İslam Hukuk Metodolojisinde Nasların Mubahlığa Delalet Etme Yolları

Year 2019, , 79 - 108, 15.06.2019

İbrahim Yılmaz

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.538443

Abstract

İslam hüküm teorisinde şer’î/teklîfî hükümler; cumhura
göre vacip, mendub, mubah, mekruh ve haram olmak üzere temelde beşe ayrılmaktadır.
Bunlardan “mubah”,  mükellefin yapma ve
terk etme arasında muhayyer olduğu hukuki serbest alanları ifade etmekte olup şer’î
hükümler içerisinde en geniş alanı oluşturmaktadır. Diğer taraftan İslam
hukukunda haramlar/yasaklar sınırlıdır ve bunlar naslarla belirlenmiştir.
Prensip olarak haramların dışında kalan durumlar, helal (hukuken serbest olan)
alanı oluşturmaktadır. Fıkıh literatüründe helal bazen mubah ile eş anlamlı
olarak kullanılmakla birlikte mutlak olarak zikredildiğinde mendup ve vacibi de
içerisine almaktadır. Bu yüzden ibaha/mubahlık (hukuki serbestlik)  ifade eden üslupların/yolların ayrıca tespit
edilmesi önem arz etmektedir. Mubahlığa
delalet eden “ibaha” lafzı veya bu kelimenin türevleri Kuran’da geçmemekle
birlikte bazı hadis metinlerinde “ibaha” lafzı geçmektedir. Diğer taraftan İslam
hukukunda, aksine bir delil veya karine olmadığı sürece kesin yükümlülük
bildiren taleplerin (emir ve nehiy) dışında kalan fiillerde mubahlığın esas
olduğu temel bir ilke olarak kabul edilmiştir. Nitekim bu çerçevede Kuran ve Sünnet
lafızlarında, doğrudan (sarahaten) veya dolaylı olarak (karine ile) ibahaya
delalet eden birçok ifade tarzı/üslup bulunmaktadır. Klasik dönem fıkıh usulü
eserlerinde ibahayı/mubahlığı bilme yolları üzerinde ayrıca durulmamıştır. Son
dönem İslam hukukçuları ise ibahayı/mubahlığı bilme yollarını; “turuku
ma’rifeti’l-ibâha”, “esâlîbü’l-ibâha” ve “sıyağu’l-ibâha” gibi başlıklar altında
incelemişlerdir. Ancak bu çalışmalarda mubahlığı bilme yolları bir bütün olarak
derli toplu bir şekilde incelenmemiştir. İslam hüküm teorisinde mubahlığı bilme
yolları, “nass” ve “nass dışı” olmak üzere temelde ikiye ayrılmaktadır. Nassın mubahlığa
delaleti ise doğrudan (sarahaten) ve dolaylı (karine ile) olmak üzere iki
şekilde olmaktadır. Prensip olarak naslarla şer’î ibaha olarak
isimlendirilen mubah hükümler sabit olmaktadır. Bu makalede, İslam hüküm
teorisinde “nasların mubahlığa delalet etme yolları” üzerinde durulacaktır.

Keywords

İslâm Hukuku, Hüküm Teorisi, Nass, Delalet, Mubahlık

The Ways of Expression/Indication of Religious Texts (Nass) to Mubah (Legal Freedom) in Theory of Islamic Provisions

Abstract

Shariah
provisions in Islamic theory; it is basically divided into five: vacip, mendub,
mubah, mekruh and haram. Mubah expresses
the legally free areas where man is free to do or not. Among the Sharia
provisions, the most broad scope is the provisions that are categorized as
“mubah“. As a matter of fact, prohibitions (harams) in Islamic law are limited
and they are determined by relıgıous texts (nass). In principle, the conditions outside the
prohibitions (harams) constitute the halal (legally free) area. In fiqh literature, halal is sometimes used as
a synonym for mubah, but when it is mentioned as absolute, it includes mendup
and vacib. Therefore, it
is important to identify the styles / ways expressing ibaha (legal freedom)
separately. The word “ibaha”, which
denotes legal freedom, or the derivatives of this word are not available in the Qur’an, but the word
“ibaha” is  available in the  some texts of Hadiths. On the other hand, in
theory of Islamic provisions it was
accepted as a fundamental principle that ibaha (legal freedom) was essential in
cases outside of the provisions stating the absolute obligation and
prohibition. As a matter of fact, there are many expressions / styles in Quran
and Sunnah texts, which express legal freedom directly or indirectly. Ways of
knowing the legal freedom in the works of classical jurisprudence have not been
emphasized. Islamic jurists of the last period have examined the ways to know
the legal freedom under the titles of “turuku ma’rifeti’l-ibâha”,
“esâlîbü’l-ibâha” ve “sîyağu’l-ibâha”. However, in these studies, the ways of
knowing ibaha/mubah have not been examined as a whole. The ways of knowing the
ibaha (legal freedom) in theory of
Islamic provisions are basically divided
into religious texts and non-religious means. The signification of religious
texts to ibaha (legal freedom) is in two ways: direct and indirect. In
principle, mubah provisions, which are called as shariah ibaha, are fixed by relıgıous texts. In this article,  the ways of expression/indication of relıgıous
texts (nass) to mubah (legal freedom) in theory of ıslamic provisions
will be focused on.

Keywords

Islamic Law, Provision Theory, Nass (Religious Text), Expression/Indication, Ibaha/Legal Freedom

References

• Abdülbâkî, M. Fuâd. el-Mu’cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1982.
• Abdüllâvî, Beşir el-Mekkî. Sultatü veliyyi’l-emr fi takyîdi’l-mubâh. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Maârif, 2011.
• Attâfî, Âdil. el-Emru ınde’l-usûliyyîn beyne’s-sîğati ve’l-ma’nâ. Master Tezi. Câmiatü Muhammed Haydar (Külliyetü’l-âdâb ve’l-lüğât), Baskara 2012/2013.
• Âmidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed Seyfeddin. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 1-4. tlk. Abdurrazzak Afifi. Riyad: Dâru’s-Samîî, 2003.
• Apaydın, H. Yunus. “Nehiy”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 544-547. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Ankara: Bilay Yayıncılık, 2017.
• Askalânî, İbn Hacer. Fethu’l-Bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî.1-13. thk. Abdülkadir Şeybe el-Hamd. Suud/Riyad: Birinci Baskı, 2001.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 1996.
• Aynî, Bedruddîn Mahmud b. Ahmed. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 1-25. tsh./nşr. Abdullah Muhammed Mahmud Ömer. Beyrut: Dâru’kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ali. Kitâbü’l-Mu’temed fî usûli’l-fıkh. 1-2. thk. Muhammed Hamidullah. Dımeşk: 1964.
• Beyânûnî Muhammed Ebü’l-Feth. “Hüküm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18: 466-468. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Beyânûnî, Muhammed Ebü’l-Feth. el-Hükmü’t-teklîfî fi’ş-şerîati’l-İslamiyye. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1988.
• Beyzâvî, Nâsıruddin Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Minhâcü’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl. Dımeşk/Beyrut: Müessesetü’r-risale, ty.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Yemin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 416-420. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Buhârî, Alauddin Abdulaziz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr alâ Usûl-i Fahri’l-İslam el-Pezdevî. 1-4. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1991.
• Ca’ferî, Mustafa. el-Emru ve’n-nehyü ınde’l-usûliyyîn. Hartum: Câmiatü Hartûm, Külliyetü’l-kânûn, 2009.
• Cüveynî, İmamü’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî Abdullah b. Abdullah Yusuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. 1-2. thk. Abdulazim Muhammed ed-Dîb. Katar: 1399 h.
• Çalış, Halit. “Zaruret”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44: 141-144. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Çetin, Abdurrahman. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 579-581. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Çetintaş, Recep, İlk Beş Asır Fıkıh Usulü Literatüründe Teklifi Hüküm Terminolojisi, Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2014.
• Debûsî, Ebî Zeyd Ubeydullah b. Umer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Şeyh Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2007.
• Demirci, Kürşat. “Helâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17: 173-174. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Dilek, Uğur Bekir. İslam Hukuk Metodolojisinde Teklifi Hüküm Terimleri: Doğuşu-Gelişimi-Terimleşmesi. Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi, 2010.
• Dilek, Uğur Bekir. “Teklîfî hüküm İfade Eden Kavramların Doğuşu, Gelişimi ve Terimleşmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. sayı: 18 (2011): 211-242.
• Dönmez, İ. Kâfi. “Mubah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30: 341-345. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Dönmez, İ. Kâfi. “Ruhsat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35: 207-210. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Durmuş, Zülfikar. “Kur’an-ı Kerim’de İbâha İfade Eden Emir Siygalarının Çeviri Problemi”. İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2. (Güz 2010): 1-21.
• Ebû Ceyb, Sa’dî. Mevsûatü’l-icma’ fi’l-fikhı’l-İslamî. 1-2. Dımeşk: Dâru’l-fikr, 1984.
• Ebû Zehra, M uhammed. el-Ahvâlü’ş-şahsiyye. Kâhire: Dâru’l-fikri’i-Arabî, 1957.
• Ebû Zehra, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. İstanbul: Tebliğ Yayınları, ty.
• Edib Salih, Muhammed. Tefsîrü’n-nusûs fi’l-fıkhi’l-İslamî. 1-2. Beyrut: el-Mektebü’l-İslamî, 1993.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. 1-10. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• el-Mevsûatü’l-fıkhiyye. “Helal”. Kuveyt: Vizâratü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslamiyye. 18: 74-77. Kuveyt: 1990.
• el-Mevsûatü’l-fıkhiyye. “İbâha”. Kuveyt: Vizâratü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslamiyye. 1: 128-132. Kuveyt: 1983.
• Ensârî, Ebû Ayyâş Muhammed Abdül’alî b. Nizamüddin Bahrululûm el-Leknevî. Fevâtihu’r-rahamût bi şerhi Müsellemi’s-sübût, 1-2. tsh. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dârul’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Ferrâ, Ebu Ya’la. el-Udde fî usûli’l-fıkh. 1-5. thk. Ahmed b. Ali Seyü’l-Mübârakî. Riyad: 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl. 1-4. thk. Hamza b. Züheyr Hafız. Medine: ty.
• Hallâf, Abdülvahhab. İlmü usûli’l-fıkh. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1984.
• Hamevî, Üsame. “et-Tahyîr ınde’l-usûliyyîn ve eseruhû fi’l-hükmi’-teklîfî (dirâse usûliyye mukârane)”. Mecelletü Camiatü Dımeşk li’l-ulûmi’l-iktisâdiyye ve’l-kânûniyye. 25/1 (2009): 725-732.
• Hudarî (Bek/Bey), Muhammed b. Afîfî el-Bâcûrî. Usûlü’l-fıkh. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübra, 1969.
• Husarî, Ahmed. Nazariyyetü’l-hükm ve mesâdirü’t-teşrî fî usûli'l-fıkhi’l-İslamî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1986.
• İbn Abdüsselâm, İzzeddin (İzz) Ebu Muhammed es-Sülemî. el-İmâm fî beyâni edilleti’l-ahkâm. Beyrut: Daru’l-beşâiri’l-İslamiyye, 1987.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir. İslam Hukuk Felsefesi (Gaye Problemi)(Makâsıdü’ş-şerîati’l-İslamiyye). çev. Vecdi Akyüz-Mehmed Erdoğan. İstanbul: İklim Yayınları, 1988.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 1-30. Tunus: Dâru’-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 1-8. thk. Muhammed Şakir. Beyrut: Dâru’l-âfâki’l-cedîde, ty.
• İbn Kudâme, Muvaffaküddin Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. Ravdatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır fî usuli’l-fıkh alâ mezhebi İmam Ahmed b. Hanbel (Ve maahâ şerhuhâ Nüzhetü’l-hâtıri’l-âtır li Abdülkadir b. Ahmed b. Mustafa Bedrân ed-Dimeşkî. 1-2. Riyâd: Mektebetü’meârif, 1984.
• İbn Manzur, Ebu’l-Fazl Cemalüddin. Lisânü’l-Arab. 1-4. Kahire: Dâru’l-meârif, 1984. İbnü’l-Hâcib, Cemaleddin Ebu Amr Osman b. Ömer b. Ebi Bekr. Muhtasaru Müntehe’s-sû’l/vusûl ve’l-emel fi ilmeyi’l-usûl ve’l-cedel. thk. Nezir Hammadu. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlûddin Muhammed b. Abdilvâhid. et-Tahrîr fî usûli’-fıkh. Mısır: Matbaatü Mustafa, 1351 h.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellimîn yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İltaş, Davut. “Hüküm Teorisi”, İslam Hukukuna Giriş. 100-126. Edt. Apaydın, H. Yunus. Eskişehir: Anadolu Üni., 2013.
• İsnevî, Cemalüddin Abdurrahim b. Hasanç. Nihâyetü’s-sû’l fi şerhi Minhaci’l-usûl (ve maahü Süllemü’l-vusûl şerhu Nihâyetü’s-sû’l li’ş-Şeyh Muhammed Buhayt el-Mutî’). 1.4. Alemü’l-kütüb ty.
• Karâfî, Şihabüddin Ebu’l-Abbâs Ahmed b. İdris es-Sanhâcî, (ö. 684/1285). el-Furûk fi Envâri’l-burûk fi envâi’l-furuk. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998 (I-IV).
• Karâfî, Şihabüddin Ebu’l-Abbâs Ahmed b. İdris es-Sanhâcî, 4/1285). Şerhu tenkîhu’l-fusûl fi ihtisâri’l-Mahsûli fi’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2004.
• Koca, Ferhat. “Helal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 17: 176-177. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi li ahkâmi’l-Kur’ân. 1-24. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2006.
• Medkûr, M. Sellâm. Mebâhisü’l-hükm ınde’l-usûliyyîn. Kahire: Dâru’n-nehdati’l-arabiyye, 1959.
• Medkûr, M. Sellâm. Nazariyyetü’l-ibâha inde’l-usuliyyin ve’l-fukâhâ. Kahire: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1984.
• Mikdâd, Ziyad İbrahim Hüseyin, Delâletü sîğati’n-nehyi ale’l-ahkâmi’ş-şer’iyye. Mastır Tezi. Câmiatü’n-necâhi’l-vatâniyye. Külliyetü’ş-şerîa, 1993.
• Molla Hüsrev. Mir’âtü’l-usûl. İstanbul: Dersaâdet, 1321.
• Öğüt, Salim. “Emir (Fıkıh)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11: 119-121. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Özel, Ahmet. “Tahyîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39: 442. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Pala, Ali İhsan. İslam Hukuk Metodolojisinde Emir ve Yasakların Yorumu. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
• Râzî, Fahreddin. el-Mahsûl fi ilmi’l-usûl. 1-15. thk. Cabir Feyyyâd el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ty.
• Rufâî, Râfi’ b. Taha. el-Emr ınde’l-usûliyyîn. Dımeşk/Beyrut: Daru Mehabbe/Daru Âye, 2006.
• Sem’ânî, Ebu’l-Muzafffer Mansur b. Muhammed b. Abdulcebbar eş-Şâfiî. Kavâtıu’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah Hafız Ahmed el-Hakemî. Riyâd: Mektebetü’t-tevbe, 1998.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl. Usûlü’l-s-Serahsî. thk. Ebu’l-vefa el-Afğanî, Beyrut: Dâru’l-Ktübi’l-ilmiyye, 1993.
• Seyyid Bey, Muhammed. Fıkıh Usulü (Giriş). Yay. Haz: Hasan Karayiğit. İstanbul: Düşün Yayınları, 2010.
• Şaban, Zekiyyüddin. İslam Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-fıkıh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Mûsâ. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şeriâ. 1-4. nşr./tlk. Abdullah Dıraz, -Dâru’l-marife, Beyrut, 1975.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. İrşâdü’l-fühûl ilâ tahkîki ilmi’l-usûl. thk. Ebu Mus’ab Muhammed Saîd el-Bedrî. Beyrût: 1992.
• Şirâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Alî. el-Lüma’ fî usûli’l-fıkh. thk. Muhyiddin Dîb Mestûr. Beyrut/Dımeşk: Dâru’l-Kelimi’t-tayyıb/Daru İbn Kesîr, 1995.
• Taftazânî, Sa’duddin Mes’ûd b. Ömer. Şerhu’t-Telvîh ala’t-Tavdîh li metni’t-Tenkîh fî usuli’l-fıkh.1-2. Birinci Baskı. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ty.
• Wensinck, A. J. Mu’cemu’l-müfehres li elfâzı’l-hadîs. “h-l-l” mad. 1-8. Ofset baskı 1986. Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedruddin Muhammed b. Bahadır eş-Şâfiî. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdulkadir Abdullah el-Ânî-Ömer Süleyman el-Aşkar. Kuveyt: Vizârtü’l-evkâfi’-şuûniyye, 1992.
• Zeydan, Abdülkerim. “İslam Hukukunda Zaruret Hali”. çev. Hayreddin Karaman. İslamın Işığında Günün Meseleleri içinde. İstanbul: Nesil Yayınları, 1988. I, 217-276.
• Zeydan, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2011.
• Zühaylî, Vehbe. Usulü’l-fıkhi’l-İslamî. Dımeşk: Dâru’l-fikr, 1986.