Osmanlı Pamuk Sanayisinin Modernleşmesi Örneği: Mersin’de Thomas Athanassiadi ve Oğulları Çırçır Fabrikası

Year 2024, Volume: 33 Issue: 2, 995 - 1021, 31.12.2024

Müge Çiftyürek

https://doi.org/10.29135/std.1495000

Abstract

18. yüzyılın ikinci yarısından sonra Avrupa merkezli gelişen Endüstri Devrimi’nin etkileri, Osmanlı Devleti’nde modern sanayileşme hamlelerini başlatmıştır. 19. yüzyıldan itibaren Osmanlı coğrafyasında çeşitli sektörlere ait olmak üzere Batı modelinde seri üretim yapan fabrikaların inşa edilmesine hız verilmiştir. Bu sektörler içinde yer alan dokumacılık, hammadde bolluğu sebebiyle Osmanlı Devleti’nin en yaygın sanayi kolu olmuştur. Hammadde olarak pamuk, yün, keten, ipek gibi ürünler kullanılan söz konusu sektörde, özellikle pamuk öncü bir rol oynamıştır. Endüstri Devrimi ile birlikte İngiltere, pamuklu dokuma sektöründeki hammadde ihtiyacını, 19. yüzyılda pamuk üretiminde hızlı bir yükselişe geçen Amerika’dan karşılamıştır. Ancak 1861’deki Amerikan İç Savaşı pamuk tedarikinde aksaklıklara yol açınca İngilizler, pamuk kaynağı arayışında Osmanlı topraklarına yönelmiştir. Bu bağlamda, Batı Anadolu ve Çukurova bölgesinde pamuk üretiminin niteliğini ve yaygınlığını artırma hedefiyle çalışmalar yürütülmüştür. Doğal olarak, söz konusu bölgelerde pamuk üzerine kurulu bir sanayinin de gelişmesine zemin hazırlanmıştır. Konu gereği, Adana, Tarsus ve Mersin gibi kentlerin bulunduğu Çukurova ele alındığında, 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra pamuğun temizlenmesi ve işlenmesine yönelik çırçır, iplik ve dokuma fabrikaları inşa edilmiştir. Bu fabrikaların gayrimüslim girişimciler tarafından kurulduğu görülmektedir. Bunlardan biri de Thomas Athanassiadi ve Oğulları Çırçır Fabrikası’dır. Thomas Athanassiadi diğer adıyla Hacı Toma, Niğde’nin Bor kazasından gelip Mersin’e yerleşen ve Rum asıllı bir tüccardır. Çalışmada, öncelikle, Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinden hareketle fabrikanın inşa süreci ve mimarisi aydınlatılmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte, çeşitli yıllarda basılmış olan Annuaire Oriental yani Şark Ticaret Yıllıkları da fabrikanın tarihine ışık tutmuştur. Daha sonra Mersin’i konu alan kaynaklardaki bilgilerle ve bu kaynaklarda tespit edilen bir fotoğraf vasıtasıyla fabrikanın mimarisi detaylandırılmaya çalışılmıştır. Mersin kentinin ticari ve sınai hayatına kuşkusuz katkı sağlayan fabrika, Osmanlı pamuk sanayisinin modernleştirilmesine yönelik hamlelerinin somut bir örneği olması açısından da önemli veriler sunmaktadır.

Keywords

Endüstri Devrimi, Osmanlı Pamuk Sanayi, Çırçır Fabrikası, Çukurova, Mersin

An Example of Modernization of the Ottoman Cotton Industry: Thomas Athanassiadi and Sons Cotton Ginning Factory in Mersin

Abstract

The Industrial Revolution is a process that started in England after the second half of the 18th century and its effects were not limited to Europe but spread all over the world. These effects and changes also reached the Ottoman Empire. In this context, modern industrialization attempts gained momentum after the 19th century. Western style mass producing factories in various industries began to be built. Among these industries, weaving became the most common one because of abundance of raw material in the Ottoman Empire. Among raw materials like cotton, wool, flax and silk, especially cotton had a pioneering effect in aforementioned industry.
With the Industrial Revolution, England supplied its raw material needs in the cotton textile industry from America, which had a rapid rise in cotton production in the 19th century. But when the American Civil War in 1861 caused disruptions in cotton supply, England tried to find suitable locations to grow cotton. Ottoman Empire is determined as an ideal location. Studies were carried out to develop and spread cotton production in Ottoman lands. The Ottoman Empire supported these initiatives and efforts with the incentives it published in 1862. Western Anatolia and Çukurova were the regions where cotton production became most widespread.
Çukurova, where Adana, Tarsus and Mersin were located, became an important cotton producer since the second half of the 19th century. The encouraging policies of the Ottoman Empire about cotton further stimulated production, and the cultivation areas in the region increased rapidly towards the end of the 19th century. With the entry of the Germans into the region at the beginning of the 20th century, developments in cotton agriculture continued to gain momentum. Naturally, the groundwork was prepared for the development of an industry based on cotton. Ginning, spinning and weaving factories for the cleaning and processing of cotton have begun to be built in the region. It is seen that such factories were established by non-Muslim entrepreneurs. One of these is the Thomas Athanassiadi and Sons Cotton Ginning Factory. Thomas Athanassiadi, also known as Hacı Toma, is a merchant of Greek origin, who came from the Bor district of Niğde and settled in Mersin.
In this study, first of all, the history and architecture of the factory was tried to be elucidated with the documents found in the Prime Ministry Ottoman Archives. The Annuaire Oriental, or Oriental Trade Annals, published in various years, also shed light on the history of the factory. Accordingly, the factory was built between 1911-1913. Later, the architecture of the factory was tried to be detailed with the information in the sources about Mersin and a photograph found in these sources. The factory, which undoubtedly contributed to the commercial and industrial life of the city of Mersin, also provides important data as a concrete example of the moves towards the modernization of the Ottoman cotton industry.

Keywords

Industrial Revolution, Ottoman Cotton Industry, Cotton Ginning Factory, Cukurova, Mersin

References

• Akar, T. ve Ergenoğlu, M. (2021). 19. Yüzyılda Yabancıların Osmanlı Devleti’nde Toprak Mülkiyeti Edinmelerine Bir Kalkan Olarak Toprakların Vakıflaştırılması: Mersin Örneği. Osmanlı’da İktisadi Hayat ve Vakıflar, Ed. K. İ. Bulunur ve Ö. F. Can, İstanbul: Kronik Kitap, 168-181.
• Aktüre, S. (1987). 19. Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekânsal Yapı Çözümlemesi. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Basımevi.
• Annuaire Oriental Commerce, Industrie, Administration, Magistrature de L’Orient (1913). Constantinople: Imprimerie Autrichienne Ferd. Walla.
• Annuaire Oriental Commerce, Industrie, Administration, Magistrature de L’Orient (1914). Constantinople: Imprimerie Autrichienne Ferd. Walla.
• Annuaire Oriental Commerce, Industrie, Administration, Magistrature (1921). Constantinople: Imprimerie de Pannuaire Oriental.
• Annuaire Oriental Commerce, Industrie, Administration, Magistrature (1922). Constantinople: Imprimerie de Pannuaire Oriental.
• Annuaire Oriental (1929). Constantinople: Rizzo.
• Ashton, T. S. (1964). The Industrial Revolution 1760-1830. London: Oxford University Press.
• Baskıcı, M. M. (2005). 1800-1914 Yıllarında Anadolu’da İktisadi Değişim. Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları.
• Bates, E. C. (1899). The Story of the Cotton Gin. The Westborough Historical Society.
• Boyacıoğlu, D. (2013). Osmanlı Fabrika Yapılarının Kentsel ve Mimari Analizi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Boyacıoğlu, D. (2015). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Fabrika Yapılarının İnşasına Dair Yapılan Düzenlemeler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(38), 471-486.
• Bozkurt, İ. (2018). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Mersin Tarihi (1847-1928). Mersin: Mersin Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Cillov, H. (1952). Türkiye’de Sanayi Sayımları. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 13(1-4), 199-228.
• Çadırcı, M. (1997). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Damlıbağ, F. (2007). Osmanlı Devleti’nde İhracat İçin Pamuk Üretimi (1860-1870), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Damlıbağ, F. (2011). Batı Anadolu’da İhracat İçin Pamuk Üretimi (1860-1870). Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 60, 433-471.
• Damlıbağ, F. (2012). Osmanlı Devleti’nde Sanayi Finansman Metodu Olarak Fabrika İmtiyaz Sistemi. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 62(2), 197-222.
• Demir Görür, E. (2023). Zirai Teşvik: Osmanlı Devleti’nde Pamuk Üretimini Arttırma Teşebbüsleri. Tarih İncelemeleri Dergisi, 38(2), 497-522.
• Develi, H. Ş. (2007). Eski Mersin’de Yaşam. Mersin.
• Develi, H. Ş. (2008). Dünden Bugüne Mersin 1836-2008. Mersin: Mersin Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Develi, H. Ş. (2018). Anılardan Seçmelerle Mersin 2. İstanbul: Mersin Deniz Ticaret Odası Yayınları.
• Dingeç, E. (1998). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında ve XX. Yüzyılın Başında Mersin’in Ekonomik Yapısı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Anadolu Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Erdem, E. (2016). Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 48, 17-44.
• Evin, B. (2016). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Çukurova’da Pamuk Üretimi (1850-1900), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• Güran, T. (1992). Tanzimat Döneminde Devlet Fabrikaları. 150. Yılında Tanzimat, Haz. H. D. Yıldız, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 235-257.
• Güran, T. (2014). 19. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Konur Çakmak, N. (2019). Osmanlı’da Sanayileşme: Adana’da Fabrikalaşma Süreci (1864-1912), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mersin Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.
• Kurmuş, O. (1982). Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi. Ankara: Savaş Yayınları.
• Kurmuş, O. (1987). The Cotton Famine and İts Effects on The Ottoman Empire. The Ottoman Empire and The World-Economy, Ed. H. İslamoğlu-İnan, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 160-169.
• Kurt, M., Kuzucu, K., Çakır, B. ve Demir, K. (2016). 19. Yüzyılda Osmanlı Sanayileşme Sürecinde Kurulan Devlet Fabrikaları: Bir Envanter Çalışması. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM) Dergisi, 40, 245-277.
• Martal, A. (1994). Batı Anadolu’da Pamukçuluğun Kooperatifleşme Süreci. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2(4), 95-101.
• Martal, A. (1999). Osmanlı Sanayileşme Çabaları (XIX. Yüzyıl). Osmanlı 3-İktisat-, Ed. G. Eren, Ankara: Türkiye Yayınları, 279-285.
• Ökçün, A.G. (1997). Osmanlı Sanayii 1913, 1915 yılları sanayi istatistiki. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Önsoy, R. (1984). Tanzimat Dönemi Sanayileşme Politikası 1839-1876. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2(2), 5-12.
• Özüdoğru, A. A. (2010). Adana’da Dokuma Sanayi Yapılarının Endüstri Mirası Kapsamında İncelenmesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çukurova Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.
• Pamuk, Ş. (2005). Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Quataert, D. (1985). Osmanlı İmparatorluğunda Tarımsal Gelişme. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (C. 6, 1556-1562), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Quataert, D. (2004). 19. Yüzyıla Genel Bakış, Islahatlar Devri 1812-1914. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (C. 2, 885-1051), İstanbul: Eren Yayınevi.
• Selvi Ünlü, T. (2007). 19. Yüzyılda Mersin’in Kentsel Gelişimi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mersin Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.
• Selvi Ünlü, T. (2009). Bir İskeleden Liman Kentine Doğu Akdeniz’in Önemli Bir Limanı Olarak On Dokuzuncu Yüzyılın İkinci Yarısında Mersin’de Mekânsal Gelișim. Planlama, 3-4, 5-26.
• Seyitdanlıoğlu, M. (2009). Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839-1876). Tarih Araştırmaları Dergisi, 28(46), 53-69.
• Şark Ticaret Yıllığı Annuaire Oriental (1933). İstanbul: Ahmet Cevdet ve Şürekâsı.
• Şener, S. (2007). Osmanlı Sanayileşme Süreci ve Bu Süreçte Özel Girişimin Rolü. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(3), 56-89.
• Toköz, M. (2006). Bir Coğrafya, Bir Ürün, Bir Bölge: 19. Yüzyılda Çukurova. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 21, 97-110.
• Toprak, Z. (1985a). Tanzimat’ta Osmanlı Sanayii. Tanzimat’ta Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (C. 5, 1345-1347), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Toprak, Z. (1985b). II. Meşrutiyet ve Osmanlı Sanayii. Tanzimat’ta Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (C. 5, 1348-1359), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Toprak, Z. (2009). 20. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Çukurova’da Emek ve Sermaye. Toplumsal Tarih, 191, 70-76.
• Uğuz, S. (2011). I. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Tarsus (1876-1926), (Yayınlanmış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Varlık, B. (1977). Emperyalizmin Çukurova’ya Girişi. Ankara: Tüm İktisatçılar Birliği Yayınları.
• Vural, S. (2015). Pamuğun Çocuğu Mersin ve Mersin İskeleleri. Ankara: Mersin Deniz Ticaret Odası Yayınları.
• Yaktı, Ö. (2013). Amerikan İç Savaşı ve Adana: Pamuk Tarımının Adana’nın Modernleşme Sürecine Etkisi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 54, 273-296.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), No: 3931-294769.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), No: 3936-295180.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye İdare (DH. İD.), No: 107-35.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Meclis-i Vala (İ. MVL.), No: 516-23260.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Maliye (İ. ML.), No: 92-36.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Maliye (İ. ML.), No: 90-18.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet (ŞD.), No: 78-29.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet (ŞD.), No: 2140-6.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet (ŞD.), No: 1203-28.