İzmir - Güzelbahçe - Yaka Köyü (Eski Kızılbahçe) Tahtacı Kadın Mezar Taşlarında Simgesel Antropomorfi ve Sembolizm

Year 2024, Volume: 33 Issue: 2, 597 - 653, 31.12.2024

Ender Özbay , İlyas Yaşayacak , Vesilenur Yabaş

https://doi.org/10.29135/std.1457633

Abstract

19. yüzyıl başlarından itibaren küçük bir Tahtacı-Alevi topluluğunun mesken tuttuğu Yaka yerleşiminin (İzmir–Güzelbahçe) eski mezarlığında incelenen, 19 ve 20. yy.’lara ait 466 mezar taşı içinde 114 kadın baş taşı gözlemlenen bazı farklı özellik ve motifler dolayısıyla ayrı bir değerlendirmeye alınmıştır. Bu özellikler geleneksel Tahtacı giyim-kuşamı ve inançlarıyla ilgili sembolik mahiyettedir. Öte yandan özellikle erkek baş taşlarına kıyasla, heykelsi özellik taşımadıkları halde genel biçim, bölümlenme ve motiflerin simgesel ve sembolik mahiyetler taşıdığı dikkat çekmiştir. Kadın baş taşlarının “İnsan biçimine ilişkin çağrışım etkileri” kazıma-kabartma teknikleriyle oluşturulan bölümlerin ve motiflerin simgesellikleri ve kompozisyonların etkisiyle sağlanmıştır. Taşlar ön yüzleri yukarıdan aşağıya üç ana bölümlüdür: 1. Tepe şekli sivri kemer ya da bitki kıvrımlı olabilen, her durumda yüzeyi çeşitli bitkisel öğelerle doldurulan bir bölüm (“taç”); 2. Üstü yuvarlak kemer, altta bir diyagonal silme hatlarıyla sınırlanmış, yüzeyi takı-kuşam nesnelerini betimleyen kabartma motiflerle dekore edilmiş bir bölüm (“alınlık”); 3. Genellikle diyagonal pozisyonda kartuşların alt alta yer aldığı yazılı bölüm (“kitabelik”). Bu düzenlemenin yanı sıra taşların üç boyutlu olarak ele alınıp bir kısmının arka yüzeylerine motifler işlenmiş olması da önemlidir. Yüzeye işlenen motif ve kompozisyonlar ise ana hatlarıyla İnsan Biçimine İlişkin (Antropomorfik) Beti [Belik (Örgülü Saç)] motifleri; Takı-Kuşam motifleri; Giyim-Kuşam motifleri; Eşya/Nesne motifleridir. Bu motiflerin belirli bölümlere yerleştirilmiş olduğu, taşın bütününe antropomorfik bir çağrışım kazandırdıkları ve sembolik derinlikler taşıdıkları anlaşılmıştır. Çalışmamız, alan yazınına, repertuar-örneklem katkısının yanı sıra yaklaşım ve terminoloji önerisi de sunma gayesindedir.

Keywords

Tahtacı, Alevi, mezar taşları, İzmir, belikli mezar taşı, antropomorfi, kemerbest, Osmanlı mezar taşları, sembolizm, giyim-kuşam, saç örgüsü

Ethical Statement

Bu çalışma Ege Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından desteklenen, "İzmir - Güzelbahçe, Yaka Köyü Tahtacı Mezar Taşlarında Motif Repertuarı" başlıklı, 30763 numaralı Kariyer Başlangıç Destek Projesi'nden elde edilen sonuçlarla üretilmiştir.

Supporting Institution

Ege Üniversitesi

Project Number

SB-KBP-2023-30763

Representative Anthropomorphy and Symbolism in Women’s Tombstones of Takhtadji Communıty in İzmir – Güzelbahçe – Yaka Village (Formerly Kızılbahçe)

Abstract

This article is based on a field study conducted following necessary steps such as archival literature review, visual and verbal data collection, feasibility studies, and official procedures. The identified tombstones were photographed, their characteristics and Ottoman inscriptions were recorded; a comprehensive catalog, detailed Excel tables, and graphs were prepared in digital format. Drawings of specific stones were also created. Finally, discussions and evaluations were conducted considering historical sources and information, along with literature comparisons. In the old cemetery of the Yaka settlement (Güzelbahçe, İzmir), which has been inhabited by a small group of Takhtadji-Alawite since the early 19th century, 466 tombstones from the 19th and 20th centuries were examined. Among these, 114 female head-stones were evaluated separately due to their distinct features and motifs. It was observed that these features carried symbolic meanings related to traditional Takhtadji clothing and beliefs. Furthermore, although they do not possess sculptural qualities compared to male headstones, the overall forms, subdivisions, and motifs carried symbolic and metaphorical significance, which became the focal point of the study. In the Takhtadji cemetery of Yaka, the female head-stones exhibited “associative effects related to human form,” despite the absence of sculptural arrangements. This was achieved through the symbolism of sections and motifs created with carving and relief techniques, as well as the impact of the compositions. As illustrated in the drawings of the female headstones, the surface is perceived to have three main sections from top to bottom: 1) A top section which its upper line can be formed with variants of pointed arch-shape or plant-curved, and its surface is always filled with various vegetal ornamentation (“crown”; “top”); 2) One below, a section which its upper line formed with rounded arch-shaped molding, and separated below by a straight or diagonal band, decorated with relief motifs depicting jewelry and adornments, including a plant motif that is not dominant in the composition (“forehead”); 3. At the bottom, the widest, vertical section is filled with inscription cartouches generally arranged in diagonal position (“inscription section”) (“inscription section”). In addition to this design, the three-dimensional consideration of the stones and the motifs carved on some of their backs are also significant. The motifs and compositions can be categorized as follows: Anthropomorphic Group [Braided Hair (Belik)]; Jewelry Group [Gold/Bead Sequence (Koşar), Single Forehead Ornament (Mahmudiye); Cheek jewel (Dulukçalık/Dulluk); Amulet/Talisman, (Muskalık/Tılsım); Necklace; Tomaka, a composite chin-head jewelry/dress specific to traditional belief; a temple/ earlock accessory perperi/zülüflük; shackle / dangling thin chains]; Clothing Group [Head Cover (Keten Kulağı); a back ribbon / scarf (uzun çeki); Fatima’s Belt and Buckle (kemerbest)]; Object Group [Saddlebag/Pouch; Bow/Knot/Ribbon]. It is understood that these motifs and decorations are placed in specific sections and generally represent body parts of a woman, thus giving an anthropomorphic definition-meaning-identity to the overall stone. All subjects related to these stones, which are characterized by intense symbolism and technical expertise, share a deep conceptual “dictionary” that encompasses the dynamics and residues of a multifaceted cultural journey spanning a long time and wide geography. However, we have no information about the artists of these stone works, although there are notable similarities in design principles and craftsmanship with gravestones from other Tahtacı settlements such as Doğançay, Yakapınar, and Narlıdere. Our study aims to contribute to the literature, offer a repertoire-sample, and propose new approaches and terminology.

Keywords

Tahtaci, tombstones, Izmir, braided tombstone, anthropomorphy, traditional belt, Takhtadji, Ottoman tambstones, anthropomorphism, symbolism, traditional clothing, Alawite, Smyrna

Ethical Statement

This study was produced with the results obtained from the Career Start Support Project numbered 30763, titled "Motif Repertoire on Tahtacı Gravestones of İzmir - Güzelbahçe, Yaka Village", supported by Ege University Scientific Research Projects Coordination Office.

Supporting Institution

Ege University

Project Number

SB-KBP-2023-30763

References

• Allak, F. (2021). Mardin Müzesi’nde Bulunan Son Dönem Madeni Hamayilleri (Muskalıklar). Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 35-45.
• Altuntaş, D., & Önen, E. (2016). Geline Yöresel Kıyafet Dikme Töreni: Pırtı Biçme (Yakapınarlı Mehmet Mercanoğlu ile Söyleşi). E. Önen (Dü.) içinde, Direnen ve Kaybolmaya Yüz Tutmuş Kültürler (s. 121-126). İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları.
• Amulet. (2024, 11 15). Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Amulet
• Arel, A. (2002). Bir Şehr-i Ruşenâbâd, Kâr-ı Anka Bir Bender - Tanzimat Öncesi İzmir Sanatında Yeni Yönelimler. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı.
• Arslan, C., Güneri, D., & Özler, F. (Dü). (2018). Geleneksel Türk Mezar Taşları 1. Ulusal Sempozyumu Kitabı (24-26 Mart 2017). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Atay, Ç. (1978). Tarih İçinde İzmir. İzmir: Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları.
• Avşar, L. (2012). Türk Takılarında Umay İnancının İzleri ve Avrasya Kökleri. İdil, 1(1), 1-24. https://www.idildergisi.com/makale/pdf/1338881297.pdf
• Barışta, H. Ö. (2002). Osmanlı imparatorluğu Dönemi Türk Mezar Taşlarından Bazı Takı Tasvirleri. XIII. Türk Tarih Kongresi, 04-08 Ekim 1999, Ankara (III. Cilt-II. Kısım) (s. 1309-1313). içinde Ankara: Türk Tarih Kurumu. https://ttk.gov.tr/xiii-turk-tarih-kongresi-04-08-ekim-1999-ankara-iii-cilt-ii-kisim/
• Barışta, H. Ö. (2008). Osmanlı İmparatorluk Dönemi Kadın Mezar Taşlarından Başlıklar. Halk Kültürü’nde Giyim - Kuşam ve Süslenme Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (s. 377-383). içinde Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları.
• Bayrakal, S. (2016). Uşak’ta Osmanlı Mezar Taşları. İzmir.
• Bayrakal, S., & Daş, E. (2008). Yelki (İzmir/Güzelbahçe) Mezarlığı. Sanat Tarihi Dergisi, XVII(2), 25-41.
• Baysal, H., Kasap, D., & Kurt, E. V. (2008). Halk Giyim Kültüründe Kadın Başlıkları (Isparta Örneği). M. T. Koçkar (Dü.) içinde, Halk Kültürü’nde Giyim - Kuşam ve Süslenme Uluslararası Sempozyumu (15-17 Aralık 2006) Bildirileri (s. 255-264). Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları.
• Berber, E., & Saygı, S. K. (2013). Tarih Öncesinden Günümüz Güzelbahçe Tarihi. İzmir: Güzelbahçe Belediyesi Kültür Yayınları.
• Berkli, Y. (2010). Ardahan - Çıldır Çevresinde Heykel Biçimli Mezar Taşlarının Türk Sanatındaki Yeri ve Önemi. Atatürk Üniversitesi Sanat ve Yorum Dergisi(9), 174 - 186. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunigsfd/issue/2597/33408
• Biçici, H. K. (2004). Manisa Gördes’te Bulunan Osmanlı Dönemi Süslemeli Mezar Taşları . Ankara: Gazi Üniversiesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi.
• Biçici, H. K. (2018). Gördes’te Bulunan Mimari Tasvirli Mezar Taşlarından Bazı Örnekler. Geçmişten Günümüze Manisa - Şehzade II. Mehmet ve Manisa Tarihi - Kültürü - Ekonomisi (Cilt 3, s. 1695-1752). içinde Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Yayınları.
• Biçici, H. K. (2020). Çeşme Kalesinde Bulunan Süslemeli Mezar Taşları. Gaziantep: İKSAD.
• Bodakçi, A. (2017). Mardin Merkezde Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Linsans Tezi.
• Budak, A. (2020). Kültürel Belleğin Yenilenmesi: Kayseri’de Koçgiri Aşireti’nin Yerleştiği Köylerde Bezemeli Mezar Taşları. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi(95 (Güz)), 277-299. doi:10.34189/hbv.95.009
• Bülbül, D. (2020). Konya-Hadim’da Bulunan Saç Süslemeli Kadın Mezar Taşları. TURKMES 2019 Tam Metin Bildiriler (s. 10-57). içinde Kayseri: Kimlik Yayınları.
• Çağlıtütüncügil, E. (2020). Geç Dönem Osmanlı Mezar Taşı Üretim Sürecine Bir Örnek: Kokluca (İzmir) Mezarlığı. TÜBA-KED(22), 111-129. doi:10.22520/tubaked.2020.22.007
• Çal, H. (2015). Türklerde Mezar - Mezar Taşları. Aile Yazıları(8), 295-332.
• Çal, H. (2017). Malatya Kırklar Mezarlığındaki Mezar - Mezar Taşı Tipleri. Milli Folklor(115), 63-78.
• Çal, H. (2021). Türkiye Mezar Taşı Tipleri 1: Güneş Tepelikliler. Belleten, 85(303), 645-689.
• Çal, H. (2023). Erzincan Çayırlı İlçesi Başköy, Çilhoroz, Eşmepınar, Sarıgüney, Verimli Köylerinde Mezar Taşları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. https://akmb.gov.tr/e-yayinlar/erzincan-cayirli-ilcesi-baskoy-cilhoroz-esmepinar-sariguney-verimli-koylerinde-mezar-taslari/
• Çal, H., & İltar, G. (2011). Giresun İli Osmanlı Mezar Taşları. Ankara: Giresun Valiliği Yayınları.
• Çelebi, İ. (2020). Kelam / Muska. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 31, s. 267-269). içinde İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/muska#2-kelam adresinden alındı
• Çıblak Coşkun, N. (2013). Tahtacılar ve Tahtacı Ocaklarına Bağlı Oymakların Yerleşim Alanları. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi(68), 33-54.
• Çoruhlu, Y. (2020). Türk Mitolojisinin Anahatları (9 b.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Daş, E. (1996). Çeşme Mezarlığı’ndaki Mimari Tasvirli Mezar Taşları. Sanat Tarihi Dergisi, VIII, 21-32.
• Daş, E. (1997). Foça Osmanlı Mezarlığındaki Tasvirli Mezar Taşları. Geçmişten Günümüze Foça -Uluslararası Sempozyum (23-25 Ağustos 1996, Foça) / Bildiriler (s. 61-68). içinde Ankara: Foça Belediyesi Yayınları.
• Daş, E. (2004). Seferihisar’daki Osmanlı Dönemi Mezar Taşlarında Süsleme. Dünden Yarına Seferihisar Sempozyumu (7-8 Ekim 2004) - Bildiriler (s. 29-37). içinde İzmir: Seferihisar Kaymakamlığı Çevre Kültür ve Turizm Birliği Yayınları.
• Daş, E. (2010). Bozdoğan Mezar Taşları. Sanat Tarihi Dergisi, XIX(2), 109-127. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/152396
• Daş, E. (2010b). Bozdoğan Mezar Taşları. S. Sürgevil (Dü.) içinde, Bozdoğan (Cilt 2, s. 433-455). İzmir: Bozdoğan Belediyesi Kültür Yayını.
• Daş, E. (2012). İzmir’de Taş Çiçekler. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı.
• Daş, E. (2014). Taşa Kazınan Hayatlar; Bornova/Yakaköy Mezarlığı’ndaki Mezar Taşları. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı.
• Daş, E. (2017). Taş Çiçekler: Orta Asya Kültür Ortamından Anadolu’ya Mezar Taşı Geleneği. IV. Uluslararası Taş Kongresi (20-25 Mart 2017) - Bildiriler Kitabı (s. 587-614). içinde İzmir: TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları.
• Daş, E., & Çakmak, Ş. (2013). Karşıyaka’nın Taş Çiçekleri (Osmanlı Mezar Taşları ve Erken Cumhuriyet Dönemi Mezar Taşlarından Örnekler). İzmir: Karşıyaka Belediyesi Kültür Yayınları.
• Demir, A. (1996). Çeşme Mezar Taşları II - Çeşme Mezar Taşları ve Tarihi Önemi. Tarih ve Toplum(155/Kasım), 265-273.
• Demir, G. (2008). Muğla İli Milas İlçesi Çomakdağ - Kızılağaç Köyü Kadın Kıyafetleri. M. T. Koçkar (Dü.) içinde, Halk Kültürü’nde Giyim - Kuşam ve Süslenme Uluslararası Sempozyumu (15-17 Aralık 2006) Bildirileri (s. 439-447). Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları.
• Demirci, K. (2020). Muska. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 31, s. 265-267). içinde istanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/muska#2-kelam
• Dlujnevskaya, G. V. (1996). Kudırge Kayası - Eski Türklerdeki Umay Tasvirleri Sorununa Bir Bakış. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi(1), 235-240.
• Doğer, E., Aytaçlar, M. N., Ersoy, A., & Tozan, M. (2014). İzmir Kent Ansiklopedisi - Eskiçağ ve Ortaçağ Tarihi. İzmir: İBB Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi Yay.
• Ebiri, G. (2016). Tire Merkezdeki Osmanlı Devri Mezar Taşları. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Yüksek Linsans Tezi.
• Erden, A. (1998). Anadolu Giysi Kültürü. Ankara.
• Erkan-ı Harbiye-i Umumiye - Mesafeler Haritası. (1891/92 (H 1309)). Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Matbaası. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/2015
• Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Haritaları - İzmir (1:100000). (1927). Müdafaa-i Milliye Vekaleti harita Müdüriyyet-i Umumiyesi Matbaası. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/2011
• Eroğlu, E. F. (2017). Beşkaza Yöresi Yörük-Türkmen Mezar Taşları ve Damgaları. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Ertürk, N. (2018). Orta Asya’dan Osmanlı İmparatorluğu’na Türklerde Giyim Kuşam. İstanbul: Hayalperest Yayınevi.
• Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Geybullayev, G., & Rızayeva, V. (1999). Eski Türklerde Umay Tanrıçası. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 3(2), 215-218. https://dergipark.org.tr/tr/pub/egetdid/issue/34413/380099
• Gökçe, M., Kuzuoğlu, R., Tok, T., Kayabaşı, O. A., Bakırtaş, M. T., Eroğlu, E. F., & Turhan, O. (2023). Denizli İli Türk Kültür Varlıkları Araştırması 2021 Sezon Çalışmaları. 38. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Cilt 3, s. 235-247). içinde Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Güçlü, İ. (2013). Bayındır Yakapınar Köyü Mezartaşı Kitabeleri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Yüksek Linsans Tezi.
• İbrahim Cavid. ([2010]). Aydın Vilâyet Sâlnâmesi R.1307 / H. 1308. (M. Babuçoğlu, C. Eroğlu, & A. Şahin, Dü) Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kandemir, M. Y. (1995). Fâtıma. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 12, s. 219-223). içinde İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/fatima
• Kansu, Ş. A. (1965). Bir Tahtacı Mezarlığı. Belleten, 29(115), 485 - 490.
• Karademir, A. (2016). Tahtacılarda Giysi Geleneği ve Semahlar. E. Önen (Dü.) içinde, Direnen ve Kaybolmaya Yüz Tutmuş Kültürler (s. 115-120). İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları.
• Karamağaralı, B. (1970). Sivas ve Tokat’taki Figürlü Mezar Taşlarının Mahiyeti Hakkında. Selçuklu Araştırmaları Dergisi(2), 75-103.
• Karamağaralı, B. (1977). Narlıdere’deki Bazı Figürlü Mezartaşları. A.Ü. İlahiyat Fakültesi İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi(III), 115-147.
• Karamağaralı, B. (1992). Ahlat Mezar Taşları. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kayabaşı, O. A. (2022). Güney Batı Toroslarda Saç Motifli Mezar Taşları: Muğla, Denizli Örneği. GTTAD (Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4(8), 661-670.
• Keleş, E. (2021). Çanakkale İli, Biga İlçesi, Kemer Köyü Osmanlı Mezar Taşları. Ordu: Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• Kiepert, H. (1890E). Westliches Klein Asien - Sheet 7 (VII) (1:250,000). Specialkarte vom Westlichen Kleinasien. Berlin, Germany: Dietrich Reimer Verlag. 12 06, 2018 tarihinde The New York Public Library - Digital Collections: Lionel Pincus and Princess Firyal Map Division: https://digitalcollections.nypl.org/items/95d525da-59e5-96a8-e040-e00a18066a71
• Koçu, R. E. (1967). Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. Ankara: Sümerbank Kültür Yayınları.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2015). Fatma Ana Üzerine Anlatılan Efsaneler. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 3(6), 106-115.
• Küçük, M. (1995). Horosan’dan İzmir Kıyılarına Cemaat-ı Tahtacıyan. İstanbul: Nefes Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (2000). XV ve XVI. Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisadi Yapısı. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı.
• Laquer, H. P. (1989). Mezar Taşlarında Harf Devrimi. IX. Türk Tarih Kongresi’nden Ayrı Basım (s. 1371-1379). içinde Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. https://ttk.gov.tr/ix-turk-tarih-kongresi-21-25-eylul-1981-ankara-iii-cilt/ adresinden alındı
• Mülayim, S. (2015). Rumî Motifinin Zoomorfik Kökeni Hakkında. Değişimin Tanıkları - Türk Sanatında İkonografik Dönüşümler (2. b. b., s. 167-180). içinde İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2022). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri (15 b.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Oyman, N. R. (2016). Geleneksel Anadolu Dokumalarında Muska-Nazarlık Motifinin Kullanımı. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi(25), 48-58.
• Önen, E. (2022). Köylerden Şehre Narlıdere - Göçün Binbir Hali. İzmir: Birleşik Matbaa.
• Özbay, E. (2024). İzmir - Doğançay (Alurca) Köyü Mezarlığı Osmanlı Dönemi Tahtacı Kadın Mezar Taşlarında Süsleme. Karşıyaka 3. kültür ve çevre Sempozyumu (25-27 Kasım 2020) - Bildiriler (s. 63-92). içinde İzmir: Karşıyaka Belediyesi Kültür Yayınları.
• Özdemir, M. (2014). Kozluören Köyü (Manisa ili Soma ilçesi) Tahtacı Kadın Giyimi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi(69), 167-180. https://hbvdergisi.hacibayram.edu.tr/index.php/TKHBVD/article/view/1507
• Potapov, L. P. (1996). Etnografik Verilerin Işığında Eski Türklerin Tanrısı Umay. (M. Duranlı, Dü.) Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi(1), 213-233.
• Sağıroğlu Arslan, A. (2018). Kayseri Zamantı Irmağı Çevresindeki Bezemeli Mezar Taşları (2 b.). Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Salman Yıkmış, M., & Adıtatar, F. (2023). Narlıdere Tahtacıları - XIX. Yüzyıldan Günümüze Toplumsal Dönüşüm. İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
• Sarı, N., Mesara, G., & Kurt, Ü. E. (Dü). (2009). Ege Yöresinin Mimari Tasvirli Osmanlı Taşları (Sergi Katalogu). İzmir: Feza Eğitim ve Kültür Vakfı.
• Selçuk, A. (2008). Ağaçeri Türkmenleri Tahtacılar. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Sezen, T. (2017). Osmanlı Yer Adları (2 b.). (A. Torun, M. Şener, & S. Dutoğlu, Dü) Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. https://www.devletarsivleri.gov.tr/varliklar/dosyalar/eskisiteden/yayinlar/genel-mudurluk-yayinlar/osmanli_yer_adlari.pdf adresinden alındı
• Sümer, F. (1962). Ağaç-Eriler. Belleten, 26 (XXVI)(103), 521-528. https://belleten.gov.tr/sayi/262
• Sümer, F. (2010). Tahtacılar. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 39, s. 436-437). içinde İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/tahtacilar
• Sürür, A. (1983). Ege Bölgesi Kadın Kıyafetleri. İstanbul: Ak yayınları.
• Şaşmaz, E. (2012). Tahtacılar ve Yaka Köyü Tahtacı Mezarlığı - Güzelbahçe. Nisan 23, 2022 tarihinde Tarihi Mekanlar Kişisel Ansiklopedi: https://www.erolsasmaz.com/?oku=1964
• Şen, İ. T. (2019). Ankara Etnografya Müzesi›nde Yer Alan Hamayıl Ya Da Bugünkü Adıyla Muskalıklar. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi(99), 542-555.
• Tansuğ, S. (1985). Türkmen Giyimi. İstanbul: AK Yayınları.
• Tekin, M. (2023, 08 04). Yaka Mezarlığı’nda söyleşi. (E. Özbay, Röportaj Yapan) İzmir.
• Telci, C. (2016). “Cemaat-i Tahtacıyan”: Aydın Sancağı’nda Vergiden Muaf Tahtacı Topluluğu (XV-XIX. Yüzyıllar). Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi (13), 5-34. Doi:10.12973/abked.81.002
• Tunçel, G. (1989). Batı Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezar Taşları. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Uluer, B. (2017). İzmir / Çeşme (Merkez) ve Alaçatı›daki Osmanlı Dönemi Mezar Taşları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Üçer, M. (2017). Halk Kültürümüzde Hz. Fâtıma (Fadime Ana). A. Aksu (Dü.) içinde, Cennet Kadınlarının Seyyidesi Hz. Fâtıma (s. 185-202). Sivas: Sivas Belediyesi.
• Üzel, M. (2021). İzmir Narlıdere Yanyatır Tahtacı Alevi Ocağı Kitabe ve Mezar Taşları. Ankara: Vadi Tasarım ve Reklamcılık Ltd. Şti.
• Varol, A. H. (2018). Aydın Kuşadası Adalızade Mezarlığı Mimari Tasvirli Osmanlı Mezar Taşları. M. Duranlı, R. K. Haykıran, & G. Kuzay Demir (Dü) içinde, 1. Uluslararası Türk-İslam Mezar Taşları Kongresi (19-21 Ekim 2018 Kuşadası) - Bildiriler Kitabı (s. 601-622). Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi / Kuşadası Kültürel ve Tarihi Mirası Koruma Derneği / Yeni Fikir Dergisi Yayınları.
• Yetişen, R. (1986). Tahtacı Aşiretleri (Adet, Gelenek ve Görenekleri). İzmir: Memleket Gazetecilik ve Matbaacılık.
• Yörükân, Y. Z. (2023). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar (5 b.). (T. Yörükân, Ed.) İstanbul: Ötüken Neşriyat.