Ruh Bir Kuş, Beden Bir Kafes: Osmanlı Türbe Mimarlığında Ölüm Metaforu

Year 2024, , 361 - 393, 22.08.2024

Mustafa Çağhan Keskin

https://doi.org/10.29135/std.1408392

Abstract

XVII. yüzyıl ortalarından itibaren Osmanlı gömüt mimarisinde kubbe ile örtülü geleneksel türbeler terk edilirken, kubbenin yerini demir kafesler, hatta türbelerin yerini doğrudan kafes içine alınmış kabirler, diğer bir deyişle kafes türbeler almaya başlamıştır. Özünde, ölüye kutsiyet atayarak kültleştiren anıtsal mezar yapılarının İslam anlayışına uygun olmadığı yönündeki görüşler çerçevesinde tercih edilen söz konusu türbeler görünüş itibariyle devasa kuş kafeslerini andırmakta, tasarım ilhamını doğrudan kuş kafeslerinden almaktadır. Nitekim, Ahmed Hamdi Tanpınar, romantik bir tavırla kaleme aldığı Beş Şehir adlı gezi dizisinde demir kafesle örtülü açık türbelerin en nitelikli örneği olan Üsküdar’da bulunan Gülnuş Emetullah Valide Sultan Türbesi’ni devasa bir kuş kafesi olarak tanımlar. Tasarımın sembolik dayanağı, Türk ve İslam kültüründe mitoloji, tasavvuf ve edebiyatta çeşitli referansları bulunan, halk arasında popülerliğini hiç kaybetmeyen bedenin bir kafes, ruhun ise kuş olarak imgeleştirildiği, ölümün kuşun yani ruhun bedeni yani kafesi terk edişi olarak yorumlayan geleneksel ölüm metaforudur. Bu çalışma, ruhu kuş, bedeni ise kafes tanımlayarak ölümü kuşun kafesi terk etmesi şeklinde somutlayan geleneksel metaforun türbe mimarisinde temsilini tartışmayı amaçlar.

Keywords

osmanlı mimarlığı, istanbul, türbe, ölüm, ölüm mimarlığı

Soul is a Bird, Body is a Cage: Death Metaphor in the Ottoman Funerary Architecture

Abstract

From the mid-17th century onwards, traditional Ottoman tombs covered with domes were not preferred anymore for a while, and iron cages began to replace domes in burial architecture. In fact, these iron cages even took the place of traditional tombs, enclosing graves directly within a cage, creating what can be referred to as cage tombs. Essentially, these open tombs were preferred due to the belief being popular with impact of the Kadızadeli Movement among the royal elite and Ottoman society during 17th century that monumental burial structures, which sanctify the deceased, are not in accordance with Islamic principles. Visually, these open tombs bear a resemblance to large-scale birdcages, drawing direct design inspiration from bird cages. Turkish poet and novelist Ahmed Hamdi Tanpınar, in his famous romantic essay Beş Şehir [Five Cities], describes the tomb of Gülnuş Emetullah Valide Sultan, wife of Sultan Mehmed IV, and the mother of Sultan Mustafa II and Ahmed III in Üsküdar, covered with an iron cage, as a colossal, gigantic birdcage. The symbolic basis of the design is rooted in a traditional death metaphor found both in Turkish and Islamic culture, mythology, Sufism, and literature. This enduring metaphor imagines the human body as a cage and the soul as a bird, interpreting death as the departure of the bird, the soul, from its cage, the body.
The inspiration of cage tombs from bird cages is also emphasized through the inscriptions of several tombs or graves. For instance, the remarkable Turkish verse found in the iron cage tomb of the Çifte Sultanlar [Double Sultans] who believed to be the daughters of Husayn ibn Ali located in the courtyard of Sünbül Efendi Mosque in Istanbul, “Kafes yâhut tehîdir sanma etrâfında bu câyın / Müşebbek âşiyân-ı tûtiyân-ı bâğ-ı cennettir” [“Do not think of this place as an empty cage; this place, carved like a cage, is the intertwined nests of the parrots of the garden of paradise”] announces the transfer of the death metaphor that inspired the design through cage tombs to funerary architecture. One of the strongest examples where the metaphor of death is most strongly expressed is the open tomb and the mosque adorned with birdhouses, apparently inspired by Gülnuş Emetullah Valide Sultan’s gigantic birdcage. It can be said that it is the most powerful example of the symbolic design approach that deals with the body-cage, soul-bird allegory. This design approach, where meaning or function is directly presented through a sculpted, symbolic form, and where the structural meaning is established through that image by embedding architectural design into an icon, appeals to the involuntary interest people have in a larger or smaller replica of an object they are familiar with.
This study aims to discuss the representation of this traditional metaphor in tomb architecture by defining the soul as a bird and the body as a cage, symbolizing death as the departure of the bird from its cage.

Keywords

Ottoman Architecture, İstanbul, Tombs, Death, Death Architeture, Funerary Architecture

References

• Abdurrahman Abdi Paşa (2008). Vekâyi’-Nâme [Osmanlı Tarihi (1648-1682)], Tahlil ve Metin. F. Ç. Derin (Haz.). İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• Aksel, M. (2010). İstanbul Mîmârîsinde Kuşevleri. M. Aycı (Ed.), ‘Şefkat Estetiği’ Kuşevleri, 87-140, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi.
• Andreasyan, H. (1960). Balatlı Georg’a göre Edirne Vakası, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XV, 47-74.
• Ateş, A. (2019). Seyyahlara Göre 19. Yüzyılda Yanya/Ioannina ve Osmanlı Dönemi Mimari Eserleri. Y. Cingöz (Ed.), Mübadil Kentler: Türkçe Konuşan Rum Ortodokslar, 102-131, İstanbul: Lozan Mübadilleri Vakfı, İstanbul.
• Aşık Paşa (2000). Garib-Nâme. K. Yavuz (Haz.). İstanbul: Kültür Bakanlığı.
• Ayliffe, R. (1991). The Real Guide, Turkey. New York: Prentice Hall Press.
• Ayverdi, E. H. (1981). Avrupa’da Osmanlı Mimâri Eserleri, Yugoslavya. II. Cild, 3. Kitap. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Ayverdi, İ. (2005). Asırlar boyu târihî seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Balaban, T. (2017). Anadolu Türk Efsanelerinde Kuşlar ve Uçmak. E. Gürsoy Naskali ve A. Şeker (Ed.), Kuşlar Kitabı, 121-194, İstanbul: Kitabevi.
• Baltrusis, S. (2022). Ghosts of the American Revolution. Lanham, MD: The Rowman and Littlefield Punlishing,
• Barışta, H. Ö. (2000). Osmanlı İmparatorluğu Dönemi İstanbul’undan Kuşevleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Bekar, B. (2017). Türklerde Kuşlarla İlgili İnanışlar. E. Gürsoy Naskali ve A. Şeker (Ed.), Kuşlar Kitabı, 41-78, İstanbul: Kitabevi.
• Bektaş, C. (2003). Kuş Evleri, Bird-houses. İstanbul: Literatür Yayınları.
• Ben Cheneb, M. (t.y.) İbn Teymiye, İslam Ansiklopedisi (C. 5/2, 825-829) Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Berk, S. (2016). Zeytinburnu’nun Tarihi Mezar Taşları, Zamanı Aşan Taşlar. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayını.
• Berksan, E. (1998). II. Mustafa ve III. Ahmet’in Valideleri Emetullah Gülnuş Sultan ve Vakıfları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Biçici, K. (2018). Mimari Tasvirli Turgutlu Mezar Taşlarının Sanat Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. TAÇ Mimarlık Arkeoloji Kültür Sanat Dergisi 10, 40-49.
• Brosnahan, T., Yale, P. ve Plunkett, R. (1985). Turkey: a Lonely Planet travel survival kit. Hawthorn: Loneyl Planet Publications.
• Bor, A. (2020). İslâm’da Hayvan Hakları. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Cumhuriyet (2022). Bergen’e mezarda biler rahat yok! Halis Serbest’in tehditleri nedeniyle kabristanı ‘kafes’le korunuyor. Erişim tarihi: 28.07.2023: https://www.cumhuriyet.com.tr/yasam/bergene-mezarda-bile-rahat-yok-halis-serbestin-tehditleri-nedeniyle-kabristan-kafesle-korunuyor-1913218
• Çal, H. (2011). Erzincan İlçesi Çayırlı İlçesi Mezarlarında Kuş Motifi, Milli Folklor, 89, 220-239.
• Çam, N. (1999). Türk Mezar Ve Türbelerinin Özellikleri İle İlgili Bazı Düşünceler. Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, 63-71, 18-20 Aralık 1998, İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınları.
• Çimen, F. (2020). Müstakimzâde’nin Tuhfe-i Hattâtîn Adlı Eserinde Ölümün İfade Ediliş Biçimleri. M. Yılmaz ve A. Aksu (Ed.), 461-500. Cemal Aksu Armağanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2014). Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dinî ve Edebî Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. Konya: Kömen Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (1999) Kurgan ve Çadır (Yurt)’dan Kümbet ve Türbeye Geçiş. Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, 47-62, 18-20 Aralık 1998, İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınları.
• Da’adli, T. (2018). Esoteric Images: Decoding the Late Herat School of Painting. Leiden: Brill.
• Dalkılıç, M. (2012). İslâm Mezheplerinde Ruh. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Danık, E. (1990). Koç ve At Şeklindeki Tunceli Mezartaşları. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Daş, E. (1996). Çeşme Mezarlığı’ndaki Mimari Tasvirli Mezar Taşları. Sanat Tarihi Dergisi 8, 21-32.
• de Amicis, E. (1981). İstanbul 1874. B. Akyavaş (Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Delibaş, N. (2016). Kitabelerin Kitabı, Fatih İlçesi Türk-İslam Devri Kitabeler Envanteri. İstanbul: Fatih Belediyesi.
• Doğan, İ. (1999). Günümüz Türkiye’sinde Mezar Taşlarının Dili. Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, 160-190, 18-20 Aralık 1998, İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınları.
• Doğanay, A. (1999). Sultan II. Murad’ın Vasiyetnamesinin Mezar Mîmarîmize Te’siri. Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, 99-113, 18-20 Aralık 1998, İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınları.
• Dubin, M., Ayliffe, R. ve Gawthrop, J. (1997). The Rough Guide to Turkey. New York: Rough Guides.
• Düzenli, H. İ. (2015). İstanbul Türbeleri. C. Yılmaz (Ed.). Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi 8, 428-449, İstanbul: TDV İSAM & İBB Kültür A.Ş.
• Ersoylu, H. (2015). Türk Kültüründe Kuşlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı (2016). Marifetnâme. C. Zengin ve O. Zengin (Haz.). İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• Esin, E. (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî (2002). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi VI. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan 1457 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu – Dizini. S. A. Kahraman, vd. (Haz.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Eyice, S. (1996). Anadolu’da tasvirli Türk mezar taşları hakkında bir araştırma. Reşit Rahmeti Arat İçin, 208-223, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Farid ud-din Attar (1984). The Conference of Birds. A. Darbani and D. Davis (Tra.). London: Penguin Books, London.
• Fayda, M. (1993a). Cennetü’l Bakî. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 7, 387) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Fayda, M. (1993b). Cennetü’l Muallâ. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 7, 388) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Gölpınarlı, A. (2016). Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli, Vilâyet-Nâme. İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• Gruber, C. (2021). Like Hearts of Birds: Ottoman Avian Microarchitecture in the Eighteenth Century, Journal18,11, The Architectural Reference, https://www.journal18.org/5689, Erişim tarihi: 06.06.2023.
• Haskan, M. N. (2001). Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, 2. İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Hasluck, F. W. (1929). Christianity and Islam under the Sultans, vol. I. M. M. Hasluck (Ed.). Oxford: Clarendon Press.
• Hillenbrand, R. (2005). İslam Sanatı ve Mimarlığı. Ç. Kafesçioğlu (Çev.). İstanbul: Homer Kitabevi.
• Jones, F. (2013). The Caged Bird in Roman Life and Poetry; Metaphor, Cognition, and Value, Syllecta Classica 24, 105-123.
• İbn Mâce, Zühd.
• İbrâhîm Hâs Halvetî (2017). Erenler Kitabı-Tezkiretü’l-Hâs. M. Tatcı, M. Yıldız ve Yasin Şen (Haz.). İstanbul: H Yayınları.
• İmâm Birgivî (2015). Bid’at ve Müstehâb, Kabir Ziyaretleri. M. el-Humeyyis ve Muhammed Beşir (Çev.). İstanbul: Guraba Yayıncılık.
• İmâm Birgivî, Ahmed Kadızâde (2017). Birgivî Vasiyetnâmesi Kadızâde Şerhi (Cevhere-i Behiyye-i Ahmediyye fî Şerhi’l-Vasiyyeti’l-Muhammediyye). F. Meyan (Sad.). İstanbul: Bedir Yayınları.
• İmâm Gazâlî (2023). İhyâ-u Ulûmî’d din, 4. Cilt. İstanbul: Lamure Kitap.
• İpşirli Argıt, B. (2014). Rabia Gülnuş Emetullah Sultan 1640-1715. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• İsmail Hakkı Bursevî (2013). Rûhu’l Beyân fî Tefsîri’l-Kurân, 16. Cilt. İstanbul: Erkam Yayınları.
• İstanbul Türbe, Hazire ve Kabirleri, Fatih (2019). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi/İstanbul Şehir Üniversitesi.
• İstanbul Türbe, Hazire ve Kabirleri, Üsküdar (2019). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi/İstanbul Şehir Üniversitesi.
• İşcan, M. Z. (2014). Selefilik, İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Kalafat, M. (2011). Gülnuş Emetullah Sultan’ın Baniliği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Kammen, M. (2009). Digging up the Dead: a history of Notable American Reburials. Chicago&London: University of Chicago Press.
• Kaplan, M. (2012). Güldeste-i Riyâz-ı İrfân’da Vefatlara Düşülen Notlar. Turkish Studies 7/1, 57-80.
• Karamağaralı, B. (1999). Kültür Tarihimiz Bakımından Mezar Taşlarının Önemi ve İkonografisi. Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, 18-20 Aralık 1998, 33-46, İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınları.
• Keskin, M. Ç. (2020a). ‘Üzerime bir kubbe ve âsâr binâlar etmen’: Osmanlı Mimarlığında Açık Türbe Modası (1661-1763). Osmanlı Araştırmaları 55, 51-98.
• Keskin, M. Ç. (2020b). Köprülü Mehmed Paşa Türbesi’ne İlişkin Bir On Yedinci Yüzyıl Söylencesi. Toplumsal Tarih 316, 13-15.
• Keskin, M. Ç. ve Sağ, M. K. (2022). Edirne Hıdırlık Tepesi [Hızır Makamı]: Senkretik Bir Kült Merkezinin Oluşumu ve Ortadan Kaldırılması. Milli Folklor 133, 222-233.
• Kılcı, A. (2010). Balkanlardaki Osmanlı Baldeken Türbeleri Hakkında Bir Değerlendirme. Vakıflar Dergisi 32, 91-142.
• Kırımlı, H. ve Kançal-Ferrari, N. (2016). Kırım’daki Kırım Tatar (Türk-İslâm) Mimarî Yadigârları. İstanbul: T.C. Başbakanlık Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yayınları.
• Kırzıoğlu, M. F. (1993). Azerbaycan ve Anadolu’da Türkistan’dan Gelen Eski Millî-Gelenek: Kabirtaşı Olarak Kullanılan Koyun ve At Heykelleri. Vakıf Haftası Dergisi 10, 133-160.
• Kısakürek, N. F. (1996). Çile. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları.
• Konyalı, İ. H. (1976). Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, I. İstanbul.
• Köse, Ö. F. (2015). The Fatwa Collection of an Ottoman Provincial Mufti, Vani Mehmed Efendi (d. 1685), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul.
• Kur’an-ı Kerim.
• Küçük, A. (2017). Türklerin Yaratılış Mitlerinde Kuşlar. (Gürsoy Naskali, E. ve Şeker, A. (Ed.). Kuşlar Kitabı 15-26, İstanbul: Kitabevi.
• Lâmi’i Çelebi (2011). Bursa Şehrengizi. M. İsen ve H. B. Burmaoğlu (Haz.). Bursa: Bursa Kültür A.Ş.
• Laqueur, H. P. (2010). Hüve’l-Baki İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları. S. Dilidüzgün (Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Macaluso, L. A. (2019). Historic Virginia, Lanham, MD: The Rowman and Littlefield Publishing.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (2018). Mesnevî-i Şerîf, III. Cilt. Süleyman Nahifi (Çev.)., A. Çelebioğlu (Sad.). İstanbul: Sufi Kitap.
• Milstein, R. (1979). Sufi Elements in tha Late Fifteenth-Century Painting of Herat. M. R. Ayalon (Ed.), Studies in Memory of Gaston Wiet, 357-369, Jerusalem: Institute of Asian and African Studies.
• Mitchell, M. H. (1985). Hollywood Cemetery, The History of a Southern Shrine. Virginia: Virginia State Library.
• Muvatta, Cenâiz.
• Müderrisoğlu, F. (2010). Kuşevleri. M. Aycı (Ed.)., ‘Şefkat Estetiği’ Kuşevleri, 147-170, Ankara: Zeytinburnu Belediyesi.
• Mythum, H. ve Webb, K. (2018). Body Snatchers and Mortsafes: An Archeology of Fear, H. Mythum and L. Burgess (Ed.), Death Across Oceans: Archeology of Coffins and Vaults in Britain, America, and Australia, 227-248, Washington D.C.: Smithsonian Institution Scholarly Press.
• Neftçi, A. (2010). İstanbul’un 100 Kuşevi. İstanbul: İBB Kültür A.Ş.
• Nesai, Cenâiz.
• Ocak, A. Y. (2016). Kültür Tarihi Kaynakları Olarak Evliya Menâkıbnâmeleri. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ospanova, G. (2014). Türkiye Türkçesinde Örtmeceler, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ögel, B. (1998). Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Öney, G. (1969). Anadolu’da Selçuk Geleneğinde Kuşlu, Çift Başlı, Kartallı, Şahinli ve Arslanlı Mezar Taşları, Vakıflar Dergisi 8, 283-301.
• Önkal, H. (1992). Osmanlı Hanedan Türbeleri. İstanbul: Kültür Bakanlığı.
• Örnek, S. V. (1979). Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Özgüleş, M. (2013). Gülnuş Emetullah Sultan’ın İmar Faaliyetleri, (Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Pehlivan, A. (2013). Ölüm ve Ötesi Halk İnançları, Günümüz Halk İnançlarına Yönelik Bir Tespit ve Değerlendirme. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Peskes E. ve Ende, W. (t.y). Wahhabiyya, EI2 (C. XI, 39-47), Leiden.
• Pochin, C. (2023) “Woman has huge 5ft iPhone headstone over grave with Picture of her as ‘screensaver’”, Mirror, https://www.mirror.co.uk/news/world-news/woman-huge-5ft-iphone-headstone-30834729. Erişim tarihi: 27.10.2023.
• Raşid Mehmed Efendi ve Çelebizâde İsmâil Efendi (2013). Târîh-i Râşid ve Zeyli. A. Özcan vd. (Çev.). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Richardson, T. (2012). The Rough Guide to İstanbul. London: Rough Guides.
• Roux, J. P. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. A. Kazancıgil ve L. A. (Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Sa’dî (1363/1984). Kulliyât-i Sa’dî. M. ‘Ali Furûghî, (Ed.). Tahran.
• Sarı, İ. (2016). Osman Yüksel Serdengeçti. Antalya: Nokta E-Book.
• Sarı, N. - Mesara, G. & Kurt, Ü. E. (Haz.) (2009). Ege Yöresinin Mimari Tasvirli Osmanlı Taşları, İzmir: Feza Eğitim ve Kültür Vakfı.
• Schneider, D. (1975) Turkey. London: Cape.
• Setton, K. M. (1991). Venice, Austria and the Turks in the Seventeenth Century. Philadelphia: The American Philosophical Society.
• Sever, M. (2017). Türk Mitolojisinde Kuşlar, E. Gürsoy Naskali ve A. Şeker (Ed.), Kuşlar Kitabı, 5-14, İstanbul: Kitabevi.
• Sevim, N. (2015). Osmanlı Mezar Taşlarında Manzum Metinler. İstanbul: Kitap Dostu Yayınları.
• Spon, J., Wheler, G. (1724). Voyage D’Italie, de Dalmatie, de Grece, et du Levant. Fait aux années 1675. & 1676. Tome Premier, La Haye.
• Stoddard C. ve Thomas M. (2014). Images of America, Richmond Cemeteries. Charleston, SC: Arcadia Publishing.
• Şehabeddin Sühreverdi (2016). Cebrail’in Kanat Sesi: Sembolik Hikâyeler. S. Baran (Çev.). İstanbul: Sufi Kitap Yayınları.
• Tanman, B. (2010). Midilli’de Yeni Camii’nin Cephesindeki Kuşevi, M. Aycı (Ed.), ‘Şefkat Estetiği’ Kuşevleri, 171-180, Ankara: Zeytinburnu Belediyesi.
• Tanpınar, A. H. (1995). Beş Şehir. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Taşağıl, A. (1995). Gök-Türkler. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tatcı, M. (1998). Yûnus Emre Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tekin, T. (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• The Aphorisms of Franz Kafka (2022) Princeton: Princeton: University Press.
• Top, M. H. (2019). Mesnevî-i Mâ’nevî Şerhi, 9. Cilt. İstanbul: Rumi Yayınları.
• Tozer, H. F. (1869). Researches in the Highlands of Turkey, vol.II. London: John Murray.
• Tripadvisor (2023). https://www.tripadvisor.com./Attraction_Review-g293974-d3671016-Reviews-Yeni_Valide_Mosque_Complex-Istanbul.html#REVIEWS
• Tryjarskı, E. (2011). Türkler ve Ölüm. H. Er, (Çev.). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Tschumı, R. (2008). The Buried Treasures of the Ga: Coffin Art in Ghana. Berne: Bentelli.
• Uluçay, Ç. (1980). Padişahların Kadınları ve Kızları. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Uludağ, S. (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Uslu, M. (2022). Anadolu’nun Kandilleri: Akşemseddin. İstanbul: Erkam Yayınları.
• Uygur, M. E. N. (2020). Uygur Türkleri’nin Mezar Medeniyetinden Örnekler, R. Çorak (Ed.)., Tarihi, Edebi ve Kültürel Açıdan Osmanlı Mezar Taşları, 211-240, İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Venturı, R., Brown, D. S. ve Izenour, S. (1977). Learning From Las Vegas. Cambridge, MA: MIT Press.
• Wheler, G. (in company of Dr. Spon of Lyons) (1682). A Journey into Greece. Book II, London.
• Yakıt, İ. (1999). Vefat Tarihlerinde Ebced ve Anlam Sanatı, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, 18-20 Aralık 1998, 405-417, İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınları.
• Yanoff, S. G. (2016). A Run For The Money. Bloomington: AuthorHouse,
• Yazar, M. (2014). Osmanlı Defin Merasimlerinde Otağ Kurma Geleneği Belleten LXXVIII/281, 93-122.