakâtü’l-Müfessirîn). 2 Cilt. İstanbul: Semerkand Yayınları, 1. Basım, 2014.
• Çetin, Abdurrahman. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/579-581. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. https://islamansiklopedisi.org.tr/nesih--seriat.
• İsbahânî, Ebû Nuaym el-. Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakātü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Matbaatü’s-Saade, 1974.
• Edirnevî, Ahmed Muhammed el-. Tabakātü’l-müfessirîn. thk. Süleyman b. Salih el-Hazî. Medîne: Mektebetü’l-Ulûmü ve’l-Hükm, 1997.
• Efendioğlu, Mehmet. “Saîd b. Cübeyr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/552-554. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Gürman, Ceyda. “Taberî’nin Latîfü’l-Kavl Adlı Fıkıh Eserini Tefsiri Câmiu’l-beyân Üzerinden Okumak”. Hitit İlahiyat Dergisi 23/1 (Haziran 2024), 393-410. https://doi.org/10.14395/hid.1436786.
• Hâlid b. Yûsuf. “Müfessirü’s-selef ve merâtibühüm fi’t-tefsîr”, el-Medhal ile’l-mevsû‘ati’t-tefsiri’l me’sûr. ed. Müsâid b. Süleyman et-Tayyâr vd. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2017.
• Hudayrî, Muhammed b. Abdillah b. Ali el-. Tefsîrü’t-tâbi‘în arz ve dırâse ve mukārene. Riyad: Dârü’l-vatan, 1999.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm müsneden ‘an Rasûlillahi ve’s-sahâbeti ve’t-tâbi‘în. thk. Muhammed Tayyib. Suûdî Arabistan: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1998.
• İbn Fâris, Mu‘cemü Mekāyîsi’l-Luga, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Dârü’l-Fikr, 1959.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. Dârü Taybe li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1999.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâluddîn Muhammed. Lîsânü‘l-Arab. Beyrût: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed el-Hâşimî. et-Tabakātü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• İbn Selâme, Ebü’l-Kāsım Hibetullāh. en-Nâsih ve’l-mensûh. ed. Züheyr eş-Şâvîş-Muhammed Ken‘ân. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1984.
• Kur’ân Yolu. Erişim 20 Eylül. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Mâturîdî. Ebû Mansur Muhammed el-, Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân, trc. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Ensar Yayınları, 2015.
• Melik, Merve. Saîd b. Cübeyr’in Tefsirinin Ulûmu’l-Kur’ân Açısından İncelenmesi. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Öz, Ahmet. “İlk Dönem Tefsir Kaynakları”. Uluslararası “İslamî İlimlerin Teşekkülü ve İslamî İlimler Arası İlişkiler” Sempozyumu. ed. Adem Çatak, Berat Sarıkaya. Kırgızistan: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2014. https://isamveri.org/pdfdrg/D233135/2014/2014_OZA.pdf
• Râğıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed. Müfredâtu fî Garîbü’l-Kur’ân. Beyrût: Dârü’ş-Şâmiyye, 1992.
• Sezgin, Fuâd. Târîhu’t-Türâsi’l-Arabî. thk. Mahmud Fehmi Hicazi. Riyad: Camiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye, 1991.
• Süyûtî, Celâlüddîn Ebü’l-Fadl Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-meʾsûr. Beyrût: Dârü’l-fikr, 1983.
• Süyûtî, Celâlüddîn Ebü’l-Fadl Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. el-İtkān fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Mısır: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1974.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-. Câmiu’l-beyân ‘an-te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mekke: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-. Câmiu’l-beyân ‘an-te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Kâhire: Dāru Hicr, 2001.
• Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. et-Tefsir ve’l-müfessirûn. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 1961.
• Zemahşerî. Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-. el-Keşşâf ʿan hakāʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. 3. Bs. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1987.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî ez-. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. ed. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Beyrût: Dârü’l-Ma‘rife, 1957.