FARS EDEBİYATINDAKİ HAMSELER

Year 2020, Volume: 21 Issue: 39, 877 - 914, 31.07.2020

Çetin Kaska

https://doi.org/10.21550/sosbilder.608354

Cited By: 2

Abstract

İran ve Türk edebiyatında beş mesneviden oluşan mecmualara hamse adı verilmiş ve hamse yazanlara hamsenüvis denilmiştir. Hamse yazımı ilk önce İran’da başlamıştır. Fars edebiyatında hamse türünün kurucusu şair Nizâmî-i Gencevî’dir. Nizâmî’nin hamsesi “Penc Genc” adıyla da bilinmektedir. Fars edebiyatında Nizâmî’den sonra Emîr Hüsev-i Dihlevî, Hâcû-yı Kirmânî, Abdurrahmân Câmî, Feyzî-i Dekenî ve Kâsımî-i Gunâbâdî gibi şairler hamse yazmıştır. İran’da Sâmânîler ve Gazneliler dönemlerinde “Şâhnâme” yazımı revaçta olduğundan, bu iki dönemde hamse yazılmamıştır. Selçuklular döneminde ortaya çıkan hamse İran’da en çok Safevîler döneminde revaç kazanmıştır. Kaçarlar döneminden sonra hamse yazımı son bulmuştur. Hicri sekizinci yüzyılda Nizâmî tarafından söylenen hamse, hicri on dördüncü yüzyıla kadar İran ve İran kültürünün hâkim olduğu topraklarda hâkimiyetini sürdürmüş ve bu zaman aralığında birçok İranlı, Türk ve Hintli şair Nizâmî’yi taklit ederek mesneviler yazmıştır. Farsça yazılan hamseler Osmanlı dönemi Türk şiirini geniş ölçüde etkilemiştir. Bu makalede Fars edebiyatında hamse yazan elli dokuz şairin hamseleri ele alınmıştır.

Keywords

hamse, Fars Edebiyatı, Nizâmî-i Gencevî, Fars Şiiri

Quintets in Persian Literature

Abstract

In Iran and Turkish literature, five mesnevi consisted of magazines called Quintet and Quintet writers were called Quintet writer. Quintet writing first started in Iran. The poet Nizami Ganjavi was the founder of the Quintet genre in Persian literature. Nizami's Quintet is also known as Panj Ganj. Quintet ownership is one of the highest positions for a poet. After Nizami in Persian literature, poets such as Emîr Hüsrev-i Dihlevî, Hâcû-yı Kirmânî, Abdurrahman Câmî, Feyzî-i Dekenî and Kaşımî-i Gunâbâdî wrote quintet. Since the writing of Sahname was popular in the period of Sâmânî and Ghaznavids, quintet was not written in these two periods. Quintet, which emerged during the Seljuk period, was the most popular in the Safavid period in Iran. After the period Qajars, the writing of quintet ended. Hijri in the eighth century, quintet, which was said by the Nizami, continued to dominate the territories dominated by Iran and Iranian culture until hijri the fourteenth century, and during this period many Iranian, Turkish and Indian poets imitated Nizami and wrote masnavis. The quintets written in Persian influenced the Turkish poetry of the Ottoman period to a large extent. In this article, fifty-nine poets who wrote quintet in Persian literature were discussed and examined.

Keywords

quintet, Persian Literature, Nizami Ganjavi, Persian Poetry

References

• Abdülraşîd (1981). Tezkire-i Şua’râ-i Pencâb. Lahor: İkbâl Âkâdemî.
• Ahmed, Zeydî (1380). “Ebcedî-i Hindî”. Dânişnâme-i Zebân ve Edeb-i Fârsî Der Şebeh-i Kâre, C. 1, Tahran: Ferşîve, s. 151-153.
• Aliev, Saleh Muhammedoğlu (1998). “Şeyh Ali Hazîn”. DİA, C. 17, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 129-130.
• Ansari, A. S. Bazmee (1995). “Feyzî-i Hindî”. DİA, C. 12, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 524-525.
• Aslan, Mehmet (2008). Türk Edebiyatında Hamseler ve Subhizâde Feyzî’nin Hamsesi. İstanbul: Kitabevi.
• Avfî, Muhammed (1361). Tezkire-i Lübâbü’l-Elbâb. Nşr: Edward Browne, Tahran: Kitâbfrûş-i Fahr-i Râzî.
• Berzeger, Hamdî (1380). “İtâbî-yi Teklû”. Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî, Edeb-i Fârsî Der Şebbeh-i Kâre, C. 4, Tahran: Sazmân-i Çâp ve İntişârât-i Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i İslâmî, s. 1751.
• Devletşâh (1337). Tezkiretu'ş-şuʻarâ. Nşr: Muhammed Abbâsî, Tahran: Kitâbfrûş-i Bârânî.
• Dihhodâ, Ali Ekber (1377). Lügatnâme-i Dihhodâ. C. 4, Tahran: Dânişgâh-ı Tahran Müessese-i Lügâtnâme-i Dihhodâ, s. 5904.
• Dûdângah, Sagerî (1383). “Bîniş-i Keşmîrî”. Dâiretü’l-maârif-i Bozorg-i İslâmî, Tahran: Merkez-i Dâiretü’l-maârif-i Bozorg-i İslâmî, C. 13, s. 461-462.
• Fesâî, Mensûr Restegâr (1386). Hamse Serâî der Edeb-i Fârsî. Âyîne-i Mîrâs, s. 243-257.
• Hakîkat, Abdülrefîʻ (1368). Ferheng-i Şâʻirân-i Zebân-i Pârsî. Tahran: Şirket-i Müellefat ve Mütercim.
• Halebî, Ali Asgar ve Mecid Sadrî Hâniye (1395). “Ebdî Bîg ve Şive-i Şâ‛ir-i Û der Mesnevî-i Heft Ahter”. Fasılnâme-i Tehasusî-i Sebkşinâsî ve Nesr-i Fârsî, Bahar, s. 167-186.
• Hânlerî, Zehrâ (1347). Ferheng-i Edebiyât-i Fârsî. Tahran: Bünyâd-i Ferheng-i İran.
• Hazîn-i Lâhîcî, Muhammed Alî (1374). Dîvân-i Hazîn-i Lâhîcî. Haz: Zebîhullâh Sâhibkâr, Tahran: Mîrâs-i Mektûb.
• Hidâyet, Rızâ Kulî Hân (1339). Mecmuʻu’l-fusahâ. Nşr: Mezâher Musafâ, Tahran: Müessese-i İntişârât-i Emîr Kebir.
• Hücetî, Hâdî (1380). “Sarfî-i Keşmîrî”. Dânîşnâme-i Edeb-i Fârsî, Edeb-i Fârsî Der Şebeh-i Kâre, C. 4, Tahran: Sazmân-i Çâp ve İntişârât-i Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i İslâmî, s. 1599-1601.
• İslam Ansiklopedisi (1987). “Hamse”. C. 5, Ankara: Milli Eğitim Basımevi, s. 200.
• Kahramân, Muhammed (1362). “Şehâb-i Türşîzî”. Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyât ve Ulûm-i İnsânî-i Dânişgâh-i Firdevsî, s. 315-356.
• Kanar, Mehmet (2007). “Nizâmî-i Gencevî”. DİA, C. 33, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 183-185.
• Kazâî, Hâdî (1386). Zindegînâme-i Nivîsendegân ve Şâ‛irân ez Rûdekî tâ Devletâbâdî. Tahran: İntişârât-i Behzâd.
• Keyvânî, Mecdüddîn (1390). “Hamse”. Dânişnâme-i Cihân-i İslâm, C. 16, Tahran: Müesese-i Ferhengî-i Hünerî-i Kitâb-i Merci‛, s. 161-164.
• Kurtuluş, Rıza (1995). “Emîr Hüsrev-i Dihlevî”. DİA, C. 11, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 135-137.
• _________ (2007). “Örfî-i Şîrâzî”. DİA, C. 34, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 96.
• Mîrensârî, Alî (1373). “Ebû'l-ʻAlâ-i Gencevî”. Dâiretü'l-maârif-i Bozorg-i İslâmî, Tahran: Merkez-i Dâiretü’l-maârif-i Bozorg-i İslâmî.
• Okumuş, Ömer (1993). “Abdurrahman Câmî”. DİA, C. 7, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 94-99.
• Örs, Derya (2012). “Vahşî-i Bâfkî”. DİA, C. 42, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 449.
• Öztürk, Mürsel (1997). “Hâtifî”. DİA, C. 16, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 468.
• Râdfer, Ebû’l-kâsım (1371). Kitâbşinâsî-i Nizâmî-i Gencevî. Tahran: Müessesse-i Mutâla’ât ve Tehkîkât-i Ferhengî.
• Sadıkî, Tâhire (1377). Dâstânserâî-yi Fârsî der Şebeh-i Kâre der Dovre-i Tîmûryân. Merkez-i Tahkîkât-i Fârsî-i İrân ve Pâkistân.
• Safâ, Zebihullâh (1338). Târîh-i Edebiyyât Der Îrân. Tahran: İntişarât-i Firdevsî.
• Seyyidî, Seyyid Muhammed (1367). “Eşref-i Merâgî”. Dâiretü’l-Meʻârif-i Câmiʻ-i İslâmî, C. 9, Tahran: Merkez-i Dâiretü’l-maârif-i Bozorg-i İslâmî, s. 42-43.
• Şâyegâfer, Hamîd Rızâ (1394). “Hamse-i Nizâmî”. Dâiretü’l-Mu’ârif-i Bozorg-i İslâmî, C. 22, Tahran: Merkez-i Dâiretü’l-Mu’ârif-i Bozorg-i İslâmî, s. 660.
• Şerîfî, Muhammed (1387). Ferheng-i Edebiyât-i Fârsî. Tahran: Neşr-i Muîn.
• Tesbîhî, Muhammed Hüseyin (1354). “Hâce Senâullâh-i Harâbâtî”. Der Hüner ve Merdom, s. 28-40.
• Tokmak, A. Naci (1996). “Hâcû-yi Kirmânî”. DİA, C. 14, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 14, s. 520-521.
• Türk Ansiklopedisi (1979). “Hamse”. C. 18, Ankara: Milli Eğitim Basımevi, s. 454-455.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1981). “Hamse”. İstanbul: Dergâh Yayınları, s. 89-90.
• Vâ’izzade, Abbâs (1393). Hamse Serâî der Edeb-i Fârsî. Doktora Tezi, Meşhed: Firdevsî Üniversitesi.
• Vanlıoğlu, Mehmet (2002). “Şemseddin Kâtibî”. DİA, C. 25, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 42.
• Yazıcı, Tahsin (2000). “İmâd-i Fakîh”. DİA, C. 22, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 168-169.
• Yazıcı, Tahsin ve Ömer Kurnaz (1997). “Hamse”. DİA, C. 15, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 499-500.