KURULUŞU DÖNEMİNDE HAREMEYN EVKAF MÜFETTİŞLİĞİ VE MÜFETTİŞLERİN KİMLİĞİ (1589-1622)

Yıl 2024, , 81 - 98, 31.03.2024

Ramazan Hüseyin Biçer

https://doi.org/10.30692/sisad.1401908

Cited By: 1

Öz

Osmanlı Devleti’nde 1587 yılında Haremeyn Evkafı ile bazı büyük akarlara sahip vakıfların idaresi için Haremeyn Evkaf Nezareti adıyla hususi bir vakıf nezareti tesis edilmiştir. Bu nezaretin bünyesinde ise Haremeyn Evkaf Müfettişliği adıyla İstanbul özelinde ayrı bir mahkeme kurulmuş, bu mahkemede görev yapan kadılara ise Haremeyn müfettişi denilmiştir. Haremeyn Müfettişliği, Haremeyn Evkaf Nezareti’nin idaresine verilen ve özellikle İstanbul’da bulunan vakıfların şer’i işlemlerini yaptığı gibi vakıf varidat ve muhasebe kayıtlarını da kontrol etmiştir. Ayrıca vakıflarla ilgili önemli meselelerde ve idarede Haremeyn Evkaf Nazırı Darüssaade Ağasına yardımcı olmuş, görüş ortaya koyarak Haremeyn ve Nezarete ilhak edilen vakıflardaki problemlerin önüne geçmeye çalışmıştır. Bu çalışmanın amacı da Haremeyn müfettişliğinin kuruluş döneminde sırasıyla görev yapan ilk dört müfettişin kimliğini ortaya koymak ve Haremeyn Müfettişliğinin kuruluş tarihi ve yeri ile ilgili görüş sunmaktır. Çalışmada Haremeyn Evkaf Müfettişliği kurulduktan sonra görev yapan ilk dört müfettişin kimlikleri ve hayatları ele alınırken özellikle Nevizade Atai’nin Zeyl-i Şakâyık isimli eserinden faydalanılmış bunun yanında Haremeyn Evkaf Müfettişliği Sicilleri ile diğer arşiv belgelerinden de istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Haremeyn Müfettişliği, Osmanlı State, Müfettiş, Teftiş, Vakıf, Vakıf İdaresi

HARAMAYN AWQAF INSPECTORSHIP DURING ITS ESTABLISHMENT AND THE IDENTITY OF INSPECTORS (1589-1622)

Öz

In the Ottoman Empire, a special waqf supervision was established under the name of Haramayn Awqaf Ministry for the administration of the Haramayn Awqaf and the some waqfs that had large revenue in 1587. Within this ministry, a separate Istanbul court was established under the name of Haramayn Awqaf Inspectorate, and the kadis serving in this court were called Haramayn inspectors. The Inspectorate of Haramayn Awqaf performed the legal procedures of the waqfs placed under the administration of the Ministry of Haramayn Awqaf, especially those located in Istanbul, as well as controlling their revenue and accounting records. In addition, he assisted the Minister of Haramayn Awqaf, Darussaade Agha, in some important issues related to the waqfs and tried to prevent problems in Haramayn and other large waqfs annexed to the Ministry by providing opinions. The aim of this study is to reveal the identities of the first four inspectors who served in the establishment period of the Haramayn Inspectorate and to present an opinion on the date and place of the establishment of the Haramayn Inspectorate. In this study, while discussing the identities and lives of the first four inspectors who served after the establishment of the Inspectorate of Haramayn Awqaf, especially Nevizade Atai’s titled ‘Zeyl-i Şakayık’ was utilized, as well as the Registers of the Inspectorate of Haramayn Awqaf and other archival documents.

Anahtar Kelimeler

Haramayn Inspectorship, Inspector, Ottoman State, Waqf, Inspection, Waqf Administration

Kaynakça

• AKGÜNDÜZ, A. (2013). İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• ALTINDAĞ, Ü. (1994). “Darüssaade”, DİA, C. IX, (s.1-3), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• ARGIT, Betül İ. (2017). Hayatlarının Çeşitli Safhalarında Harem-i Hümayun Cariyeleri, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• ATALAR, M., (1991). Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• AYCİBİN, Z. (2001). “Ahmet Resmi Efendi'nin Hamiletül Kübera'sı ve Müstakim-Zade Zeyli”, Belgeler, C. XXII, S. 26, s. 183-226.
• BAYRAMOĞLU, Ö. (2018). 73 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi (277-433), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bitlis.
• BOA (Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi), Evkaf-ı Hümâyûn Müfettişliği Sicilleri (EHM ŞS.), 1, s. 15a- 44a- 57/1- 83b/2- 184b/1; 148, s. 27/3, 38a-46b; 4, s.17/2; 5, s.37; 6, s.5; 8, s. 18/2.
• BOA, Ali Emiri, Sultan I. Abdülhamid (AE. SABH.I) 264/17762
• BOA, Bâb-ı Asafi, Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d) No, 60, 95; 104, 769; 125, 589; 5, 274; 55, 243; 66, 346. 62, 563; 71, 630; 71, 630; 55, 274.
• BOA, Cevdet, Evkaf (C. EV) 602/30391; 454.22985.1.
• BOA, Cevdet, Saray (C. SM) 144.7226.1
• BOA, Evkaf-ı Haremeyn Mukataası Surre Defterleri (EV.HMK.SR). 3. s. 67a ; 6. s. 44a; 1209, s. 35b.
• BOA, İbnül Emin Ensab (ENB). 6.696.
• BOA, Maliyeden Müdevver, Defter (MAD.d) 1806;4653.s. 69/a; 3646. 40, s 4b; 3646.10, s. 3b; 1322.1; 1216.1; 1322.1, s. 7a; 1332. s. 16b; 1332. s. 1a; 1377.1; 3595.1; 3646.18, s. 6a; 3660. 27, 5a; 3682.3, s. 2a; 9165, s. 4b; 9181.1; 9181.1; 1188.1, s. 13; 3636.28; 3660.44; 3660.8; 3660.43; 5074. 4867. 4; 4999, 12.
• BOA, Müzehheb Ferman ve Beratlar (MFB) 83.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA) defter, 3989.12; 1663.4, s. 2b; 1663.10, s. 6b; 3989.47; 6474; 1807.1. 3; 3646.113; 3989.61, 3a; 3660. 27, 5a; 3989.9, 2a; 3682.3, 2a; 3646. 22, 5a; 3697.2. 10b; 1663.7.2b; 3646.64. 1208.1, s. 49a. 1143.3; 1184.1, 55b; 1404.15, s. 10; 1144.1. 46; 3646.110; 7088; 3988.14.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrak (TSMA E). 765-23; 855-62-1; 0810-65.
• CİN, H., Akgündüz, A. (2017) Türk Hukuk Tarihi, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• DOĞAN, S. (2007). “Nişancı Mehmed Paşa Külliyesi”, DİA, C. XXXIII, (s. 158-160), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. GÜNAY, Nilüfer A. (2009). “Osmanlı Taşrasında Bir Yetki: Haremeyn-i Şerifeyn Teftiş Vekaleti Görevi ve Kapsamı”, OTAM, S. 26, (s. 29-39).
• İBN’ÜL-EMİN, M. K. Hüseyin. Hüsametdin. (1335). Evkaf-ı Hümâyun Nezaretinin Tarihçe-i Teşkilatı, İstanbul: Dârü’l-Hılâfeti’l-Âliye Şehzadebaşı Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası.
• İPŞİRLİ, M. (1994), “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: Ekmeleddin İhsanoğlu, (s. 139-277), İstanbul: İslam Tarih ve Sanat Merkezi (IRCICA).
• KAHRAMAN, Seyit A. (2007). Evkaf-ı Hümâyun Nezareti, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• MEHMED S. (1996). Sicil-i Osmânî, Haz: Nuri Akbayar, C. IV, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• NA’ÎMÂ M. (2014). Târih-i Na’îmâ, Haz. Mehmet İpşirli, C.I, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• NEVİZÂDE Ataî (1268). Zeyl-i Şakayık, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• ORTAYLI, İ. (2018). Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, İstanbul: Kronik Yayınları.
• PEÇEVİ İbrahim. (1982), Peçevi Tarihi, Haz: Bekir Sıtkı Baykal, C.II, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• SELANİKÎ Mustafa Efendi (1999). Tarih-i Selanikî, Haz: Mehmet İpşirli, , C.I-II, Ankara: TTK Basımevi.
• SEZEN, T. (2017). Osmanlı Yer Adları, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• ŞAFAK, A, (1994). “Ehl-i Vukuf”, DİA, C. X, (s.531-533), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Şemseddin Sâmi. (1317). Kâmus-ı Türkî, İstanbul: Dersaadet İkdâm Matbaası.
• Tayyarzâde Atâ. (2010). Târih-i Enderûn, Haz: Mehmet Arslan, C.I, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• UZUNÇARŞILI, İsmail H. (1988). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• UZUNÇARŞILI, İsmail H. (2014). Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• YILDIZ, K. (2019). “Osmanlıda Vakıf Teftişleri ve Vakıf İdaresinin Merkezileşmesi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, C. II, S.42, İstanbul, (s. 33-72).
• YILMAZ, F. (2017). Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul: Gökkubbe Yayınları.