Trabzon’da Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi’nden Bir Örnek: Hükümet Konağı (Vilayet Binası)

Year 2024, Volume: 33 Issue: 2, 841 - 859, 31.12.2024

Atakan Balcı

https://doi.org/10.29135/std.1495119

Abstract

Osmanlı İmparatorluğu döneminde devletin otoritesini vurgulamak adına vilayet ve kazalarda inşa edilen kamu binaları arasında hükümet konakları önemli bir yeri teşkil eder. Bu bağlamda Trabzon şehri, tarihi açıdan öneme sahip bir yerleşim yeri olması ve jeopolitik konumunun avantajı vb. durumlardan dolayı Tanzimat döneminde (1839-1878) reformların uygulanma sahası olmuştur. Devlet işlerinin yürütülmesi adına Trabzon’da inşa edilen hükümet konağı bu açıdan önemli bir konumda yer almaktadır. Şehirlerin merkezi noktalarında yer alan hükümet konakları, genel olarak inşa edildikleri dönem içindeki etkin olan mimari üslubu yansıtmaktadır. Bu bağlamda 19. yüzyıl ortalarında yaptırılmış olan eski hükümet konağının yerine 1930-1933 yıllarında yapımı tamamlanmış olan ve Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi üslup özelliklerini yansıtan Trabzon Hükümet Konağı araştırmanın konusunu oluşturmaktadır. Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi genel olarak 1908-1930 yılları arasında etkisini göstermiş mimari akımdır. Bu doğrultuda Trabzon-Ortahisar’da yer alan hükümet konağı, dönemin mimari üslubunu yansıtan bir niteliğe sahip olması bakımından üzerinde durulmaya değer bir yapı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma ile birlikte Trabzon Hükümet Konağı; mimari, süsleme ve teknik özellikleri açısından değerlendirmeye tabii tutularak Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi içerisinde öneminin vurgulanması amaçlanmıştır. Yapının dönem üslubu içindeki yerinin tespiti bakımından, saha çalışması kapsamında elde edilen bilgiler ve fotoğraflamaların yanı sıra çeşitli yayınlar ve arşiv belgeleri ile araştırmanın yöntemi oluşturulmuştur.
1930-1933 yılları arasında inşası tamamlanan Trabzon Hükümet Konağı’nın, Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi üslubu kapsamında orijinal dokusunu koruduğu anlaşılmaktadır. Hükümet konağı; dikdörtgen planlı, simetrik hatlara sahip, giriş kapısı bölümü ve yan kısımların yapı bünyesine oranla dışa taşırılmış vaziyette inşa edilmiştir. Plan kurulumu açısından, Kastamonu Hükümet Konağı ve Ankara Hariciye Vekaleti Binası ile benzerlikler taşıdığı söylenebilir. Bu bağlamda farklı yapı tiplerinde benzer plan şemasının uygulanması Birinci Ulusal Mimarlık üslubunda karşılaştığımız bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Trabzon Hükümet Konağı’nın cephelerinde yer alan Kütahya işi çiniler yapıyı biraz daha ön plana çıkarmaktadır. Yapının dış cephelerinde yer alan turkuaz renkli çinilerin süslemesiz oluşu bakımından, Edirne-Karaağaç Eski İstasyon Binası, İstanbul Kamer Hatun Camii, İstanbul İkinci Vakıf Han vb. yapılardaki çini süslemelerle benzer bir kullanım alanına sahip olduğu anlaşılmaktadır. Trabzon Hükümet Konağı’nın mimarlığını yapan kişi hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Yapının mimarlığını yapanlar arasında Mimar Kemaleddin ve Mimar Vedat Tek’in isimleri geçse de herhangi bir arşiv kaydında şimdiye kadar böyle bir bilgiye rastlanmamıştır. Trabzon Hükümet Konağı’nın 1933 yılında tamamlanmış olması, Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi (1908-1930) için kabul gören tarihlerin dışında inşa edilen nadir örneklerden biri olarak da karşımıza çıkmaktadır. Hükümet konağı, İstanbul ve Ankara’daki dönem üslubunu yansıtan önemli örneklere oranla daha sade bir anlayışla inşa edilmiştir. Ancak yapının genel kütlesi, cephelerdeki mimari düzenlemeler ve turkuaz renkli çini süslemelerin kullanımı gibi unsurlar ile birlikte genel bir değerlendirilme yapıldığında Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi üslup özelliklerini direkt olarak yansıtan şehirdeki en önemli yapı olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.

Keywords

Ulusal Mimarlık, Üslup, Trabzon, Hükümet Konağı

An Example from the First National Architecture Period in Trabzon: Government House (Provincial Building)

Abstract

Government houses are one of the most important public buildings built to emphasize the authority of the state. Government houses located in the central points of cities generally reflect the architectural style that was active in the period in which they were built. In this context, Trabzon Government House, which reflects the stylistic features of the First National Architectural Period, which was active between 1908 and 1930, and which built between 1930 and 1933, is the subject of the research. With this research, it is aimed to emphasize the importance of Trabzon Government House in the First National Architecture Period by evaluating it in terms of its architectural, ornamental and technical features. In order to determine the place of the building within the period style, the research method was created with various publications and archive documents, as well as the information and photographs obtained within the scope of the field study. There is no definitive information about the architect of Trabzon Government House. Although the names of Architect Kemaleddin and Architect Vedat Tek are mentioned among the architects of the building, such information has not been found in any archive records so far. Trabzon Government House was built with a modest approach compared to the important examples reflecting the style of the period in Istanbul and Ankara. However, when a general evaluation is made with elements such as the general mass of the building, the architectural arrangements on its facades and the use of turquoise colored tile decorations, it is concluded that it is the most important building in the city that directly reflects the stylistic features of the First National Architecture Period.

Keywords

National Architecture, Style, Trabzon, Government House

References

• Albayrak, H. (1998). Trabzon Orta Hisar ve Çevresi. Ankara: Kozan Ofset Matbaacılık.
• Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi. URL: https://yidb.asbu.edu.tr/tr/tamamlanan-projeler
• Arlı, H. (1989). Kütahyalı Mehmed Emin Usta ve Eserlerinin Üslubu. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Arseven, C. E. (1984). Türk Sanatı. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Aslanapa, O. (2004). Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılap Yayınevi.
• Aslanoğlu, İ. (1984). Birinci ve İkinci Milli Mimarlık Akımları Üzerine Düşünceler, Mimaride Türk Milli Üslubu Semineri. İstanbul: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 41-51.
• Aslanoğlu, İ. (2010). Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı 1923-1938. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Avcı, Y. (2017). Osmanlı Hükümet Konakları: Tanzimat Döneminde Kent Mekanında Devletin Erki ve Temsili. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Balcı, A. (2022). Mimar Kemaleddin’in Edirne’deki Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi Yapıları. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11, 168-206.
• Balcı, A. ve Atak E. (2024). An Example from the First National Architectural Period: Edirne Union and Progress Club Building. Art Sanat Dergisi, 21, 137-159.
• Birkan, G. (1984). Söyleşi: Osmanlı’dan Bugüne Hükümet Konakları. Mimarlık, 203, 3-15.
• Bölükbaşı, A. (2006). Anılarda Trabzon. Trabzon: Serander Yayınları.
• Çapa, M. ve Usta V. (1997). Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trabzon Vilayetiyle Yazışmalar. Trabzon: Derya Kitabevi Yayınları.
• Çobanoğlu, A. V. (2022), Mimar Kemaleddin Bey. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C.25, 230-231). Ankara: TDV Yayınları.
• Demiriz, Y. (2002). Osmanlı Çini Sanatı. Türkler Ansiklopedisi. (C.12, 563-572). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Eyice, S. (1981). XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik Üslubu. Sanat Tarihi Yıllığı. 9-10, 163-190.
• Eyice, S. (1995), Empire. TDV İslam Ansiklopedisi. (C.11, 159-163). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Goloğlu, M. (1981). Atatürk ve Trabzon. Trabzon: Trabzon İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayını.
• Hanioğlu, M. Ş. (2001). İttihat ve Terakkî Cemiyeti. TDV İslam Ansiklopedisi. (C.23, 476-484). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İbiş, T. ve Kuloğlu, N. (1989). Trabzon’da Rölöve Çalışmaları. Mimarlık, 234, 76-79.
• İnankur, Z. (1997). Yeni-Klasikçilik. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. (C.3, 1933-1937). İstanbul: Yem Yayınları.
• Karabekir, K. (2011). İttihat ve Terakki Cemiyeti. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kolay, E. (2023). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Belediye Binaları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınevi.
• Kuruyazıcı, H. (2008). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Mimar: Arif Hikmet Koyunoğlu, Anılar, Yazılar, Mektuplar, Belgeler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Lowry, W. H. ve Emecen, F. Trabzon, TDV İslam Ansiklopedisi. (C.41, 296-301). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Metin, N. Y. (2019). Devlet Kapısı: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hükümet Konaklarının İnşa Süreci ve Mimarisi. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Mortaş, A. (1944), Hükümet Konakları, Arkitekt, 11-12, 250-253.
• Mülayim, S. (2009). Maziperestler ve Sanat Tarihi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7/14, 23-27.
• Ödekan, A. (1994). Neoklasik Mimari. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, (C.6, 65-66). İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.
• Özen, H. vd. (2010). Trabzon Kent İçi Kültür Varlıkları Envanteri. Trabzon: Trabzon Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 222-223.
• Özen, H. ve Birlik, S. (2003). Reusing of The Early Twentieth Century Architecture Heritage: Case in Trabzon. Livenarch: International Symposium on “Nature-Cities-Architecture and Sustainable Development”, Trabzon: Proceedings Book, 299-308.
• Sarınay, Y. (2002). İmparatorluktan Cumhuriyete Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Gelişimi. Türkler Ansiklopedisi. (C.14, 1471-1500). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Şimşek, R. (1993). Trabzon Belediye Tarihi I – Osmanlı Tarihi, Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları.
• Sözen, M. (1996). Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tapan, M. (1997). Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı ve Sanatı. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. (C.1, 365-368). İstanbul: Yem Yayınları.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü. URL: https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/#ara/cografi/41.00441714809182/39.72069650888444
• Topçubaşı, M. (2009). 19.Yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde Kamu Yapıları ve Yeniden Kullanım Sorunları. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Topçubaşı, M. ve Eyüpgiller K. K. (2010). 19. Yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde Hükümet Daireleri. İtü Dergisi. 9/2, 108-120.
• Trabzon Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Arşivi.
• Trabzon Valiliği. URL: http://www.trabzon.gov.tr/trabzon-vilayeti-binasi-tarihcesi
• Usta, V. (2011). Atatürk ve Trabzon: Fotoğraflar - Belgeler - Demeçler. Trabzon: Serander Yayınları.
• Yavuz, Y. (1973). Cumhuriyet Dönemi Ankara’sında Mimari Biçim Endişesi. Mimarlık 11-12, 26-44.
• Yavuz, Y. (1994). Tek Vedat. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. (C.7, 232). İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.
• Yavuz, Y. ve Özkan, S. (1985). Osmanlı Mimarlığının Son Yılları. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. (C.4, 1078-1085). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yazıcı, N. (2008). Trabzon Örneğinde Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hükümet Konakları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1/5, 943- 959.
• Yetkin, Ş. (1993). Çini. TDV İslam Ansiklopedisi. (C.8, 329-335). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yılmaz, Ö. (2014). Tanzimat Döneminde Trabzon. İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık, Kararlar Daire Başkanlığı, K.8 - G.4 - S.19, 29/01/1930
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade, Meclis-i Vala, İ.MVL. K.576 - G.25875, 03/05/1284.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye, Mektubi Kalemi, DH.MKT, K.1971 - G.4, 18/12/1309
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye, Hapishaneler Müdiriyeti, DH.MB.HPS. K.66 - G.43, 26/12/1918
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade, Meclis-i Vala, İ.MVL. K.428 - G.18794, 20/07/1276