Edirne Selimiye Camii'nin Hünkâr Mahfili Çinileri

Year 2024, Volume: 33 Issue: 2, 523 - 555, 31.12.2024

Dilek Çakır

https://doi.org/10.29135/std.1405780

Abstract

16. yüzyılın en önemli yapılarından olan Edirne Selimiye Camii, 1569-1575 yılları arasında II. Sultan Selim tarafından Mimar Sinan’a yaptırılmıştır. Selimiye Camii, dikdörtgen biçimindeki bir avlu ile harimden oluşmaktadır. Harim sekizgen kaideye oturan merkezi bir kubbeyle örtülmüştür. Yapının mihrap bölümü güneye doğru yarım kubbeyle çıkıntı yapmaktadır. Camiyi üst katta, üç yönde mahfil çevreler ve bu mahfilin doğu ucunda hükümdarın ibadeti için yapılmış olan Hünkâr mahfili yer almaktadır. Yapıda dengeli bir süsleme programı görülmekte, özellikle çini süslemeler önemli bir grubu oluşturmaktadır. Türk çini sanatının en parlak dönemi olan 16. yüzyılda üretilen Selimiye Camii çinilerinin, 1572 tarihli bir fermanla İznik’e sipariş edildiği bilinmektedir. Çiniler yapının mihrap duvarında, minber köşkünde, Hünkâr mahfili ile kadınlar mahfilini taşıyan kemerlerin köşeliklerinde, pencere alınlıklarında ve Hünkâr mahfilinde yer almaktadır. En yoğun çini bezeme Hünkâr mahfilinde karşımıza çıkmaktadır. Mahfildeki mihrap çevresi, üst kat pencere altına kadar duvarlar, kapı ve pencere alınlıkları tamamen çini ile kaplıdır. Selimiye Camii’nin hünkâr mahfilindeki çini süslemeler, teknik ve üslup özellikleri açısından dönemi içinde özgün bir örnek oluşturmaktadır. Mimari ve süsleme özellikleriyle dikkat çeken yapının hünkâr mahfilindeki çinilerin ele alındığı münferit bir çalışma bulunmamaktadır. Çalışmada yapının sadece Hünkâr mahfilinde bulunan çiniler üzerinde durulmuş, burada yer alan çinilerin yerleşim düzenleri ile teknik, renk, motif ve kompozisyon özellikleri belirlenerek değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Çini, Hünkâr Mahfili, Selimiye Camii, Edirne, Süsleme

Hünkâr Mahfil Tiles of Edirne Selimiye Mosque

Abstract

Edirne Selimiye Mosque, one of the most important buildings of the 16th century, was built by Mimar Sinan, the worldwide known architect of the period with his masterpieces and hundreds of architectural works in various areas, by Sultan Selim II between 1569 and 1575. Selimiye Mosque consists of a rectangular courtyard and a harim, and the harim is covered with a central dome sitting on an octagonal base. The mihrab section of the building projects towards the south with a semi-dome. On the upper floor, a mahfil surrounds the mosque in three directions, and at the eastern end of this mahfil is the Hünkâr mahfil, which was built for the worship of the ruler. There is a balanced decoration program in the building, especially tile decorations constitute an important group. It is known that the tiles of the Selimiye Mosque, produced in the 16th century, the brightest period of Turkish tile art, were ordered to Iznik with a decree dated 1572. Tiles in the red underglaze technique, which is the most popular type of Ottoman period tiles, were used in the structure. The tiles are located on the mihrab wall of the building, in the pulpit pavilion, on the corners of the arches carrying the women’s gathering, on the window pediments and in the Hünkar’s gathering place. The most intense tile decoration is seen in the Hünkâr mahfil. The “L” planned sultan’s mahfil, located in the southeast corner of the Selimiye Mosque, consists of two parts. The western section is situated where the mihrab is located and where the sultan prays, while the other section is located on the eastern facade of the mosque. One enters the i’tikaf cell through a door on the south wall of the mahfil. The mahfil, which is carried by columns and arches, is reached by a staircase that goes through the wall. The perimeter of the mihrab, walls, door and window pediments in the mahfil are completely covered with tiles up to the upper floor window. Intensively applied tiles are divided into sections with panels as a layout. The tiles in different compositions are generally designed in harmony with each other and placed in a balanced way. Floral decorations and inscriptions, in which hatayi, rumi and naturalist style motifs are seen on the tile panels prepared according to their location in the structure, are the most commonly applied composition types, and each sample shows its own character in its period. Despite the intense use of tiles, this situation creates a unique example that does not overwhelm the space due to both the layout of the tiles and the different but harmonious compositional order seen in the tiles. In terms of all these features, the tile decorations in the sultan’s gallery of the Selimiye Mosque constitute a unique example of its period in terms of technical and stylistic features. There is no study that covers the tiles in the sultan’s gathering place of the building, which attracts attention with its architectural and ornamental features. In the study, only the tiles in the Hünkâr mahfil of the building were focused on, and the layout of the tiles located there and their technical, color, motif and composition features were determined and evaluated.

Keywords

Tile, Hünkâr Mahfili, Selimiye Mosque, Edirne, Decoration

References

• Ahmed Refik (1936), Türk Mimarları (Hazine-i Evrak Vesikalarına Göre), İstanbul: Hilmi Kitaphanesi.
• Altun A. (1997a). Kazılar ve Araştırmaların Işığında, Ara Altun (Ed.), Osmanlıda Çini Seramik Öyküsü, 199-215, İstanbul: Creative Yayıncılık.
• Altun, A. (1997b). Osmanlıda Çini ve Seramik Öyküsü, İstanbul: Creative Yayıncılık.
• Altun, A. (1999). Osmanlı Çiniciliğinde İznik. Osmanlı Ansiklopedisi (C. 11, 213-319). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Arseven, C. E. (1966). Mahfil, Sanat Ansiklopedisi, (C. 3, 1260). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Aslanapa, O. (1949a). Edirne’de Osmanlı Devri Abideleri, İstanbul: Üçler Basımevi.
• Aslanapa, O. (1949b). Osmanlılar Devrinde Kütahya Çinileri, İstanbul: Üçler Basımevi.
• Aslanapa, O. (1988). Mimar Sinan’ın Hayatı ve Eserleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Atasoy, N. ve Raby, J. (1989). İznik Seramikleri. London: Alexandrian Press.
• Bozer, R. (1989). Sinan Eserlerinde Ahşap İşçiliği, İ. Ateş, S. Bayram ve M. Narince (Haz.). Türk Vakıf Medeniyeti Çerçevesinde “Mimar Sinan ve Dönemi” Sempozyumu, (5-8 Aralık 1988), İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Cansever, T. (2005). Mimar Sinan, İstanbul: Albaraka Türk Yayınları.
• Çağman, F. (1998). “Mimar Sinan Döneminde Saray’ın Ehl-i Hiref Teşkilatı”. Z. Sönmez (Haz.). Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, 73-77, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Çakır, D. (2016). Osmanlı Çinilerinde Bahar Dalları (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale.
• Çakır, D. (2024). Osmanlı Camilerinde Çinili Mihraplar (15.-18. Yüzyıl). (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi/Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Çanakkale.
• Çakır, D. ve Uysal, Z. (2023). Osmanlı Çini Sanatında Bahar Dalı Kompozisyonları (16.-17. Yüzyıl), Turkish Studies, 18(4), 1447-1469.
• Demiriz, Y. (1986). Osmanlı Kitap Sanatında Naturalist Üslupta Çiçekler, İstanbul: Acar Matbaacılık Tesisleri.
• Demiriz, Y. (1997). Çini Bahçesi, Ara Altun (Ed.), Osmanlıda Çini Seramik Öyküsü, 163-197, İstanbul: Creative Yayıncılık.
• Demiriz, Y. (1998). Edirne Camilerinde Kalem İşleri, E. N. İşli ve M. S. Koz (Haz.). Edirne: Serhattaki Payitaht, 373-380, İstanbul, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayınları.
• Demiriz, Y. (1999). Osmanlı Kalem İşleri, Osmanlı Ansiklopedisi (C. 11, 297-304). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Demirsar Arlı, B. (1998). Edirne Yapılarında Çini Bezeme, E. N. İşli ve M. S. Koz (Haz.). Edirne: Serhattaki Payitaht, 413-427, İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayınları.
• Demirsar Arlı, B. ve Altun, A. (2008), Anadolu Toprağının Hazinesi Çini Osmanlı Dönemi. İstanbul: Kale Grubu Yayınları.
• Doğanay, A. (2003). XVI. Yüzyıl İznik Duvar Çinilerinde Meyve Tasvirleri, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24, 43-63.
• Doğanay, A. (2008). Edirne Selîmiye Camiî Hünkâr Mahfili Kâşilerindeki Ma’kılî Kitâbe Üzerine, A. Boran, O. Aytekin ve M. Top (Ed.). Prof. Dr. Abdüsselam Uluçam Armağanı, 133-141, Ankara: Van Çevre ve Kültür Derneği Yayınları.
• Duran, G. (2001). Kara Memi, TDV İslâm Ansiklopedisi, (C. 24, 362-363). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1979). Edirne’de Selimiye, Sanat Dünyamız, 17, 11- 15.
• Goodwin, G. (2012). Osmanlı Mimarlığı Tarihi, (M. Günay Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Kazan, H. (2010). XVI. Asırda Sarayın Sanat Himayesi. İstanbul: İsar Vakfı Yayınları.
• Kırımtayıf, S. (1996). XV. ve XVI. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Saray Sanatı Teşkilatı (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kuban, D. (1997). Sinan’ın Sanatı ve Selimiye. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kuran, A. (1988). “Mimar Sinan’ın Camileri”, S. Bayram (Ed.). Mimarbaşı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 175-214, İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Mahir, B. (1999). Karamemi. Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi (C. 2, 12), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Mülâyim, S. ve Çobanoğlu, A. V. (2009). Selimiye Camii ve Külliyesi, TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 36, 430-434), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Necipoğlu, G. (2013). Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür, (G. Çağalı Güven Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Nemlioğlu, C. (1989). 15., 16., ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Kalem İşleri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Öney, G. (1976). Türk Çini Sanatı. İstanbul: Yapı ve Kredi Bankası Yayınları.
• Öney, G. (1987). İslâm Mimarîsinde Çini, İzmir: Ada Yayınları.
• Öz, T. (1940). “En Nadir Türk Çinileri. Türk Arkeoloji Dergisi, 4, 143-150
• Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Pasinli, A. ve Balaman, S. (1992). Türk Çini ve Keramikleri Çinili Köşk, İstanbul: İstanbul Arkeoloji Müzeleri.
• Sinemoğlu, N. (1996). Onaltıncı Yüzyıl Çinilerinde Motif Zenginliği, Y. Demiriz (Ed.), Prof. Dr. Şerare Yetkin Anısına Çini Yazıları, Sanat Tarihi Derneği Yayınları, 124-154.
• Sönmez N. ve Sönmez, Z. (1996). Tarihi Belgeler Işığında Edirne Selimiye Camisi, A. Aktaş Yasa (Haz.). Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri (Ankara, 24-27 Ekim 1988) 73-79, Ankara: Türk Tarik Kurumu Basımevi.
• Tanman, B. (2001). Edirne Selimiye Camii’nin Hünkâr Mahfilindeki Bazı Ayrıntılardan II. Selim’in ve Mimar Sinan’ın Dünyalarına. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırmaları Yıldız Demiriz’e Armağan, (Haz.: M. B. Tanman, U. Tükel), 151-161, İstanbul: Simurg Yayıncılık.
• Tuncay, R. (1964). Edirne San’at Eserlerindeki Süslemeler, Türk Kültürü Araştırmaları, 233-243, Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü.
• Turan Bakır, S. (1999). İznik Çinileri ve Gülbenkyan Koleksiyonu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Turan Bakır, S. (2007). “Osmanlı Sanatında Bir Zirve İznik Çini ve Seramikleri”. G. Öney & Z. Çobanlı (Ed.). Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, 279-308, İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları.
• Turani, A. (1966). Sanat Terimleri Sözlüğü, Ankara: Toplum Yayınevi.
• Ünver, A.S. (1951). Müzehhip Karamemi Hayatı ve Eserleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayını.
• Yenişehirlioğlu, F. (1982). “XVI. yy. Osmanlı Dönemi Yapılarında Görülen Mimari Süsleme Programlarında Mimar Sinan’ın Katkısı Var Mıdır?”. Mimarlık Dergisi, 5-6, 29-35.
• Yetkin, Ş. (1988). “Mimar Sinan Eserlerinde Çini Süsleme Düzeni”, S. Bayram (Ed.). Mimarbaşı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 479-498, İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.