DİN-BİLİM İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA HZ. ÂDEM’İN BOYUYLA İLGİLİ RİVAYETLERE KELÂMÎ BİR YAKLAŞIM

Year 2025, Issue: Advanced Online Publication, 83 - 104

Samet Yahya Bal

https://doi.org/10.17753/sosekev.1776664

Abstract

Modern çağla birlikte dini metinler analiz edilirken yoğunluklu olarak aklın, bilimsel verilerin ve bulguların eşliğinde düşünülmesi ve yorumlanması birtakım bilimsel bilgiler ile nasların zahiri arasında çatışma olgusunun varlığını gündeme getirmiştir. Bu görünüşteki gerilim sıklıkla din-bilim çatışması şeklinde ortaya çıkmıştır. Ancak din ve bilim ilişkisinin nasıl belirleneceği ve bu ilişki şeklinin tespiti çok önemli ve hassas bir iştir. Zira bu iki alanın hayata bakışları farklı ve kullandıkları dil ise kendine özgüdür. Bu nedenle din-bilim ilişkisinin şeklini tespit etmek çok katmanlı bir iş olup dikkatli olmayı gerektirir. Modern zamanda bilhassa bilimci yaklaşımın revaç bulmasının bir sonucu olarak Müslüman kesim de bu ortamdan etkilenmekte ve özellikle de hadislere karşı daha kolay bir şekilde reddedici ve tasfiye edici bir yol izlendiği görülmektedir. Oysaki hadisleri kendi bağlamları ve usulleri çerçevesinde te’vil, tevkif, tashih ve cem’ ve te’lîf gibi farklı yöntemlerle anlama ameliyesine tabi tutmadan ve hadisteki lafızları inceden inceye tetkik etmeden bilimci anlayışın domine edici etkisi altında kalarak rivayetleri ret ya da kabul etmek tutarlı değildir. Çalışmaya konu olan Hz. Âdem’in boyuyla ilgili rivayetler gibi Kur’an’da yer almayan ama İslam âlimlerince otorite kabul edilen Buhârî ve Müslim gibi kaynaklarda geçen bir hadisin günümüzün bilimsel verileriyle çatışıyor gibi görünmesi sık karşılaşılan bir durum hâline gelmiştir. Bu durum olgusal olarak gerçekse temel olarak bir din-bilim çatışması örneği olarak kabul edilebilir. Zira literal ve yüzeysel bir okumayla Buhârî ve Müslim gibi hadiste otorite olarak kabul edilen kaynaklarda geçen Hz. Âdem’in boyunun 60 zira’ oluşu ve zamanla kısalması rivayeti bugünün bilimsel verileriyle çatışıyor gibi görünmektedir. İslam kelâmı açısından bu gibi haber-i vâhid statüsünde kalıp lafzi ya da manevi tevâtür derecesine ulaşamayan rivayetlerin dini anlamda bağlayıcılığının ne olduğu ve kesin bilgi ifade edip etmediğinin tespiti önem arz etmektedir. Zira öncelikle bu tür nakillerin dini delil değeri ortaya konmalıdır. Ayrıca bu tür haber-i vâhid derecesinde olan rivayetlerin olgusal içerikli bilimsel verilerle çatışması durumunda nasıl hareket edilmesi gerektiği de önemlidir. Bu çalışmada bu tür haberlerin kelâmî açıdan değerlendirme şeklinin nasıl olması gerektiği ve bunun yöntemi üzerine din-bilim ilişkisi bağlamında bir deneme sunulmuş ve böylece bu tür din-bilim çatışması iddialarının doğruluk derecesi bir örnekle ele alınmıştır.

Keywords

Kelâm , Din , Bilim , Hadis , Hz. Âdem

A Kalām-Based Approach to the Narrations Concerning the Stature of Prophet Adam within the Context of the Religion–Science Relationship

Abstract

In the modern era, the study of religious texts increasingly integrates reason and scientific evidence, often giving rise to perceived tensions between empirical knowledge and the literal meaning of sacred sources. Such tensions frequently manifest as purported conflicts between religion and science. Determining the nature of this relationship is a delicate and complex task, as religion and science operate within distinct conceptual frameworks and linguistic registers. The prominence of scientific approaches in contemporary discourse has influenced Muslim communities, sometimes leading to a more dismissive attitude toward hadith literature. However, evaluating hadiths solely through a scientific lens, without considering their methodological and contextual frameworks—such as ta’wil (interpretation), ta’wqif (textual adherence), tashih (correction), or jam‘ wa ta’lif (harmonization)—risks methodological inconsistency.A notable example is the narrations concerning the height of Prophet Adam, found in authoritative collections like Sahih al-Bukhari and Sahih Muslim. While these narrations are absent from the Qur’an, they have been traditionally regarded as authoritative. From a literal perspective, claims that Prophet Adam was sixty cubits tall and gradually shortened over time appear to conflict with contemporary scientific data. From a kalām (Islamic theological) perspective, it is essential to assess whether such khabar-i wāhid (isolated reports) carry definitive religious authority and how they should be interpreted when they seem to contradict empirical evidence.This study presents a kalām-based evaluation of such narrations, proposing a methodology for understanding their religious significance while situating them within the broader discourse on the religion-science relationship. By doing so, it offers a nuanced examination of claims of conflict between religious texts and scientific knowledge, using the case of Prophet Adam’s height as an illustrative example.

Keywords

Theology , Religion , Science , Hadith , Prophet Adam

References

• Abdülazîz, el-Buhârî. Keşfu’l-esrâr an usûli Fahri’l-İslam el-Pezdevî. Cilt 4. Dersaadet: İstanbul, 1308.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. Cilt 45. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2001.
• Akın, Murat. “Mu’tezileye Göre Kabir Azabı”, Diyanet İlmi Dergi, 4, 2017, 151-177.
• Aliyyü’l-Kârî, Ebü’l-Hasen Ali b. Sultân. Şerhu Şerhi Nühbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. Thk. Muhammed Nizâr Temîm-Heysem Nizâr Temîm. Beyrut: Dâru erkam, 1398.
• Alkan, Arif. “İslâm Âlimlerine Göre Âhâd Haberin Hüccet Değeri”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 5/1, 2022, 182-203.
• Alper, Ömer Mahir. İslâm Felsefesinde Akıl-Vahiy Felsefe-Din İlişkisi. İstanbul: Kitapevi Yay., 2008.
• Alper, Hülya. “İmam Mâtürîdî'de Akıl-Vahiy İlişkisi: Aklın Önceliği ve Vahyin Gerekliliği”. Milel ve Nihal 7/2 2010, 7-29.
• Alper, Ömer Mahir. “İslâm, Akıl ve Hakikat”. Milel ve Nihal 7/3, 2010, 39-72.
• Ardoğan, Recep. Kelâm İliminde Metodoloji. Kahramanmaraş: KLM Yay., 2022.
• Altıntaş, Ramazan. “Nass Karşısında Aklın Değersel Durumu”. KADER Kelâm Araştırmaları Dergisi 1/1, 2003, 11-20.
• Altıntaş, Ramazan. “Mâtürîdî Kelâm Sisteminde Akıl-Nakil İlişkisi”. Marife 5/3, 2005, 233-245.
• Aydeniz, Hüsnü. “Fahreddin Râzî’ye Göre Dinin Anlaşılmasında Aklın ve Aklî İlimlerin Rolü”. Bilimname 2014/1, 2014, 71-97.
• Aydın, Hüseyin. “Akîde İnşasında Haber-i Vâhidin Epistemolojik Değeri”. EKEV Akademi Dergisi, 15, 2003, 69-94.
• Babirtî, Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Şerhu el-Akîdeti’t-Tahaviyye. Thk. Abdusselam b. Abdülhadi Şennar. Beyrut: Darü’l-Beyrutî, 1430/2009.
• Bağavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mesûd el-Ferrâ. Şerhu’s-Sünne. Cilt 15. Dımaşk-Beyrut, y.y., 1983.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Uṣûlü’d-dîn. İstanbul: Matbaatu’d-Devlet, 1928.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark Beyne’l-Fırak. Beyrut: Dâru’l-Âfâku’l-Cedide, 1977.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebu Bekr Muhammed b. et-Tayyib, Kitabu Temhidu’l-Evâil ve Telhisu’d-Delâil. Thk. İmadüddin Ahmed Haydar: Beyrut 1987.
• Bakıllanî, Ebu Bekir b. et-Tîb. el-İnsâf fîma Yecibu İ’tikaduhu vela Yecuzu’l-Cehlu bihi. Thk. Muhammed Zahid el-Kevserî. Kahire: Mektebetu-l-Hancî, 1413/1993.
• Baltacı, Ali. “Nitel Araştırma Süreci: Nitel Bir Araştırma Nasıl Yapılır?”. Ahi Evran Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/2, 2019, 368-388.
• Barbour, Ian G. Bilim ve Din. Çev. Nebi Mehdiyev-Mübariz Camal. İstanbul: İnsan Yay., 2024.
• Barlak, Muzaffer. “İslâm İlim Tarihi İçinde Kelâm Disiplininin Oluşum ve Gelişim Merhaleleri”. KADER Kelâm Araştırmaları Dergisi 14/2, 2016, 480-508.
• Bayraktutan, Osman. “Tevâtür Kavramını Kullanan İlimler”, İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11, 2019, 91-135.
• Bazmûl, Muhammed b. Ömer b. Sâlim, el-İ’câzu’l-İlmî fi’s-Sunneti’n-Nebeviyye Ta’rîfuhu ve Kavâiduhu, (e-kitap)(https://uqu.edu.sa/files2/tiny_mce/plugins/filemanager/files/4052784/filesave1/eagazal hadeth.pdf)
• Bedir, Ahmet- Sarsılmaz, Arif. “Hz. Âdem’in Boyu”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4, 1998, 133-138.
• Bennâ, Ahmed Abdurrahman. el-Fethu’r-Rabbânî li Tertibi Müsnedi’l-İmam Ahmed eş-Şeybânî. Cilt 20. Beyrut: Dâru’l-İhyâ, trs.
• Beyhakî, Ebû Bekir. Delâilu’n-Nübüvveti ve Ma’rifetu Ahvâli Sâhibi’ş-Şerîa. Cilt 7. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1982.
• Bezzar, Ebû Bekr. el-Bahrü’z-Zehhar-Müsnedü’l-Bezzar. Cilt 9. Beyrut: Mektebetü’l-Ulum ve’l-Hikem, 1988.
• Biewener, Andrew A. “Scaling body support in mammals: limb posture and muscle mechanics”. Science 245/4913, 1989, 45-48.
• Buhârî, Ebû Abdullah İsmail b. İbrahim el-Cu’fî. Sahihu’l-Buhârî. Cilt 9. Dâru Tavki’n-Necât: y.y., 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. Cilt 6. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1410/1990.
• Coşkun, İbrahim. “Hz. Muhammed’in Evrensel Mesajını Gölgeleyen Bir Âmil.” Usulu’d-Din” de Haber-i Vahid’in Delil Sayılması”. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı Sempozyumu (20-22 Nisan 2007) içinde. Çorum: İİD Yay. 137, 2007, 152.
• Curtis, Gregory. The cave painters, probing the mysteries of the world’s first artists. New York: Alfred A. Knopf, 2006.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbü’l-İrşâd ilâ Kavâtıʻil-Edilleti fî Usûliʻlİʻtikâd. Thk. Tlk. Muhammed Yusuf Musa, Ali Abdulmunim Abdülhamid. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn. Kitâbü’l-İrşad ilâ kavâtıi’l-edille fî usûli’l-itikâd. Thk. Muhammed Yusuf Musa-Abdülmünim Abdülhamid, Mektebetü’l-Hancî: Kahire 2002.
• Çağlayan, Harun. “Bilgi Kaynağı Olarak Akıl”. KADER Kelâm Araştırmaları Dergisi 9/1, 2011, 233-262.
• Davidovits, Joseph. The pyramids, an enigma solved. New York: Hippocrene Books, 1988.
• Demirci, Kadir. “Eş’arî’de hadis ve sünnet-el-İbâne örneği.” Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10/2, 2010, 45-86.
• Derin, Necmi. “Fahreddin er-Râzî’de Akıl-Nakil İlişkisi ve Te’vil”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/26, 2015, 107-123.
• Duğaym, Semih. Mustalahâtu İlmi’l-Kelâmi’l-İslâmî. Cilt 2. Beyrut: Mektebetü’l-Lübnan, 1998.
• Dunham, Dows. “Building an Egyptian Pyramid”. Archaeology. 9/3, 1956, 156-165.
• Düzgün, Şaban Ali. “Din-Bilim İlişkisinde Modeller ve Ortak Kavramlar”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 4/1, 2006, 51-62.
• Ebû Şehbe, Muhammed. Sünnet Müdafaası. Çev. Mehmet Görmez-M. Emin Özafşar. Ankara: Risale Yay., 1990. Eş’arî, el-Luma’ fi’r-Reddi ala Ehli’z-Ziyeğive’l-Bide’. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1971.
• Erdemci, Cemalettin. “Kelâm İlminde Haberin Epistemolojik Değeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 6/4, 2006, 153-176.
• Gazzâlî, Ebû Hâmîd. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. Thk. Muhammed Abdusselâm Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413.
• Gazzâlî, Ebû Hâmîd. Meâricu’l-kuds fî medârici ma’rifeti’n-nefs. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1988.
• Gore, Rick. Dinosours. Washington: National Geographic, 1993.
• Gördük, Yunus Emre. “Hz. Âdem’in Boyu İle İlgili Rivâyetler Üzerine”. EKEV Akademi Dergisi 56, 2013, 121-134.
• Graham, Mitchell and John Dawson Skinner. “An allometric analysis of the giraffe cardiovascular system”. Comparative Biochemistry and Physiology Part A: Molecular & Integrative Physiology 154/4, 2009, 523-529.
• Guthrie, R. Dale. The nature of prehistoric art. Chicago: University of Chicago Press, 2006.
• Hansen, Swend. Archaeological finds from Germany. Berlin: Pinquin Druck, 2010.
• Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: Otto Yay., 2012.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn. el-İntisar. Thk. Niberc. Dımaşk: y.y., 1986.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf en-Nemerî. Câmiu beyâni’l-ilm ve fadlihi. Thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî Suûd: Dâru İbni’l-Cevzî, 1414/1994.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-muntazam fî tarîhi’l-ümemi ve’l-mülûk. Cilt 19. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû bekir Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman. El-kitâbu’l-musannef fî’l-hadîsi ve’l-âsâr. Cilt 7. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1988.
• İbn Fûrek, Muhammed b. el-Hasan el-Ensârî el-Isbahânî. Müşkilü’l-hadîs ve Beyânuhu. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1985.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1987.
• İbn Hacer el-Askalânî. el-Hâfız Ebû’l-Fadl Şihabüddin Ahmed b. Ali. Fethu’lbârî alâ Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1959.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Nuhbetu’l-Fiker fî Mustalahı Ehli’l-Eser. Dâru İhyai’t-Turâs el-Arabî, Beyrut trs.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker fi mustalahi ehli’l-eser. Thk. Abdullah b. Dayfullah er-Ruhaylî. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fahd el-Vataniyye, 2008.
• İbn Haldûn. Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed Veliyyüddîn el-Hadramî el-İşbilî. Dîvanu’l-mübtedei ve’l-haber fî tarîhi’l-Arabi ve’l-Berberi ve men âse rehüm zevi’l-şe’ni’l-ekber. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• İbn-i Haldun. Mukaddime. Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yay., 2022.
• İbn Hanbel, Ahmed, el-Müsned, Müessesetu Kurtuba. Cilt 16. Mısır, trs.
• İbn Hazm, el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. Cilt 4. y.y.: Kahire, 1984.
• İbn Hibban, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temîmî el-Büstî. Sahîhu İbn Hibban. Cilt 18. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1988.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureşî el-Basrî ed-Dımaşkî. el-Bidâye ve’n-nihâye. Cilt 14. Beyrut: Dâru ihyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vîlu muhtelifi’l-hadîs. Thk. Muhammed Muhyiddin el-Asfer. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1999.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezid. es-Sünen. Thk. M. Fuâd Abdülbâkī. Cilt 4. Dâru’l-Fikr. Beyrut, trs.
• İbn Teymiyye, el-Cevâbu’s-Sahih Limen Beddele Dîne’l-Mesîh. Thk. Heyet. Riyad: y.y., 1414.
• İbn Teymiye, el-Akîdetu’l-İsfehaniyye. Thk. İ. Saîdây. Riyad: y.y., 1415.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. Der’ü Teâruzi’l-Akl ve’n-Nakl. ed. Muhammed Reşad Sâlim. Cilt 10. el-Memleketü’l-‘Arabiyyetü’s-Suû‘diyye: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 2. Basım, 1991.
• Kadı Abdülcebbar, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. Thk. Cilt 16. Mahmud el-Hudari-Mahmud M. Kasım. Kahire: y.y., 1965.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. Thk. Ahmed b. el-Hüseyin. Kahire: y.y., 1988.
• Kâdî Abdülcebbâr, Fazlü’l-i’tizâl ve tabakâtü’l-Mu‘tezile. Nşr. Fuâd Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Farâbî, 1439/2017.
• Kahraman, Hüseyin. “Akıl anlayışları ile temel ilkeleri arasındaki ilişki açısından bir Mu‘tezile-Eş‘ariyye Mukayesesi”. Mütefekkir 7/13, 2020, 53-74.
• Kalaç, Rıdvan-Hayrullah, Engin. “Kelâm Eserlerinde Hadis Kullanımı: el-Cürcânî’nin Şerhu’l-Mevâkıf’ı Örneği”. Mizanü'l-Hak: İslami İlimler Dergisi 6/11, 2020, 403-428.
• Karadavi, Yusuf. Bilgi ve Medeniyet Kaynağı Sünnet. Çev. Özcan Hıdır. İstanbul: Nida Yay., 2001.
• Kastallânî, Ahmed b. Muahmmed. İrşâdu’s-Sâri li Şerhi Sahihi’l-Buhârî. Cilt 10. Beyrut: Dâru’l-İhyâ, trs. Keeley, L.H. War before civilization. New York: Oxford University Press, 1996.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Akaid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/212-216. İstanbul: TDV Yay., 1989.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. İslam Düşüncesinde Sünnet. Ankara: Ankara Okulu Yay., 1997.
• Kipfer, Barbara Ann. Neanderthal Man. Encyclopedic Dictionary of Archaeology. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers, 2000.
• Koçkuzu, Ali Osman. Rivayet İlimlerinde Haber-i Vahitlerin İtikat ve Teşri Yönlerinden Değeri. Ankara: DİB Yay., 1988.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Usûlü. Ankara: TDV Yay., 2021.
• Korkmazgöz, Rıza. “Kelâm İlminde Haber-i Vâhidin Bilgi ve Delil Değeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1, 2018, 225-258.
• Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Çev. Hayrettin Karaman-Mustafa Çağrıcı-İbrahim Kâfi Dönmez-Sadrettin Gümüş. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., 2020.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. el-Muvaṭṭaʾ. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, trs.
• Manuel Dominguez Rodrigo, Pickering T. R., Semaw S. & Rogers M. J., Cutmarked Bones from Pliocene Archaeological Sites, at Gona, Afar, Ethiopia, İmplications for the Function of the World’s Oldest Stone Tools. Journal of Human Evolution, 2005, 48/2, 109-121. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248404001411
• Martinez. Antonio Beltran. Rock Art of the Spanish Levant. Cambridge. Cambridge University Press, 1982. Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. Trc. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yay., 2018.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. Çev. Bekir Topaloğlu. Cilt 18. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1426/2005.
• Mâverdi, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Bağdâdî. en-Nüket ve’l-uyûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, trs.
• McDonald, Jo ; Donlon, D. ; Field, J. et al., Salvage Excavation of Human Skeletal Remains at Ocean and Octavia Streets, Narrabeen Site, 45-6-2747, Australian Association of Consulting Archaeologists, Australian, 2008.
• McMahon, Thomas. “Size and shape in biology: elastic criteria impose limits on biological proportions, and consequently on metabolic rates”. Science 179/4079,1973, 1201-1204.
• Molla el-Fenârî, Muhammed b. Hamza. Füsûlü’l-bedâyi‘ fî usûli’ş-şerâi‘. Thk. Muhammed Hasen. Cilt 2. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2006.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysabûrî. Sahih. Cilt 3. İstanbul, 1992.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, trs.
• Nazlıgül, Habil. “Hadislerin Kaynak Değerini Tespitte İçtihat Tartışmaları Tarihsel Bir Perspektif”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 5/1, 2005, 9-33.
• Nesefî, Ebu’l-Mu’în Meymun b. Muhammed. Tabsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn. Thk. Claude Salamé y.y.; Dımaşk 1990.
• Nesefî, Ebû’l-Muîn. Tebsıratu’l-Edille fî usûli’d-dîn. Thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., 1993.
• Neşşâr, Ali Sami. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. Çev. Osman Tunç. Cilt 2. İstanbul: İnsan Yay., 1999.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc fî şerhi sahîhi Müslim b. El-Haccâc. Cilt 18. y.y: el-Matbaatu’l-Mısrıyye, 1348/1929.
• Nursi, Bediüzzaman Said. Muhâkemat. İstanbul: Envar Neşriyat, 2006.
• Oruçhan, Osman. Hadiste Metin Tenkidi İlkesi Olarak Pozitif Bilimlere Aykırılık. Ankara: Ankara Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Oruçhan, Osman. “Hadisler, anlama ve Yorumlamada Bilimsel Verilerin Kullanımı”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4, 2015, 40-72.
• Özcan, Hanifi. Mâtürîdî’de Bilgi Problemi. İstanbul: MÜİFY, 1998.
• Özşenel, Mehmet. “İtikadi Konularda Haber-i Vâhidin Delil Olma Meselesi ve Kevserî nin Konuya Bakışı”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 37, 2014, 169-187.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-Gayb. Cilt 30. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1999.
• Sak, Ramazan. vd., “Bir Araştırma Yöntemi Olarak Doküman Analizi”. Kocaeli Üniversitesi Eğitim Dergisi 4/1, 2021, 227-256.
• Sakovitch, Anthony B. Explaining the Shafts in Khufu’s Pyramid at Giza, Journal of The American Research Center in Egypt, 2005, 42, 1-13.
• Sancar, Faruk. “Ehl-i Hadis’ in Kelâmî Akılcılığa Bakışı: İbn Teymiyye’nin Râzî’ye Yönelik Metodik Eleştirileri Üzerinden Bir Okuma”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/27, 2015, 223-244.
• Sandars, Nancy K. Prehistoric art in Europe. ABD: Penguin Books, 1968.
• Schmidt, Klaus. Göbekli Tepe, En Eski Tapınağı Yapanlar. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat, 2007.
• Semaw, S. The world’s oldest stone artefacts from Gona, Ethiopia, their ımplications for understanding stone technology and patterns of human evolution between 2.6–1.5 million years ago. Journal of Archaeological Science, 2000, 27, 12, 1197-1214.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlu‟s-Serahsî. Thk. Ebu‘l-Vefa el-Afganî. y.y: Beyrut, 1973.
• Schmidt-Nielsen, Knut. Animal physiology: adaptation and environment. United Kingdom. Cambridge University Press, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Fi ʿilmi kelâm dirâsetün felsefiyyetün li ârâi’l-firaki’lİslâmiyyeti fi usûli’d-dîn: Eşʿariyye. Cilt 3. Beyrut: Dâru’n-nahdati’lʿarabiyye, 1985.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. Thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf. Cilt 2. Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1392/1982.
• Şâtıbî, İbrahim b. Mûsâ b. M. el-Gırnâtî. Kitâbü’l-Muvâfakāt, Thk. Abdullah Dıraz. Cilt 4. Beyrut: y.y., 1991.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyub Ebû’l-Kâsım. el-Mu’cemu’s-Sağîr. Cilt 2. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1985.
• Tahhan, Mahmud. Yeni Hadis Usulü (Teysiru Mustalahi’l-Hadis). Çev. Cemal Ağırman. Sivas: Rağbet Yay., 1999.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Kelâm İlmi ve İslam Akaidi (Şerhu’l-Akaid). Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yay., 1982.
• Thorne, A- Grün, R., Mortimer, G., Spooner, N.A., John J., Simpson, J.J., McCulloch, M., Taylor, L. & Curnoe. D. (1999). Australia’s Oldest Human Remains, Age Of The Lake Mungo 3 Skeleton. Journal of Human Evolution, 36, 591-612. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248499903056
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmi: Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 1993.
• Tuğlu, Nuri. “Mâtürîdîliğin Hadis Anlayışı”. Milel ve Nihal 7/2, 2010, 95-139.
• Tuğlu, Nuri. “Hadis İlminde Kitap Esaslı Sıhhat Tespiti Üzerine Bazı Mülahazalar.” Dini Araştırmalar 15/41, 2012, 136-155.
• Turan, Maşallah. “Din Dilini Yorumlama Çabaları ve Bu Bağlamda Akıl-Nakil Dengesinin Önemi”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30, 2008, 139-171.
• Türcan, Zişan. “Hadisçilerin Rivayet Telakkisi ve İçerik Tenkidi Meselesi”. Turkish Academic Research Review 4/2, 2019, 299-316.
• Ural, Cemal. “İmam Eş’arî’nin Hadis Yorumculuğu Kelâmî Hadisler Özelinde”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/2, 2021, 267-310.
• Uyar, Ahmet. “Hadisleri/Sünneti Anlamada Farklı Yaklaşımlar (Ehl-i Hadis ve Ehl-i Re’y Ekolleri)”. Bilimname Düşünce Platformu 2, 2004, 29-44.
• Ünal, Sadettin. “Kâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/14-20. İstanbul: TDV Yay., 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/196-203. Ankara: TDV Yay., 2022.
• Yıldırım, Enbiya. Hadiste Metin Tenkidi. İstanbul: Rağbet Yay., 2014.
• Yıldırım, Esra. “Abdüllatif Harpûtî'nin İtikadî Konularda Sünnete Başvurma Yöntemi”. Journal of Academic Social Science Studies 17/100, 2024, 245-254.
• Yıldırım, Cemal. Bilim Felsefesi. Ankara: Remzi Kitapevi, 1998.
• Yılmaz, Mustafa Selim. “Kelâm İlminde Mütevâtir Haberin Bilgi ve Delil Değeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1, 2018, 199-223.
• Zaman, Muntasir. The Height of Prophet Adam: At the Crossroads of Science & Scrpiture. Oldham: Beacon Books, 2022.
• Zur Nedden D- K.Wicke-R. Knapp- H. Seidler- H. Wilfing- G. Weber- K. Spindler- W.A. Murphy- G. Hauser & W. Platzer. New Findings on The Tyrolean ‘Ice Man’, Archaeological and CT-body Analysis Suggest Personal Disaster Before Death. Journal of Archaeological Science, 1994, 21, 809-818. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440384710788.