Objections of Ismail Haqqi Bursevi to Muʿtazilah in Ruh al-Bayan

Year 2021, , 181 - 205, 15.06.2021

İskender Şahin

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.884784

Abstract

The sect of Muʿtazilah considers the reason/al-aql as a determinant in the interpretation of the Qur’an and clearly differs from other sects in this respect. This sect deals with issues within the framework of the “Five Methods”, which is developed by them, and tries to overcome the issues that seem contrary to divine decrees/al-nas and thus became the target of other sects. Particularly, some of their views were criticized very harshly by the scholars of the Ahl as-Sunnah and were declared illegitimate. Some of these views are that the Quran is created; a believer who commits a great sin will be subjected to the destiny of an unbeliever; humans are creators of their own actions; miracles are not possible. These criticisms have always been on the agenda of theologians/al-Mutakallimun, who believe that such views contradict the doctrine of Islam, and fear that they may lead Muslims to misconceptions, and they have tried to refute these ideas in their works. The Ahl as-Sunnah commentators/al-mufassirun gave similar reactions to Muʿtazilah. They discussed the views of this sect at length while explaining the verses/al-ayah and rejected the evidence Muʿtazilah showed for their views. It is seen that the views put forward by Muʿtazilah are criticized by the Mystic scholars / Sufis, as well as the theologians. Because Sufism attaches less importance to reason and gives priority to the heart/al-qalb in terms of understanding and comprehending the truth, some Sufi concepts nearly have no equivalent in the thought system of Muʿtazilah, which denies spiritual experience as a legitimate criterion. The Sufist view that Allah’s will and power surround all the creatures in every aspect and are manifested in them at all times and the concept of wahdat al-wujud, etc. can be counted as examples for such aforementioned concepts. The issue of how and in what dimensions the ideas of the Muʿtazilah are evaluated within the Sufi tradition in line with the Quran is a matter worth researching. This article discusses the issue of how the Sufi tradition approaches Muʿtazili thought with a Qur'anic point of view, in the example of Ismail Haqqi Bursevi’s commentary named Ruh al-Bayan. Through the article it will be possible to present a healthier answer to the question of how the 18th century Ottoman mysticism and tafsir/commentary tradition see the Muʿtazili system of thought. In this article, the Muʿtazili views mentioned by Bursevi and the verses he used while dealing with those views were determined, and the subject was discussed under the related headings. Ismail Haqqi Bursevi is a sufi and a sound mufassir/commentator. Being highly equipped and all-rounder, he could evaluate different views of different groups in a wider and more cumulative way. In this context, he touched in many places in his tafsir/commentary on the Muʿtazilah sect, which accepts the reason and interpretation/tavil as reference in explaining the divine decrees and criticized their opinions and evidence in the light of verses. It cannot be said that Bursevi looked very favourably at the Muʿtazilah. According to the tradition which states Muslims/ummah will be divided into seventy-three sects and only one will be on guidance and the remaining seventy-two groups are on perversion and heresy, the commentator accepted Ahl as-Sunnah group as that only sect and regarded the Muʿtazilah as one of those deviant groups, because of their excluding spiritual experience in their thought system and giving priority to the reason. In this context he did not hesitate to criticize their ideas very harshly. It would be a very naive to consider his Muʿtazilah opposition as a simple sectarian bigotry, whereas he took the Ahl as-Sunnah sect as a basis and accepted it as a criterion while interpreting the verses.

Keywords

Commentary, Ismail Haqqi Bursevi, Ruh al-Bayan, Qur’an, Muʿtazilah, Criticism, Sufi Tradition

İsmail Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-Beyân’ında Muʿtezile’ye Yönelttiği İtirazlar

Abstract

Kur’ân’ın yorumunda daha çok aklı belirleyici olarak gören Muʿtezile, bu yönüyle diğer ekollerden bariz bir şekilde ayrılmaktadır. Meseleleri, geliştirdikleri “Beş Usûl” çerçevesinde ele alan söz konusu mezhep, naslarda akla muhalif gibi görünen hususları tevillerle aşmaya çalışmışlar ve diğer oluşumların hedefi haline gelmişlerdir. Özellikle Kur’ân’ın mahlûk olduğu, büyük günah işleyen bir müminin kâfirle aynı akıbete maruz kalacağı, kulun kendi fiilinin yaratıcısı olması, kerametin mümkün olamayacağı gibi görüşleri bilhassa Ehl-i Sünnet âlimleri tarafından çok sert bir şekilde eleştirilmiş ve gayri meşru ilan edilmiştir. Söz konusu eleştiriler İslam akidesine ters düştüğü ve Müslümanları yanlış kabullere sevk edebileceği endişesiyle bilhassa kelâm âlimlerinin sürekli gündeminde olmuş ve eserlerinde onların fikirlerini çürütmeye çalışmışlardır. Ehl-i Sünnet müfessirleri de Muʿtezile’ye karşı benzer tepkiler vermişler ve kendi görüşlerine delil gösterdikleri âyetleri izah ederken mevzu bahis mezhebin görüşlerini uzun uzadıya tartışıp onları reddetme yoluna gitmişlerdir. Mu'tezile'nin ileri sürdüğü görüşlerin, kelâm âlimlerinin yanı sıra tasavvuf ehli tarafından eleştirildiği de görülmektedir. Zira hakikati anlayıp idrak etme noktasında Tasavvuf’un akla daha az önem verip kalbi onun önüne geçirmesi, Allah’ın, irade ve kudretinin mahlûkatı her yönüyle kuşatıp her an onlarda tecelli ettiği düşüncesi ve vahdet-i vücûd anlayışı gibi hususların manevi tecrübeyi ölçü olarak kabul etmeyen Muʿtezilî düşünce sistemi içerisinde hemen hemen hiçbir karşılığı yok gibidir. Doğrusu mevzu bahis fırkaya ait fikirlerin sûfî gelenek içerisinde Kur’ân eksenli olarak nasıl ve hangi boyutlarda değerlendirildiği meselesi araştırmaya değer bir konudur. Muʿtezile ekolüne ait fikirlerin sûfî gelenek içerisinde Kur’ân eksenli olarak nasıl ve hangi boyutlarda değerlendirildiği meselesi araştırmaya değer bir konudur. Bu makale, sûfî geleneğin Muʿtezilî düşünceye Kur’ân merkezli olarak nasıl baktığı konusunu işârî tefsir sahasında önemli bir yere sahip olan İsmail Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-beyân adlı tefsiri örneğinde ele almaktadır. Bu çalışma sayesinde, 18. Yüzyıl Osmanlı tasavvuf ve tefsir geleneğinin Muʿtezilî düşünce sistemine nasıl baktığı sorusuna daha sağlıklı bir cevap sunma imkânı elde edilecektir. Makalede Bursevî’nin, söz konusu mezhebin hangi görüşlerine temas ettiği ve bunları hangi ayetler çerçevesinde ele aldığı tespit edilmiş ve ilgili başlıklar altında konu işlenmiştir. İsmail Hakkı Bursevî, hem bir mutasavvıf hem de güçlü bir müfessir kimliğine sahiptir. Oldukça donanımlı ve çok yönlü olması ona, farklı görüşlere sahip fırkaları daha geniş ve daha birikimli bir şekilde değerlendirme imkânı sunmaktadır. Bu çerçevede o, tefsirinde, sadece aklı ve tevili nasları yorumlamada bir referans kabul eden Muʿtezile mezhebine birçok yerde temas etmiş, görüşlerini ve delillerini ayetler ışığında tenkit etmiştir. Bursevî’nin Muʿtezile mezhebine pek de sıcak baktığı söylenemez. Yetmiş üç fırkaya ayrılan ümmetin sadece Ehl-i Sünnet olan gurubunun hidâyet üzere ve geri kalan yetmiş iki gurubun ise sapkınlık ve dalalet üzere olduğu düşüncesinde olan müfessir, kendi düşünce sisteminde manevi tecrübeye yer vermeyen ve daha çok aklı ön plana çıkaran Muʿtezile’yi de bu sapkın guruplar içerisinde değerlendirmektedir. Bu çerçevede o, yeri geldikçe onların fikirlerini çok sert bir şekilde eleştirmekten geri durmamıştır. Âyetleri tefsir ederken Ehl-i Sünnet mezhebini esas alan ve bunu bir ölçü olarak kabul eden müfessirin Muʿtezile’ye karşı oluşunu basit bir mezhep tarafgirliği olarak değerlendirmek oldukça naif bir tutumdur.

Keywords

Tefsir, İsmail Hakkı Bursevî, Rûhu’l-beyân, Kur’ân, Muʿtezile, Eleştiri

References

• Alıcı, Mustafa. “Şefaat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Apak, Adem. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-Beyân’da İslâm Tarihi İlk Dönem Hadiseleri ve Siyasî-İtikadî Fırkalar Hakkındaki Görüşleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2002), 147-166.
• Askalânî, Ahmed b. Ali b. Hacer. Fethu’l-bârî şerhu sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. Beyrut: Dâru’l-marife, 1379/1960.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdulkâhir b. Tâhir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Kalem Yayınları, 1979.
• Beydâvî, Nasruddîn Ebû Saîd. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşî. Beyrut: Dâru ihyâi’d-turâsi’l-arabî, 1418/1998.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûḥu’l-beyân. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed. Kitâbu’t-tarîfât. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, 1403/1983.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn. Kitâbu’l-İrşâd. çev. Adnan Bülent Baloğlu vd. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-İbâne fi usuli’d-diyâne. Beyrut: y.y., 1994.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. Makâkâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. thk. Helmut Riter. Fisbaden: Dâru Feraniz Şitair, 1980.
• Ferrâ, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. Hüseyin. el-Muʿtemed fî usûli’d-dîn. nşr. Vedî Zeydân Haddâd. Beyrut: y.y., 1974.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdilhak el-Endulûsî. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, 1422/2002.
• Kâdı Abdulcabbâr b. Ahmed. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Mahmud Muhammed Kasım. b.y: y.y., ts.
• Kâdı Abdulcabbâr b. Ahmed. Fadlu’l-i’tizâl ve tabakâtu’l-Mu’tezile. thk. Fuad Seyyid - Emin Fuad Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 1439/2018.
• Kâdı Abdulcabbâr b. Ahmed. Şerhu’l-usûli’l-hamse. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Koçyiğit, Talat. Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed. Kitâbu’t-tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu- Muhammed Amirûşî. İstanbul: Mektebetü’l-irşad, ts.
• Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ertuğrul Boynukalın-Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınları, 2006.
• Muhammed Fuâd Abdulbakî. Mu’cemül-müfehres li-elfâzi’l-Kur'âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/2000.
• Razî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-ğayb. Beyrut: Dâru ihyâi’d-turâsi’l-arabî, 1420/2000.
• Sobieroj, Florian. “Muʿtezile ve Tasavvuf”. çev. Salih Çift. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2001), 273-296.
• Taşdelen, Mehmet. “Muʿtezile’de Şefaat Anlayışı”. Sosyal Bilimler Dergisi 5/10 (Aralık 2015), 81-101.
• Uludağ, Süleyman. “Kerâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yavuz, Salih Sabri. “Ehl-i Sünnet ve Muʿtezile Bağlamında Doğruluk Ölçüsü Olarak Keramet”. Kelam Araştırmaları 3/1 (2005), 91-116.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Amr. el-Keşşâf an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabi, 1407/1987.